Antoni GOSZCZ Propozycje rozwiązania problemu terenów

WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
____________________________________________________________________________
Mat. Symp. str. 67 – 70
Antoni GOSZCZ
Przedsiębiorstwo „Gemes”, Katowice
Propozycje rozwiązania problemu terenów zdegradowanych
Streszczenie
W publikacji wskazano przyczyny degradacji terenów przez przemysł wydobywczy,
których rekultywacja i właściwe wykorzystanie stanowi jeden z głównych problemów ochrony
środowiska. Do tego celu niezbędne są rozwiązania systemowe, umożliwiające prowadzenie
racjonalnej polityki ekologicznej. Koniecznym jest powołanie odrębnego, niezależnego organu
zarządzającego takimi terenami, dysponującego pełną ich dokumentacją, zawierającą niezbędne
informacje o rodzaju i skali degradacji, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym.
Organ taki dysponując odpowiednimi środkami finansowymi, prowadziłby rekultywację terenów zdegradowanych zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju i ustalonymi z władzami
priorytetami, a następnie sprzedawał by te tereny inwestorom, po cenach odpowiadających ich
rzeczywistej wartości.
1. Wstęp
Przemysł wydobywczy należy do rodzaju działalności gospodarczej powodującej degradację środowiska, obejmującą atmosferę, hydrosferę i litosferę. Zmiany zachodzące w środowisku
często mają charakter nieodwracalny.
Usuwanie szkód ekologicznych jest z reguły przedsięwzięciem długotrwałym oraz bardzo
kosztownym i wobec ograniczonych środków finansowych jakie obecnie można przeznaczyć
na ten cel, w pracach podejmowanych w zakresie rekultywacji i rewitalizacji terenów zdegradowanych przez górnictwo, koniecznym jest uwzględnianie priorytetów wynikających
z polityki ekologicznej i realizowanie ich etapami w miarę możliwości.
Negatywny wpływ eksploatacji kopalin na środowisko obejmuje w różnym stopniu
atmosferę, hydrosferę i litosferę. Relatywnie najmniejsze jest oddziaływanie działalności
górniczej na atmosferę i polega ono na emisji gazów i pyłów, przy czym odrębny problem
stanowią pożary hałd odpadów powęglowych, podczas których występuje znaczna emisja
tlenków węgla, siarki i azotu oraz siarkowodoru i amoniaku.
Wpływ eksploatacji na warunki wodne jest znacznie poważniejszy i w znacznym stopniu
nieodwracalny. Zmiany warunków wodnych występują na skutek:
– trwałych deformacji powierzchni terenu, obniżeń i zmian nachyleń;
– zmian poziomu zwierciadła wód gruntowych;
– odwadniania terenów znajdujących się w zasięgu wpływów eksploatacji (drenażu);
– zanieczyszczenia powierzchniowych cieków i zbiorników wodnych ściekami odprowadzanymi z zakładów górniczych;
– zanieczyszczenia wód podziemnych przez związki chemiczne infiltrujące w podłoże
z terenów działalności przemysłowej.
W jaki sposób i w jakim rozmiarze eksploatacja górnicza wpływa na hydrosferę zależy od
lokalnych uwarunkowań hydrogeologicznych. W warunkach niekorzystnych w wyniku wpły____________________________________________________________________________
67
A. GOSZCZ – Propozycje rozwiązania problemu terenów zdegradowanych
____________________________________________________________________________
wów eksploatacji powstają bezodpływowe niecki, bagniska i tereny podmokłe. Również zrzut
wysoko zmineralizowanych wód dołowych, a w przypadku górnictwa miedzi, cynku i ołowiu
skażonych również jonami metali ciężkich, powoduje niejednokrotnie drastyczne obniżenie
jakości wód w ciekach i zbiornikach powierzchniowych.
Wypłukiwanie z urobku i z odpadów różnych związków chemicznych i jonów, a następnie
przenikanie ich w podłoże powoduje skażenie gruntów (problem ten jest często niesłusznie
traktowany jako marginalny).
Wpływ eksploatacji górniczej na litosferę to przede wszystkim zmiany w morfologii
powierzchni terenu. Wprawdzie największe zmiany powoduje eksploatacja odkrywkowa, ale
wpływy eksploatacji podziemnej są również niezmiernie ważne. Niekiedy po wybraniu złoża
osiadania powierzchni przekraczają nawet 20 m, a hałdy górnicze i składowiska odpadów
osiągają wysokość ponad 100 m. Sumaryczna powierzchnia terenu objęta wpływami działalności
przemysłu wydobywczego jest znaczna, można ją oceniać na setki kilometrów kwadratowych.
Rekultywacja i rewitalizacja tych terenów stanowi poważny problem ekonomiczny i techniczny.
Degradację środowiska spowodowała również płytka eksploatacja złóż węgla kamiennego, rud
metali, siarki i soli. Likwidacja zagrożeń powodowanych przez tą eksploatację, często nielegalną, ze
względu na dużą powierzchnię na jakiej występują stare zroby, a zarazem brak wiarygodnej dokumentacji mapowej, stwarza duże trudności i wymaga dużych nakładów finansowych.
Wpływ górnictwa na środowisko naturalne był przedmiotem licznych studiów, opracowań
ekspertyz etc. Część tych prac poświęcona była identyfikacji zagrożeń środowiska spowodowanych działalnością górniczą oraz metodom minimalizacji negatywnych skutków już na
etapie projektowania i prowadzenia eksploatacji. Inne prace zajmowały się problematyką usuwania
powstałych już szkód ekologicznych, zwłaszcza w zakresie technicznych rozwiązań rekultywacji i rewitalizacji terenów zdegradowanych. Znaczna ilość opracowań poświęcona była również
aspektom prawnym, co wiązało się z licznymi zmianami przepisów dotyczących zarówno górnictwa i geologii jak i ochrony środowiska, a także zmian spowodowanych reformą administracyjną
kraju. Stosunkowo najmniej uwagi poświęcano jak dotychczas stronie organizacyjnej przedsięwzięć związanych z przywracaniem walorów użytkowych terenom zdegradowanym.
2. Podstawowe kierunki działania w zakresie rekultywacji terenów zdegradowanych
przez przemysł wydobywczy
Potrzeby w zakresie rekultywacji, a w dalszej kolejności rewitalizacji terenów zdegradowanych przez eksploatację górniczą są bardzo duże. Jeżeli doda się do tego potrzeby rekultywacji terenów zdegradowanych przez inne gałęzie gospodarki, a także w otoczeniu byłych
baz wojskowych, dostrzega się ogrom problemów jakie stoją przed Państwem w zakresie
przywracania funkcji użytkowych takim terenom oraz fakt, że rekultywacja terenów zdegradowanych staje się jednym z pilnych zadań w polityce ekologicznej.
Niestety, wobec ograniczonych środków, w ostatnich latach dominują działania doraźne,
wymuszane przez:
– samorządy lokalne i organy administracyjne żądające, aby przyjmowane przez nie tereny
górnicze były zrekultywowane;
– inwestorów, żądających, aby nabywane przez nich tereny spełniały określone wymagania;
– sytuacje awaryjne, w których pozostawianie terenów zdegradowanych w stanie istniejącym
może generować zagrożenia a nawet katastrofy ekologiczne;
– eksploatację składowisk odpadów, której „uboczną” korzyścią jest rekultywacja terenów
zdegradowanych.
____________________________________________________________________________
68
WARSZTATY z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie”
____________________________________________________________________________
Jak łatwo zauważyć w powyższym wykazie nie uwzględniono działalności podejmowanej
w ramach likwidacji szkód górniczych. Działania takie są jednak regulowane odrębnymi
przepisami i zakłady górnicze realizują je w miarę możliwości zgodnie z przyjętym harmonogramem i według określonego planu.
Doraźny, zadaniowy tryb realizowania prac związanych z rekultywacją terenów zdegradowanych tylko częściowo można wytłumaczyć brakiem wystarczającej ilości środków. Oczywiście
bez zaangażowania znacznych finansów publicznych prowadzenie jakiejkolwiek długofalowej
polityki w tym zakresie jest niemożliwe, ale już przy przeprowadzeniu pewnych działań
o charakterze organizacyjnym można zdecydowanie uporządkować działania rekultywacyjne
i zoptymalizować wykorzystanie tych środków jakie są na nie przeznaczane.
3. Uwarunkowania i proponowane działania zmierzające do intensyfikacji działań
mających na celu przywracanie wartości użytkowych terenom zdegradowanym
Pierwszą trudnością na jaką napotyka prowadzenie działań rekultywacyjnych jest brak
wiarygodnej i możliwie pełnej wiedzy o terenach zdegradowanych. Jak wykazuje praktyka
lokalne władze posiadają w tym zakresie tylko powierzchowną wiedzę, co znajduje swój wyraz
w planach zagospodarowania przestrzennego, w których tereny zdegradowane określa się
mianem „tereny przemysłowe”, nie wnikając bliżej jaki jest ich stan rzeczywisty.
Koniecznym jest zatem dokonanie szczegółowej inwentaryzacji terenów zdegradowanych
i zebranie wszelkich dostępnych o nich informacji, uzupełniając je w miarę potrzeby dodatkowymi badaniami. Powstanie w ten sposób wiarygodna dokumentacja terenów zdegradowanych
w danym rejonie, mogąca już stanowić podstawę dla planowania przestrzennego.
Dokumentacja taka dla terenów zdegradowanych przez przemysł wydobywczy powinna zawierać:
– mapy sytuacyjno-wysokościowe z oznaczeniem deformacji terenu spowodowanymi
eksploatacją złoża;
– oznaczenie terenów depresyjnych zagrożonych powodzią w okresach intensywnych
opadów lub roztopów wiosennych;
– oznaczenie miejsc przy ciekach powierzchniowych, gdzie mogą wystąpić „cofki”;
– zaznaczenie terenów przemysłowych byłej kopalni z wyróżnieniem placów przemysłowych, magazynowych, składowisk urobku, składowisk odpadów, położenia byłych stawów
osadowych (mułowisk) itd.;
– oznaczenie rejonów płytkiego kopalnictwa zagrożonych zapadliskami;
– miejsca wylotów szybów i upadowych na powierzchnię terenu;
– rejony, w których występują skażenia gruntów.
Dysponując taką dokumentacją w znacznym stopniu zmniejszy się prawdopodobieństwo
podejmowania błędnych decyzji inwestycyjnych, a zarazem umożliwi się ustalenie hierarchii
potrzeb w zakresie realizacji rekultywacji terenów zdegradowanych. Dokumentacje takie
powinny być opracowywane już w fazie likwidacji kopalń, kiedy zebranie niezbędnych dla
dokumentacji informacji jest jeszcze możliwe i stosunkowo łatwe.
Drugą trudnością w prowadzeniu spójnej polityki w zakresie rekultywacji terenów
zdegradowanych przez górnictwo jest to, że często działalność górnicza pojedynczej kopalni
oddziaływuje na tereny kilku miast (gmin). Nierzadkie są przypadki, gdy jedno składowisko
odpadów znajduje się na terenach należących do dwóch miast. Może się również zdarzyć, że
rekultywacja takiego składowiska dla jednej gminy będzie miała znaczenie priorytetowe, a dla
drugiej marginalne. W takiej sytuacji koordynacja działań będzie rzecz jasna znacznie utrudniona.
____________________________________________________________________________
69
A. GOSZCZ – Propozycje rozwiązania problemu terenów zdegradowanych
____________________________________________________________________________
Zdaniem autora powyższe trudności rozwiązać może przyjęcie następującego sposobu
postępowania:
1) należy powołać organ zarządzający i administrujący terenami zdegradowanymi (np.
Zarząd lub Agencja Terenów Zdegradowanych). Powołanie takiej instytucji postulowane
jest przez wielu kompetentnych specjalistów;
2) w pierwszej kolejności zadaniem takiego organu byłoby dokonanie szczegółowej
inwentaryzacji i opracowanie dokumentacji terenów z obowiązkiem prowadzenia
późniejszej ich rekultywacji. Na tym etapie powołana instytucja byłaby w całości
finansowana ze środków budżetowych. Należy rozważyć możliwość wykonania takich
dokumentacji dla likwidowanych kopalń w ramach projektu zamawianego finansowanego
przez Ministra Gospodarki i Komitet Badań Naukowych, względnie dofinansowania
takiego zadania przez Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej;
3) na podstawie opracowanych dokumentacji opracowany zostałby Program Rekultywacji
Terenów Zdegradowanych, uwzględniający zasadę zrównoważonego rozwoju to jest aspekty:
ekologiczny, ekonomiczny, techniczny, społeczny i polityczny. Program ten i harmonogram jego realizacji musi być uzgadniany z lokalnymi władzami i samorządem terytorialnym;
4) kolejnym krokiem byłoby prowadzenie rekultywacji terenów zdegradowanych zgodnie
z przewidywanym sposobem ich zagospodarowania, a po jej zakończeniu sprzedawanie
uzdatnionych terenów za cenę odpowiadającą ich rzeczywistej wartości. W wielu
uzasadnionych wypadkach znając docelowe przeznaczenie terenu, a w szczególności na
terenach zdegradowanych zlokalizowanych w atrakcyjnych pod względem inwestycyjnym
miejscach, już w trakcie prowadzenia prac rekultywacyjnych można dokonać uzbrojenia
terenu, co w znacznym stopniu zwiększy jego realną wartość handlową.
Prowadząc tego rodzaju inwestycje wydaje się zasadnym skorzystanie ze sprawdzonych
już w innych krajach rozwiązań (np. wariant zastosowany we Francji), co w znacznej
mierze może zapobiec ewentualnym, występującym aktualnie nieprawidłowościom;
5) w miarę postępu rekultywacji i sprzedaży terenów powołany organ stawałby się jednostką
samo finansującą się. Przy odpowiednim skonstruowaniu jego statutu można będzie
uniknąć efektu „przejadania” uzyskanych ze sprzedaży terenów środków (np. przez
określenie procentowego pułapu kwot uzyskanych ze sprzedaży, jaki musi zostać
wykorzystany do rekultywacji kolejnych terenów).
Koncepcję autora w pewnym sensie systemowego rozwiązania problemu rekultywacji
terenów zdegradowanych przez przemysł wydobywczy, należy traktować jako dyskusyjną.
Podstawowe jej założenia stanowią rezultat doświadczeń nabytych w trakcie projektowania
koncepcji rekultywacji terenów zdegradowanych, głównie przez kopalnie węgla kamiennego.
The proposals of reclamation of degradated mining industry area
Publication has pointed out causes of degradation of mining industry areas, which
reclamation and proper using is a principal problem of environment protection. The system
solutions are needed in order for realisation a environment policy. Necessary is creation
a special independent institution for management the degrade areas. It ought to have a full
documentation as quality as quantity degradation. Such institution has at ones disposal
adequate funds for land reclamation, according to principles of sustainable development and
priority local community and for selling to investors by real value.
Przekazano: 15 marca 2002
____________________________________________________________________________
70