Prognoza ooś PGN Tyszowce

Transkrypt

Prognoza oddziaływania na środowisko
Planu gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce
Gmina Tyszowce
Planu gospodarki niskoemisyjnej
dla Gminy Tyszowce na lata 2015-2020
Autor: mgr inż. Agnieszka Kasperowicz
Wykonawca:
Instytut Zrównoważonego Rozwoju Sp. z o.o.
Biuro: Białystok, ul. Elewatorska 17 lok. 1
Telefon / fax: 85 744 54 98, 85 744 54 99
e-mail: [email protected], www.izr.pl
2015 r.
________________________________________________________________________
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności
w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko
Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce
Spis treści:
I. WSTĘP … ........................................................................................................................................3
II. ZAWARTOŚĆ, GŁÓWNE CELE PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ JEGO POWIĄZANIA Z
INNYMI DOKUMENTAMI ....................................................................................................................3
III.
METODY ZASTOSOWANE PRZY SPORZĄDZANIU PROGNOZY ........................................................6
IV. PROPOZYCJE DOTYCZĄCE PRZEWIDYWANYCH METOD ANALIZY SKUTKÓW REALIZACJI
POSTANOWIEŃ PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ CZĘSTOTLIWOŚĆ JEJ PRZEPROWADZANIA.....7
V. ANALIZA I OCENA ISTNIEJĄCEGO STANU ŚRODOWISKA .............................................................. 10
VI. ISTNIEJĄCE PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA ISTOTNE Z PUNKTU WIDZENIA REALIZACJI
PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU .................................................................................................... 27
VII. POTENCJALNE ZMIANY STANU ŚRODOWISKA W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI
PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU .................................................................................................... 29
VIII. CELE OCHRONY ŚRODOWISKA USTANOWIONE NA SZCZEBLU MIĘDZYNARODOWYM,
WSPÓLNOTOWYM I KRAJOWYM, ISTOTNE Z PUNKTU WIDZENIA PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU.. 29
IX.
PRZEWIDYWANE ZNACZĄCE ODDZIAŁYWANIE .......................................................................... 36
X.
ROZWIĄZANIA
ALTERNATYWNE
I
KOMPENSUJĄCE
ODDZIAŁYWANIE…………………………………………………………...……………71
XI.
NEGATYWNE
INFORMACJE O MOŻLIWYM TRANSGRANICZNYM ODDZIAŁYWANIU NA ŚRODOWISKO ............. 75
XII. STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM ...................................................................... 75
XIII. REOKOMENDACJE W ZWIĄZKU Z USTALENIAMI PROGNOZY…………76
________________________________________________________________________
2
I. WSTĘP
Prognoza oddziaływania na środowisko Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata
2015-2020 opracowana została w ramach realizacji projektu „Opracowanie Planu gospodarki
niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce”, współfinansowanego z Programu Operacyjnego Infrastruktura
i Środowisko, na zlecenie Gminy Tyszowce, przez Instytut Zrównoważonego Rozwoju Sp. z o.o.
z siedzibą w Białymstoku.
Zgodnie z art. 46 ust 2 Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji
o
środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2013, poz. 1235, z ze zm.) przeprowadzenia strategicznej oceny
oddziaływania na środowisko wymagają projekty „strategii, planów lub programów
w dziedzinie przemysłu, energetyki (…), których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie
na środowisko, w tym także na obszary Natura 2000.
Opracowanie prognozy ma na celu przede wszystkim ocenę środowiskowych skutków realizacji
przewidzianych w Planie zamierzeń. Prognoza oddziaływania na środowisko jest formą służącą
weryfikacji ustaleń projektów dokumentów, z punktu widzenia ich zgodności z priorytetami
środowiskowymi Unii Europejskiej, polityka ochrony środowiska, ustaleniami dokumentów
przyjętych przez wojewódzkie i powiatowe władze samorządowe oraz międzynarodowymi
zobowiązaniami Polski.
II. ZAWARTOŚĆ, GŁÓWNE CELE PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ
JEGO POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI
Celem głównym Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata 2015-2020 jest
ograniczenie emisji (w tym głównie emisji gazów cieplarnianych) do środowiska.
Realizacja celu głównego będzie możliwa dzięki realizacji następujących celów pośrednich:
•
•
•
•
•
ograniczenie zużycia paliw nieodnawialnych dla celów grzewczych i w transporcie,
podwyższenie efektywności energetycznej urządzeń i obiektów,
wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych,
ograniczenie zużycia energii elektrycznej,
zwiększenie świadomości mieszkańców dotyczącej ich wpływu na lokalną gospodarkę
energetyczną a tym samym na jakość powietrza, a przez to jakość życia.
Realizacja wyżej wymienionych celów odbywać się będzie poprzez działania, na których
realizację gmina ma bezpośredni wpływ, a więc działania podejmowane przez samą gminę lub
jednostki od niej zależne, jak również poprzez działania podejmowane przez inne podmioty
z terenu gminy Tyszowce, w tym przede wszystkim społeczeność gminy.
W poniższej tabeli przedstawiono działania inwestycyjne zaplanowane do realizacji w okresie
obowiązywania Planu. Należy jednak zaznaczyć, że lista ta jest otwarta i w zależności od możliwości
pozyskania funduszy może ulec zmianie.
________________________________________________________________________
3
Tabela 1.
Działania i zadania zaplanowane do realizacji w latach 2015-2020
Lp.
Działania/Zadania
Działania ujęte w harmonogramie Planu
1.
Modernizacja oświetlenia w budynkach użyteczności publicznej
2.
Modernizacja oświetlenia drogowego
Instalacja fotowoltaiczna w budynkach użyteczności publicznej:
Urzędu Miejskiego w Tyszowcach,
3.
Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej w Tyszowcach,
Przedszkola Samorządowego,
oraz budynku Posterunku Policji w Tyszowcach
Budowa instalacji fotowoltaicznych max. 6 kW na obiekcie
Instalacja kolektorów słonecznych w budynkach użyteczności publicznej:
4.
Przedszkola Samorządowego w Tyszowcach,
Szkoły Podstawowej w Tyszowcach,
Termomodernizacja budynków użyteczności publicznej:
Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej,
5.
Szkoły Podstawowej w Przewalu (wymiana stolarki okiennej),
Działania edukacyjne skierowane do młodzieży, urzędników i mieszkańców, System „Zielonych
6.
Zamówień”
Działania nie ujęte w harmonogramie Planu, stanowiące jedynie wskazanie potencjału w Gminie i możliwości
jego wykorzystania
7.
Mikroinstalacje wiatrowe w budynkach szkół np. 3x3 kW
8.
Modernizacja systemu grzewczego w Szkole Podstawowej w Przewalu
9.
Zastosowanie odnawialnych źródeł energii w indywidualnych budynkach mieszkalnych
10.
Wymiana kotłów ze względu na przekroczenia czasu technicznej przydatności
11.
Termomodernizacja budynków mieszkalnych
Źródło: Projekt Planu gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata 2015-2020.
Realizacja zaplanowanych działań posłuży osiągnięciu celów określonych w pakiecie klimatycznoenergetycznym do roku 2020 tj.: redukcji emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia udziału energii
pochodzącej ze źródeł odnawialnych, redukcji zużycia energii finalnej, co będzie zrealizowane poprze
podniesienie efektywności energetycznej. Ich zasięg jest ograniczony do terenu Gminy Miejsko-
________________________________________________________________________
4
Wiejskiej Tyszowce, ale w szerszym ujęciu stanowi ważny element gospodarki niskoemisyjnej w
powiecie i w skali całego kraju.
Przy sporządzeniu Planu zachowano hierarchię wobec nadrzędnych dokumentów, tj.:
krajowych:
- Europa 2020. Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora
energetyki;
- Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020;
- Polityka Energetyczna Polski do roku 2030 r.;
- Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016;
- Krajowy Plan działań w zakresie energii ze źródeł odnawialnych;
regionalnych:
- Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 z perspektywą do roku 2030;
- Program Rozwoju Energetyki dla Województwa Lubelskiego;
- Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego;
lokalnych:
- Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego;
- Program Ochrony Środowiska dla powiatu tomaszowskiego na lata 2010-2012 z perspektywą
do 2016 roku;
- Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w aspekcie rozwoju potencjału
odnawialnych źródeł energii na lata 2012-2019 dla powiatu tomaszowskiego;
- Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Tyszowce na lata 2008-2015;
- Studium uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy
Tyszowce.
Szerzej powiązania Planu z wyżej wymienionymi dokumentami omówiono w rozdziale VIII.
________________________________________________________________________
5
III. METODY ZASTOSOWANE PRZY SPORZĄDZANIU PROGNOZY
Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla
Gminy Tyszowce na lata 2015-2020, została sporządzona w ramach procedury strategicznej oceny
oddziaływania na środowisko, zgodnie z Ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu
informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska
oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2013, poz. 1235, ze. zm.).
Zakres i stopień szczegółowości niniejszej prognozy uzgodniono z Regionalnym Dyrektorem Ochrony
Środowiska w Lublinie Wydział Spraw Terenowy III w Zamościu (pismo z dn. 19 stycznia 2015 r., znak:
WSTIII.4112.2015.KL) oraz Lubelskim Państwowym Wojewódzkim Inspektorem Sanitarnym w Lublinie
(pismo z dn. 15 stycznia 2015 r., znak: DNS-NZ.7016.4.2015.AS).
Prognozę oddziaływania na środowisko przewidywanych skutków realizacji przedsięwzięć ujętych w
Planie sporządzono zgodnie z treścią powyższych uzgodnień oraz w myśl art. 51, ust. 2 Ustawy o
udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska
oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.
Zastosowano metody opisowe, polegające na analizie tekstu projektu dokumentu. Analizie i ocenie
poddano przede wszystkim:
istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku
realizacji projektowanego dokumentu;
stan środowiska na obszarach objętych przewidywanym znaczącym oddziaływaniem;
istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji
projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczące obszarów podlegających
ochronie na podstawie Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody;
cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym,
wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu,
oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzględnione
podczas opracowywania dokumentu;
przewidywane znaczące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpośrednie,
pośrednie,
wtórne,
skumulowane,
krótkoterminowe,
średnioterminowe
i długoterminowe, stałe, chwilowe oraz pozytywne i negatywne, na cele i przedmiot
ochrony obszarów chronionych oraz ich integralność, a także na środowisko,
a w szczególności: ludzi, zwierzęta, rośliny, wodę, powietrze, powierzchnię ziemi,
krajobraz, klimat, zasoby naturalne, zabytki, dobra materialne, z uwzględnieniem
zależności między tymi elementami środowiska i między oddziaływaniami
na te elementy.
Prognozę sporządzono przy zastosowaniu metod opisowych dotyczących charakterystyki zasobów
środowiska poddanych oddziaływaniu oraz analiz opartych na dostępnych danych.
________________________________________________________________________
6
IV. PROPOZYCJE DOTYCZĄCE PRZEWIDYWANYCH METOD ANALIZY
SKUTKÓW REALIZACJI POSTANOWIEŃ PROJEKTOWANEGO
DOKUMENTU ORAZ CZĘSTOTLIWOŚĆ JEJ PRZEPROWADZANIA
Monitoring powinien obejmować realizację i efekty realizacji wszystkich założonych działań. Powinny
być sporządzane roczne raporty realizacji planu. Ponadto powinno być prowadzone coroczne
raportowanie zużycia energii w obiektach należących do gminy, oddzielnie dla każdego obiektu,
z podziałem na energię elektryczną i paliwa oraz rodzaje i ilości zużywanych paliw. Zaleca się
inwentaryzację coroczną, lecz nie rzadziej niż raz na 4 lata. Tak zinwentaryzowane ilości powinny być
przeliczane na ilość emisji do środowiska.
W momencie podjęcia decyzji o realizacji poszczególnych zadań powinny być sporządzone
szczegółowe projekty dla poszczególnych inwestycji oraz plany realizacji zadań z wyznaczeniem osób
odpowiedzialnych i harmonogramem ich realizacji.
Odpowiedzialność za całościową realizację Planu spoczywa na Burmistrzu Tyszowiec.
W celu koordynacji całości procesu realizacji działań i kontroli osiąganych efektów postuluje się
umieszczenie koordynacji realizacji Planu w zakresie obowiązku wybranego pracownika Urzędu
Miejskiego w Tyszowcach oraz uczynienie go koordynatorem pracy zespołu powołanego do realizacji
zadań zawartych w Planie.
Do najważniejszych zadań koordynatora należeć będzie:
•
Kontrola i w razie potrzeby korekta Planu w perspektywie realizacji celów do roku 2020,
•
Monitorowanie dostępności zewnętrznych środków finansowych umożliwiających realizację
zadań,
•
Raportowanie postępów realizacji przed Radą Miejską i wobec podmiotów zewnętrznych
(Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej),
•
Informowanie opinii publicznej o osiąganych rezultatach i budowanie poparcia społecznego
dla realizowanych działań.
Dla skutecznego wdrożenia działań konieczne jest ustalenie źródła i sposobu finansowania.
Przewiduje się, że działania będą finansowane ze środków zewnętrznych i z budżetu gminy.
Ze względu na znaczące koszty realizacji wielu zadań, konieczne jest pozyskanie finansowania
zewnętrznego. Środki są dostępne w postaci krajowych i europejskich funduszy, oraz środków
międzynarodowych, w formie preferencyjnych kredytów i bezzwrotnych pożyczek i dotacji.
W ramach ewaluacji działań za monitoring realizacji planu odpowiada osoba koordynująca.
Monitoring działań będzie polegał na zbieraniu informacji o postępach w realizacji zadań oraz ich
efektach. Do danych zbieranych na potrzeby monitoringu należą:
•
Terminy realizacji planowanych zadań, jednostki realizujące i postępy prac,
•
Nakłady poniesione na realizację zadań,
•
Oszczędności finansowe uzyskane dzięki realizacji działań,
•
Osiągnięte rezultaty działań (efekty redukcji emisji i zużycia energii),
________________________________________________________________________
7
•
Napotkane przeszkody w realizacji zadania,
•
Ocena skuteczności działań (w szczególności, w jakim stopniu zrealizowano założone cele).
Efektem ewaluacji będzie ocena, czy działania są w rzeczywistości na tyle skuteczne na ile zakładano
i czy nie jest wymagana modyfikacja planu. Jeżeli działania nie będą przynosiły zakładanych
rezultatów konieczna będzie aktualizacja zamierzeń zawartych w Planie.
Ocena realizacji poszczególnych działań opierać się będzie na wskaźnikach i metodach weryfikacji
uzyskiwanych rezultatów, przedstawionych w tabeli poniżej.
W roku 2018 powinien zostać sporządzony Raport z realizacji „Planu gospodarki Niskoemisyjnej dla
Gminy Tyszowce” za lata 2015-2017. Na podstawie przedstawionego raportu możliwe będzie
wprowadzenie zmian do Planu. Kolejny raport powinien być sporządzony w roku 2021 i powinien
dotyczyć całego okresu realizacji planu tj. lat 2015-2020.
Tabela 2.
Lp.
Wskaźniki i metody ich weryfikacji dla działań wynikających z Planu Gospodarki
Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce
Rodzaj działania
Wskaźnik
Oczekiwana wartość
wskaźnika
Sposób weryfikacji
DZIAŁANIA OBJĘTE PLANEM WSKAŹNIKOWYM
1.
Modernizacja
oświetlenia w
budynkach gminnych
% zmniejszenia mocy
zainstalowanej w
oświetleniu poszczególnych
budynków
Zmniejszenie zużycia
energii na oświetlenie
drogowe o co najmniej
20% stanu z roku 2014
Rachunki za energię
3.
Modernizacja
oświetlenia
drogowego
Obniżenie zużycia energii
przez oświetlenie uliczne
Zmniejszenie o co
najmniej 25%
Rachunki za energię.
Audyt energetyczny
po przeprowadzeniu
modernizacji.
4.
Instalacje
fotowoltaiczne i
wiatrowe w
budynkach
należących do gminy
Moc zainstalowana w
fotowoltaice i instalacjach
wiatrowych w
poszczególnych obiektach
w kW
Od 2 do 10 kW
odpowiednio
Dokumentacja
przeprowadzonej
inwestycji
5.
Instalacje kolektorów
słonecznych w
budynkach gminnych
Liczba instalacji kolektorów
słonecznych w budynkach
gminnych
Co najmniej 2 instalacje
Dokumentacja
przeprowadzonych
inwestycji
7.
Termomodernizacja
budynków gminnych
Liczba przeprowadzonych
termomodernizacji
Co najmniej 1
Audyt energetyczny
obiektu, Faktury za
paliwo
8.
Działania edukacyjne
skierowane do
młodzieży
Liczba uczniów biorących
udział w zajęciach
dotyczących racjonalizacji
użytkowania energii
W latach 2015-2020
łącznie 80% uczniów klas
IV-VI szkół podstawowych
oraz I-III gimnazjum
Oświadczenia szkół,
dzienniki lekcyjne
9.
skierowane do
urzędników gminy
Liczba pracowników UG
uczestniczących w szkoleniu
nt. efektywności
energetycznej
W latach 2015-2016,
100% pracowników
Protokoły z odbytych
szkoleń
10.
Liczba mieszkańców
W latach 2015-2020
Sprawozdania z
________________________________________________________________________
8
Lp.
Rodzaj działania
skierowane do
mieszkańców gminy
Wskaźnik
Oczekiwana wartość
wskaźnika
DZIAŁANIA OBJĘTE PLANEM WSKAŹNIKOWYM
uczestniczących w
spotkaniach dotyczących
efektywności energetycznej
Sposób weryfikacji
odbytych spotkań
Liczba odwiedzin zakładki
poświęconej efektywności
na stronie UG
11
Stosowanie systemu
„Zielonych
zamówień”
% przetargów ogłaszanych
przez gminę w których
efektywność energetyczna
była jednym z kryteriów
wyboru
100% przetargów, w
których kryterium takie
było zasadne
Dokumentacje
przetargowe
INNE DZIAŁANIA ZAPROPONOWANE W PLANIE LECZ NIE UJĘTE WE WSKAŹNIKACH
1.
Instalacje
fotowoltaiczne w
budynkach
Liczba wykonanych
instalacji fotowoltaicznych
Co najmniej 60 instalacji
2.
Instalacje kolektorów
słonecznych w
budynkach
Liczba wykonanych
instalacji kolektorów
60 instalacji
3.
Modernizacja
systemów
grzewczych
budynków
mieszkalnych
Liczba zmodernizowanych
systemów grzewczych w
gminie
100 modernizacji
4.
Termomodernizacja
Liczba
100 budynków
budynków
termomodernizowanych
mieszkalnych
budynków mieszkalnych
Źródło: Projekt Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata 2015-2020.
Bardzo istotne jest przestrzeganie terminów oceny oraz dokonywanie jej w sposób rzetelny.
Pełna wiedza na temat postępów, bądź problemów we wdrożeniu Planu, zapewni kontrolę nad
osiągnięciem celów określonych w dokumencie, a mających się przyczynić do realizacji postanowień
zawartych w pakiecie klimatyczno-energetycznym do roku 2020, na terenie gminy, a jego kontrola
w odpowiednim momencie pozwoli podjąć ewentualne dodatkowe działania w celu wypełnienia
obowiązku odpowiedniej redukcji gazów cieplarnianych.
________________________________________________________________________
9
V. ANALIZA I OCENA ISTNIEJĄCEGO STANU ŚRODOWISKA
W poniższym rozdziale przedstawiono podstawowe informacje dotyczące gminy Tyszowce, istotne
z punktu widzenia ochrony środowiska.
krajobraz
Obszar gminy charakteryzuje się dwoma typami krajobrazu: naturalno – kulturowym i kulturowym.
Do kategorii krajobrazu naturalno – kulturowego zaliczono zwarte lasy w środkowej części gminy –
las Soból i las Wojciechówka. Natomiast krajobraz kulturowy, ukształtowany przez człowieka,
to zwarta i rozproszona zabudowa miejska i wiejska, pola uprawne, łąki oraz pastwiska1.
Gmina Tyszowce położona jest na pograniczu dwóch jednostek. Część południowa gminy leży
na Grzędzie Sokalskiej, zaś część północna znajduje się w Kotlinie Hrubieszowskiej. Linia rozdzielająca
obie jednostki geograficzne przebiega przez środek gminy z zachodu na wschód. Położenie na styku
dwóch wielkich jednostek fizyczno-geograficznych Europy ma swoje odbicie w bogactwie form
terenu, klimacie, urozmaiconym składzie florystycznym i faunistycznym, a także w bogactwie
historyczno-kulturowym.
Główną skałą macierzystą Grzędy Sokalskiej są lessy, na których wykształciły się gleby brunatne oraz
czarnoziemy, zaś Kotlina Hrubieszowska charakteryzuje się marglami kredowymi. Wysokiej klasy
ziemie to doskonałe zaplecze do produkcji dużej ilości czystej ekologicznie żywności2.
Na całym terenie Kotliny Hrubieszowskiej występują formy krasowe, takie jak pojedyncze zagłębienia
(werteby) lub zagłębienia złożone z wielu wertebów (uwały i doliny krasowe). Najbardziej wyraźne
formy występują w północnej oraz północno-zachodniej części gminy, gdzie osady kredowe
odsłaniają się na powierzchni. Na pozostałym obszarze Kotliny Hrubieszowskiej, a szczególnie
pomiędzy Bugiem, a Bukową, rzeźbę krasową maskują kilkumetrowej miąższości osady
czwartorzędowe przykrywające skały kredowe. Na powierzchni naśladowane są większe zagłębienia
krasowe. Kotlinę Hrubieszowską rozcina gęsta sieć dolinna. Tworzą ją doliny Bugu i Bukowej wraz
z dolinami ich dopływów oraz dopływów rzeki Huczwy.
Gmina Tyszowce położona jest w zlewni rzeki Huczwy. Doliny dopływów rzeki Huczwy posiadają
generalnie kierunek Zachodni. Dna dolin urozmaicają rowy melioracyjne oraz nasypy drogowe.
Głównym czynnikiem kształtującym stan środowiska w gminie są lasy występujące
na 11,0% powierzchni gminy. Niewielka odporność drzewostanów wynika z dużego udziału
w strukturze gatunkowej, bardzo podatnej na degradację sosny.
1
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Tyszowce, Załącznik Nr
1 do uchwały Nr XVIII/84/2012 z dn. 14 marca 2012 r.
2
Strategia rozwoju lokalnego gminy Tyszowce na lata 2008-2015.
________________________________________________________________________ 10
flora i fauna3
Wśród zespołów roślinnych w gminie istotne znaczenie posiadają zespoły leśne. Zespoły leśne
występują w dwóch kompleksach: pierwszy – pomiędzy Tyszowcami, Czermnem i Perespą (Las
Popówka, Nowinka) i drugi – w rejonie Czartowczyka i Klątw (Las Czartowczyk, Las Klątowicki).
W pierwszym kompleksie występują lasy o stosunkowo dużym stopniu naturalności, na siedliskach
wilgotnych i podmokłych boru mieszanego świeżego, (Las Popówka z dominacją sosny i olchy), olsu
(fragment na północ od Marysina) oraz lasu mieszanego świeżego i lasu świeżego (Las Nowinka
z dominacją dębu i sosny). Są to lasy o wysokich walorach przyrodniczych, pełniące funkcje
wodochronne (retencja wody, zmniejszenie spływu powierzchniowego, regulacja stanu wody
w ciekach i na terenach zabagnionych). Lasy tworzą istotny węzeł ekologiczny, który z korytarzem
ekologicznym (ciągiem siedliskowym) doliny Sieniochy i Huczwy, łączy przez Rachodoszcze –
Komarów – Tyszowce oraz Zielone – Werechanie lasy roztoczańskie z lasami nadleśnictwa Mircze
oraz dolinę Bugu.
Natomiast Kompleks drugi - Las Czartowczyk, Las Klątowicki – występuje na siedliskach lasu świeżego
i lasu mieszanego świeżego (grądy), z drzewostanami w przewadze zgodnymi z typem siedliska,
z dominacją gatunków jak: grab, dąb szypułkowy, osika, buk, wiąz, i sosna. Lasy położone
w urzeźbionych terenach pełnią funkcje glebochronne.
Obok zespołów leśnych ważną rolę ekologiczną odgrywają zespoły łąkowe. Doliny rzeczne Huczwy
i Sieniochy, wypełnione gruntami mineralnymi i organicznymi stanowią ekosystemy o bogatych
i zróżnicowanych siedliskach roślinnych (potencjalnie łęgowych lub olsowych), typu mniej lub
bardziej zagospodarowanych łąk trawiastych oraz lokalnie nieleśnych zespołów bagiennych.
Występuje tu flora zbiorowisk wodnych (stawki w kompleksie torfowisk niskich węglanowych
w rejonie Perespy) i torfowisk niskich.
Torfowiska niskie, w zależności od stopnia uwilgotnienia i żyzności, reprezentują trzy grupy
zbiorowisk: szuwarowe, spotykane najczęściej przy brzegach rzek i oczek wodnych, wielkich turzyc –
wykształcające się na silnie podtopionych rozlewiskach rzecznych oraz łąk kośnych –
charakterystycznych dla gleb bardzo żyznych i jednocześnie nadmiernie wilgotnych.
Na bezodpływowych i bogatych w wapń torfowiskach (mokradła w dolinie Sieniochy) występują
zespoły węglanowe – Cladietum marisci, Schoenetum ferruginci. W dolinie Huczwy, w środowiskach
bardziej suchych, rosną liczne rośliny rzadkie i chronione, między innymi kilka gatunków storczyków.
Duże znaczenie przyrodnicze posiadają występujące wyspowo w obszarze gminy zbiorowiska
kserotermiczne (światło – wapnio – lubne), wykształcone w postaci muraw i zespołów zaroślowych.
W zespołach muraw dominują koniczyny, brodziszek czerwony, gorysz siny, cieciorka pstra;
a w zespołach zaroślowych wisienka karłowata, ligustr pospolity, dereń świdwa, szakłak pospolity,
tarnina i inne. Zespoły te występują na słonecznych stokach dolin, wąwozów, skarp lessowych.
Występowanie fauny związane jest z rozmieszczeniem na terenie gminy jej podstawowych siedlisk.
Występuje tu:
- fauna leśna, związana z kompleksami leśnymi,
- fauna łąkowo zaroślowa związana z ciągiem siedliskowym dolin rzecznych
3
Studium uwarunkowań i kierunków…, op. cit.
________________________________________________________________________ 11
- fauna kserotermiczna, związana z siedliskiem muraw i zarośli kserotermicznych i stepopodobnych.
Do najciekawszych ostoi faunistycznych w gminie zalicza się dolinę Sieniochy, gdzie stwierdzono
występowanie łącznie 137 gatunków ptaków, z czego 58 lęgowych. Spośród 67 gatunków ptaków
wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt występuje tu 18 gatunków, a z ptaków zagrożonych
wymarciem zaobserwowano 2 gatunki oraz dolinę Huczwy, gdzie stwierdzono ponad 200 gatunków
ptaków, z czego ponad połowa lęgowych (w tym rzadkie jak: szczudłak, orzełek włochaty, bocian
czarny, orlik krzykliwy, mewa srebrzysta, próżniaczek). Ponadto występuje tu ostoja susła
perełkowanego. Jest to gatunek zagrożony wyginięciem, wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi
Zwierząt.
obszary i obiekty chronione
Obszary objęte ochroną prawną stanowią jedynie blisko 0,04% powierzchni gminy. Według rejestru
form ochrony przyrody, prowadzonego przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Lublinie, na
terenie gminy funkcjonuje jeden rezerwat przyrody „Skarpa Dobużańska”. Celem ochrony rezerwatu
jest ochrona zbiorowisk kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin stepowych. Rezerwat zajmuje
powierzchnię 5 ha.
Poza tym na terenie gminy zlokalizowano obszary należące do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura
2000, tj.:
•
OSO Ostoja Tyszowiecka PLB060011 - rozległy obszar obejmujący całą dolinę rzeki Sieniochy
i środkowy odcinek doliny Huczwy; teren charakteryzuje się mozaiką siedlisk; obniżenia w dolinie
wypełnione są torfami występującymi na utworach kredowych lub piaszczystych; obszar
występowania utworów piaszczystych porośnięty jest borami; na siedliskach bardziej żyznych
występują lasy grądowe, a na terenach podmokłych (w bezpośrednim sąsiedztwie dolin
rzecznych) – olsy; w górnym biegu Sieniochy znajdują się dwa kompleksy stawów rybnych (Dub
i Swaryczów), na których prowadzona jest gospodarka rybacka; niewielki kompleks stawów
znajduje się też na wschód od Tyszowiec; duża część torfowisk stale lub okresowo podmokłych,
jest nieużytkowana i porośnięta turzycowiskami, pozostała zaś to ekstensywnie użytkowane łąki;
część torfowisk leżących w dolinie Sieniochy jest eksploatowana poprzez ręczne wydobycie
torfu; w granicach obszaru występują znaczne obszary zabudowy wiejskiej; na obszarze
występują co najmniej 24 gatunki ptaków z Załacznika I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej
Czerwonej Księgi (PCK); na liście wszystkich stwierdzonych tu ptaków znajduje się 148 gatunków
(w tym 119 lęgowych); w okresie lęgowym stwierdzono występowanie następujących gatunków:
około 5% populacji krajowej rybitwy białowąsej (PCK), powyżej 2% populacji krajowej dzięcioła
białoszyjego, co najmniej 1% populacji krajowej dubelta (PCK) i podróżniczka (PCK) oraz
stosunkowo licznie (C7) zielonkę (PCK), kokoszkę i muchołówkę bialoszyją; występuje co
najmniej 8 gatunków roślin z listy Czerwonej Księgi i dodatkowe 4 gatunki z listy roślin
chronionych; spośród występujących tu kręgowców najciekawszym jest suseł perełkowy
Spermophilus suslicus (zachodni skraj zasięgu gatunku); zanotowano także występowanie kilku
gatunków owadów z listy Czerwonej Księgi4.
•
OSO Zlewnia Górnej Huczwy PLB060017 – obszar obejmuje zlewnię górnego biegu rzeki Huczwy
oraz 2 kompleksy stawów rybnych: w Łaszczowie i Zimnie; łąki w dolinie Huczwy i jej dopływów
4
Natura 2000 – Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) PLB060011 Ostoja
Tyszowiecka
________________________________________________________________________ 12
są w znacznym stopniu zmeliorowane i użytkowane jako łąki kośne, choć nie brak rozległych
tutrzycowisk i niewielkich starorzeczy oraz pasów zakrzaczeń; niewielkie fragmenty zlewni
ulegają powtórnemu zabagnieniu; na stawach prowadzi się intensywną gospodarkę rybacką;
stawy w Zimnie posiadają niewiele roślinności szuwarowej; na stawach w Łaszczowie
powierzchnia szuwarów jest znacznie większa; w obrębie obszaru przedmiotem ochrony są
gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG z oceną ogólną A, B lub C
wymienione w SDF: bączek, bocian czarny, kropiatka, zielonka, derkacz, dubelt, muchołówka
białoszyja, dzięcioł białoszyi, żołna zwyczajna i rokitniczka 5.
•
OZW Dolina Sieniochy PLH060025 - obszar obejmuje dolinę rzeki Sieniochy od wsi Komarów do
Czermno; znajdują się tu rozległe torfowiska przejściowe i nakredowe, w części użytkowane
ekstensywnie (jako łąki kośne, eksploatacja torfu), w części nieużytkowane; obszar obejmuje
m.in. kompleks torfowiska k. Śniatycz; jeden z największych w Polsce (o powierzchni ok. 600 ha)
kompleksów bardzo bogatych florystycznie łąk trzęślicowych; występują tu bardzo rzadkie
i dobrze wykształcone zbiorowiska: Orchido-Schoenetum nigricansis, zbiorowisko z Schoenus
ferrugineus, Betulo-Salici repentis i Cladietum marisci; występują tu również największe
dotychczas znane w Polsce populacje następujących gatunków flory: Swertia perennis ssp.
perennis, Gymnadenia conopsea ssp. densiphlora, oraz jedne z największych w Polsce populacji:
Angelica palustris, Liparis Loeselii. Swertia perennis ssp. perennis ma tutaj jedyne obecnie znane
stanowisko woj.lubelskim i jedno z 2 potwierdzonych obecnie w Polsce; występuje 5 gatunków
z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin: Betula humilis, Schoenus nigricans (jedyne stanowisko w woj.
lubelskim i jedno z kilku w Polsce), Liparis loeseli, Angelica palustre, Dactylorhiza incarnata ssp.
ochroleuca; obszar jest też istotny dla ochrony pięciu gatunków motyli z Załącznika II Dyrektywy
Rady 92/43/EWG. Stanowisko jednego z nich, tj. Coenonympha oedippus jest jednym z 4 obecnie
znanych w Polsce stanowisk6.
•
OZW Adelina PLH060084 – ostoja położona w Kotlinie Hrubieszowskiej (Wyżyna Wołyńska),
w sąsiedztwie doliny Huczwy, bezpośredniego dopływu Bugu; obejmuje część 2 kompleksów
leśnych oraz śródleśne i przyleśne łąki w dolinkach dopływu Huczwy, w tym płat grądu
subkontynentalnego i łąki z licznym występowaniem staroduba łąkowego Ostericum palustre
(1000 - 2000 os.), różanki (30-40 os.), kumaka nizinnego (50-100 os.) oraz licznymi gatunkami
rzadkimi i chronionymi; różanka ma tutaj jedno z kilku stanowisk w województwie lubelskim;
stanowisko wypełnia lukę geograficzną pomiędzy ostoją Roztocze a doliną; przedmiotem
ochrony są przede wszystkim typy siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 93/43/EWG z ocena
ogólną A, B lub C wymienione w SDF, tj.: zmiennowilgotne łąki trzęślicowe oraz grąd
środkowoeuropejski i subkontynentalny7;
•
OZW Dobużek PLH060039 - obszar stanowi fragment doliny rzeki Huczwy z odcinkiem stromego,
orograficznie prawego zbocza doliny, pokrytego roślinnością kserotermiczną; dno doliny zajęte
jest przez ekstensywnie użytkowane łąki kośne i ziołorośla; obszar stanowi doskonale
5
Natura 2000 – Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) PLB060017 Zlewnia
Górnej Huczwy
6
Natura 2000 – Standardowy Formularz Danych dla obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (OZW)
PLH060025 Dolina Sieniochy
7
PLH060084 Adelina
________________________________________________________________________ 13
zachowane zbiorowisko kserotermiczne z jednym z dwóch krajowych stanowisk żmijowca
czerwonego Echium russicum; żmijowiec czerwony objęty jest corocznym monitoringiem;
w obszarze stwierdzono występowanie 3 siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektywy Rady
92/43/EWG; w 1986 r. wykryto tu także stanowisko tchórza stepowego (Mustela eversmanni),
obecnie nie potwierdzone; dodatkowo, na łąkach stwierdzono bardzo wysokie zagęszczenie
lęgowych derkaczy8;
•
OZW Pastwiska nad Huczwą PLH060014 – przedmiotem ochrony obszaru jest suseł
perełkowany; obszar stanowi jedną z 7 zwartych kolonii tego gatunku w Polsce; obszar położony
jest w południowo-zachodniej części Kotliny Hrubieszowskiej, która jest fragmentem Wyżyny
Zachodnio-Wołyńskiej, ciągnącej się w postaci pasma wzniesień po obu stronach górnego Bugu;
osiągają wysokości przekraczające 300 m n.p.m.; garby wyżynne tego mezoregionu
fizycznogeograficznego zbudowane są z warstw górnokredowych, przeważnie dość miękkich
margli wapiennych, przykrytych płaszczem lessów o zmiennej miąższości; tylko w niektórych
miejscach zauważalne są ślady osadów trzeciorzędowych, a także czwartorzędowe piaski i gliny
pochodzenia lodowcowego; stanowisko susła położone jest w górnym biegu doliny rzeki
Huczwy, w terenie lekko pofałdowanym; większą część obszaru zajmuje wyniesienie, którego
grzbiet przebiega prawie równoleżnikowo 9.
Gmina Tyszowce położona jest w strefie regionalnego korytarza ekologicznego leśno-torfowiskowego
o kierunku W-E, łączącego obszar węzła ekologicznego o znaczeniu międzynarodowym (33MRoztoczański) z korytarzem ekologicznym o znaczeniu międzynarodowym (dolina Bugu). W obrębie
gminy korytarz obejmuje dolinę rzeki Huczwy i Sieniochy z przylegającymi lasami. Korytarz krzyzuje
się na terenie gminy z lokalnym korytarzem – wodno-torfowiskowym N-S doliny Huczwy. Fragment
doliny Sieniochy, dolina Huczwy oraz kompleks leśny na zachód od miasta Tyszowce, pełnią funkcję
lokalnego węzła ekologicznego10.
Według danych zawartych w projekcie Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa
Lubelskiego (2015), na terenie miasta i gminy Tyszowce, nie wyznaczono obszarów ochrony
planistycznej, związanych z systemem przyrodniczym gminy, tj. funkcjami ekologicznymi rzek wraz z
ich dopływami oraz kompleksów leśnych, jako miejsc bytowania zwierząt chronionych
Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. (Dz. U. z 2014 r., poz.1348).
Na terenie gminy wprowadzono natomiast ograniczenia rowoju przestrzennego na obszarach
objętych ochrona prawną, m.in. w obrębie lasów ochronnych:
•
glebochronnych (Las Czartowczyk, Las Klątowicki – 2 odziały),
•
wodochronnych (kompleks leśny w rejonie Persepy – Tyszowiec – 36 oddziałów),
8
PLH060039 Dobużek
9
PLH060014 Pastwiska nad Huczwą
10
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Tyszowce
(uwarunkowania rozwoju – tekst ujednolicony) – Załącznik nr 1 do uchwały Nr XVIII/84/2012
Rady Miejskiej w Tyszowcach z dnia 14 marca 2012 r. Tyszowce, 2012 r.
________________________________________________________________________ 14
oraz pozostałych obszarów leśnych oraz gleb wysokich klas bonitacyjnych (I-IV), jak również obszar
GZWP 40711.
wody powierzchniowe
Teren miasta i gminy Tyszowce położony jest w dorzeczu Wisły, w zlewni rzeki Bug. Teren
odwadniany jest przez rzekę Huczwę i jej lewostronny dopływ - Sieniochę. Rzeka Huczwa jest drugim,
co do wielkości, lewobrzeżnym dopływem rzeki Bug. Płynie przez powiaty tomaszowski
i
hrubieszowski,
na
obszarze Grzędy
Sokalskiej i Kotliny
Hrubieszowskiej.
Ma
swoje źródła w Justynówce, w okolicach Tomaszowa Lubelskiego, a uchodzi do Bugu
w miejscowości Gródek.
Długość rzeki wynosi 79 km, powierzchnia dorzecza 1394,3 km², a średni spadek 1,92‰. Szacuje się,
że ilość wody dostarczana przez Huczwę do Bugu wynosi 4 m³/s i jest w skali regionu rzeką o średnim
przepływie. Dno jej doliny ma zmienną szerokość (od 100 m do ponad 1 km), na wielu odcinkach jest
podmokłe, z licznymi starorzeczami i rowami melioracyjnymi.
Istniejący system melioracji w obrębie gminy Tyszowce wymaga przebudowy. W ramach
przeciwdziałania skutkom suszy, konieczne jest przebudowanie systemu melioracji szczegółowych w
kierunku zwiększania funkcji nawadniających.
W obrębie miasta i gminy Tyszowce zlokalizowano 6 jednolitych części wód powierzchniowych (JCW).
Tabela 3.
Scalona
część wód
JCW w obrębie gminy Tyszowce
Jednolita część wód
powierzchniowych
kod
uwagi
nazwa
- silnie zmieniona część wód,
SW1409
PLRW200016266229
Kmiczynka
- stan zły,
- brak zagrożenia nieosiągnięciem celów RDW,
- brak derogacji;
SW1410
PLRW200023266249
Sieniocha
- stan dobry,
- brak derogacji;
SW1409
PLRW2000162662349
Dopływ
spod
Przewala
- stan zły,
- brak derogacji;
SW1411
PLRW200024266299
Huczwa
od
Sieniochy
- stan zły,
11
________________________________________________________________________ 15
Jednolita część wód
powierzchniowych
Scalona
część wód
kod
nazwa
do ujścia
uwagi
- brak derogacji;
SW1409
PLRW2000162662369
Dopływ ze
Starej Wsi
- stan zły,
- brak derogacji;
SW1409
PLRW200019266239
Huczwa
od Kanału
Rokitna
do
Sieniochy
- stan zły,
- brak derogacji;
Źródło: Program wodno-środowiskowy kraju. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa, 2010.
Ocena stanu wód zawarta w Programie wodno-środowiskowym kraju wskazuje na zły stan wód
w przypadku 5 JCW, a na dobry jedynie w przypadku 1 JCW.
W latach 2010-2013 WIOŚ w Lublinie kontrolował jakość wód płynących na terenie województwa,
w tym także w rzekach przepływających przez teren gminy. Wśród JCW w obrębie gminy Tyszowce
kontroli poddano 2 jednolite części wód.
Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych na terenie gminy
Tabela 4.
Wskaźniki
JCW Huczwa od Sieniochy
do ujścia
JCW Huczwa od Kanału
Rokitna do Sieniochy
ppk Huczwa - Gródek
ppk Huczwa - Wakijów
-
0,41
Makrolity (makrofitowy indeks rzeczny MIR)
39,0
37,89
Makrobezkręgowce bentosowe MMI
0,330
-
IV
II
II
II
Temperatura
11,0
9,7
Zawiesina ogólna [mg/l]
21,0
16,4
Tlen rozpuszczony [mgO2/l]
8,9
8,6
BZT5 [mgO2/l]
3,0
2,5
ChZT-Mn [mgO2/l]
6,0
-
OWO [mgC/l]
7,9
7,6
Wyszczególnienie
ELEMENTY BIOLOGICZNE
Fitobentos (wskaźnik okrzemkowy IO)
Klasa elementów biologicznych
ELEMENTY HYDROMORFOLOGICZNE
Klasa elementów hydromorfologicznych
ELEMENTY FIZYKO-CHEMICZNE
________________________________________________________________________ 16
Wskaźniki
JCW Huczwa od Sieniochy
do ujścia
JCW Huczwa od Kanału
Rokitna do Sieniochy
ppk Huczwa - Gródek
ppk Huczwa - Wakijów
Przewodność w 20°C [uS/cm]
691,0
759,0
Substancje rozpuszczone [mg/l]
428,0
476,0
Twardość ogólna [mgCaCO3/l]
360,0
-
Odczyn pH
8,2-8,6
7,5-8,2
Azot amonowy [mgN-NH4/l]
0,20
0,120
Azot Kjeldahla [mgN/l]
1,0
0,48
Azot azotanowy [mgN-NO3/l]
0,8
1,18
Azot ogólny [mgN/l]
1,8
1,68
Fosforany [mgPO4/l]
0,240
0,250
Fosfor ogólny [mgP/l]
0,110
0,120
Arsen [mg/l]
0,004
-
Bar [mg/l]
0,026
-
Bor [mg/l]
0,047
-
Chrom sześciowartościowy [mg/l]
0,005
-
Chrom ogólny [mg/l]
0,0005
-
Cynk [mg/l]
0,005
-
Miedź [mg/l]
<0,01
-
Fenole lotne (indeks fenolowy) [mg/l]
<0,001
-
<0,1
-
Glin [mg/l]
0,0090
-
Cyjanki [mg/l]
<0,001
-
II
II
POTENCJAŁ EKOLOGICZNY JCW
SŁABY
DOBRY
STAN CHEMICZNY
DOBRY
-
ZŁY
-
Wyszczególnienie
Węglowodory ropopochodne (indeks oleju
mineralnego) [mg/l]
Klasa elementów fizyko-chemicznych
STAN JCW
Źródło: Ocena stanu wód w punktach pomiarowo-kontrolnych 2010-2013, WIOŚ w Lublinie, Lublin, 2013.
Stan wód JCW Huczwa od Sieniochy do ujścia wskazuje na stan zły. Stan chemiczny wód oceniono
jako dobry, a potencjał ekologiczny jako słaby. Wśród badanych wskaźników najgorzej wypadły
elementy biologiczne, wskazujące na IV klasę. Elementy hydromorfologiczne oraz fizyko-chemiczne
zadecydowały o II klasie.
W przypadku drugiej z badanych JCW – Huczwa od Kanału Rokitna do Sieniochy, ocenie poddano
jedynie potencjał ekologiczny – dobry. Wszystkie badane elementy wskazywały na II klasę.
Analiza danych dotyczących stanu i jakości wód powierzchniowych w obrębie miasta i gminy
Tyszowce, wskazuje na stabilny stan wód. Na przestrzeni kilku ostatnich lat nie zanotowano
wyraźnego pogorszenia się jakości wód.
________________________________________________________________________ 17
wody podziemne
Zgodnie z regionalizacją hydrogeologiczną gmina Tyszowce należy do IX regionu lubelskopodlaskiego12.
Główny poziom wodonośny w obszarze gminy związany jest ze skałami górnej kredy, lokalnie
warstwy wodonośne występują także w utworach czwartorzędowych. Kredowy poziom wodonośny
gminy stanowi fragment zasobnego w wodę głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 – Niecka
Lubelska – Chełm – Zamość. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika wynoszą 1050,0 m3/d,
a wskaźnik zasobów dyspozycyjnych – 1,38 l/s/km. GZWP 407 jest w zasadzie zamkniętą jednostką
hydrologiczną – jego zasoby wodne powstają w wyniku infiltracji wód opadowych do środowiska
skalnego. Wody przemieszczają się głównie szczelinami skalnymi, które sięgają na duże głębokości.
Charakter zwierciadła wód jest swobodny i nawiązuje do rzeźby terenu. Głębokość serii wodonośnej
o znaczeniu praktycznym wynosi 100 – 150 m, średnia głębokość ujęć kształtuje się na poziomie 70
m. Dominują wody średniotwarde i twarde (300 – 500 mg Ca CO3/dm3), o niskiej mineralizacji,
posiadające dobrą jakość.
Główny zbiornik kredowych wód podziemnych narażony jest w wysokim stopniu na zanieczyszczenia
antropogeniczne, z powodu szczelinowo – porowego charakteru i braku lub tylko częściowej izolacji
od powierzchni terenu (w znacznej części obszaru warstwy wodonośne występują bez żadnego
przykrycia bądź przykrywa je tylko cienka warstwa przepuszczalnych lub słabo przepuszczalnych
utworów czwartorzędowych i trzeciorzędowych). Z uwagi na wysoki stopień zagrożenia obszar
zbiornika wymaga objęcia strefą ochronną, narzucającą reżimy zagospodarowania chroniące przed
degradującą antropopresją.
Utwory czwartorzędowe w obszarze gminy odgrywają większą rolę tylko w dolinach rzecznych.
Miąższość warstw wodonośnych jest zmienna w profilach poprzecznych i podłużnych dolin. Zasilanie
wód czwartorzędowych następuje przez infiltrację opadów, a także przez dopływ wody z przyległych
obszarów wierzchowinowych. W związku z powyższym zasobność wodna może być lokalnie znaczna
(wydajność średnia może wynosić do 50 m3/h). W warstwach czwartorzędowych bardzo płytko
występują wody o swobodnym zwierciadle, głębiej utrzymują się wody naporowe. W obszarach
wierzchowin lokalnie napotyka się czwartorzędowe pasmo wodonośne (płd. część gminy – Grzęda
Sokalska). Zasobność wodna jest znikoma, silnie uzależniona od zasilania atmosferycznego, głębokość
występowania zwierciadła wody wynosi najczęściej kilka metrów – wody te były powszechnie
wykorzystywane do zaopatrzenia gospodarstw.
Zasoby wód podziemnych w obszarze gminy są wysokie, przeważają rejony o potencjalnej wydajności
otworów studziennych 30 – 70 m3/h, tylko w okolicy Perespy, Czermna, Marysina, Wojciechówki i
Kol. Mikulin potencjalna wydajność wynosi 10 – 30 m3/h. Największe znaczenie ma kredowe piętro
wodonośne stanowiące ponad 75 % zasobów, znacznie mniejsza jest rola piętra czwartorzędowego13.
12
Jednolite części wód podziemnych (JCWPd) – charakterystyka geologiczna i hydrogeologiczna. Państwowa
Służba Hydrogeologiczna. http://www.psh.gov.pl/artykuly_i_publikacje/publikacje/jednolite-czesci-wodpodziemnych-charakterystyka-geologiczna-i-hydrogeologiczna.html
13
________________________________________________________________________ 18
Według aktualnego podziału Polski na jednolite części wód podziemnych (JCWPd), gmina Tyszowce
należy do JCWPd-109 (kod PLGW2300109).
Rycina 1. Lokalizacja najbliższego punktu profilowego w obrębie JCWPd 109
Źródło: Jednolite części wód podziemnych (JCWPd) – charakterystyka geologiczna i hydrogeologiczna.
Państwowa Służba Hydrogeologiczna. http://www.psh.gov.pl/artykuly_i_publikacje/publikacje/jednolite-czesciwod-podziemnych-charakterystyka-geologiczna-i-hydrogeologiczna.html
________________________________________________________________________ 19
Rycina 2. Profil JCWPd 109 - (Q-Cr), Cr
Źródło: Jednolite części wód podziemnych…, op. cit.
W utworach piaszczystych czwartorzędu oraz w utworach węglanowych kredy górnej (będących
w łączności hydraulicznej) lokalnie występują wody porowo-szczelinowe (Q-Cr). W utworach
węglanowych kredy górnej występują wody szczelinowe (Cr).
________________________________________________________________________ 20
Cechą charakterystyczną JCWPd 109 jest znaczna nadwyżka zasobów wód podziemnych, w stosunku
do wielkości poboru, wynoszącego mniej niż 2% wielkości zasobów. W obszarze JCWPd 109 nie
zanotowano występowania zanieczyszczeń wód podziemnych. Wody w obrębie analizowanej JCWPd
są dobrej jakości i na ogół wymagają jedynie prostego uzdatniania14.
Według danych zawartych w Programie wodno-środowiskowym kraju stan wód podziemnych w
obrębie JCWPd 109 jest dobry, a osiągnięcie celów Ramowej Dyrektywy Wodnej nie jest zagrożone15.
gleby i zasoby złóż kopalin
Według oceny JUNG w Puławach gleby na terenie gminy Tyszowce mają wysokie wartości
przyrodnicze i użytkowe. W 90 punktowej skali, bonitacja jakości i przydatności rolniczej gleb wynosi
88,3 punkty.
W obrębie gminy dominują żyzne gleby lessowe (93,7 % gruntów ornych stanowią gleby w klasach
bonitacyjnych I - IV), tworzące kompleksy przydatności rolniczej: pszenny bardzo dobry – 32,2 %
ogółu gruntów ornych, pszenny dobry – 40,8 %, pszenny wadliwy – 9,0 % (razem 82 % gruntów
ornych).
Gleby lessowe w obszarze gminy zaliczone zostały do czarnoziemów zdegradowanych, rzadziej do
gleb brunatnych lub czarnych ziem. W obszarach wychodni utworów kredowych wykształciły się
rędziny czarnoziemne ciężkie, średnio głębokie. W dolinach rzek występują gleby torfowo-murszowe
i torfowe, a na mniejszych powierzchniach czarne ziemie lub ziemie zdegradowane. Większość gleb
gminy (94 %) chroniona jest na mocy ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych przed zmianą
użytkowania na nierolnicze.
Na terenie gminy stwierdzono występowanie surowców naturalnych. Wśród tego rodzaju zasobów
wymienić należy:
•
kruszywo naturalne – piaski średnio i drobnoziarniste, stwierdzone w rejonie Marysina,
Wojciechówki, Tyszowiec, dające możliwość rozwinięcia procesów wydobywania w ilościach
zabezpieczających potrzeby własne gminy (cele ogólnobudowlane i drogowe) i możliwość
likwidacji deficytu gmin sąsiednich (np. Mircze); wyrobiska formalne (obszary koncesyjne)
zlokalizowano w Tyszowcach (piaskownia „Tyszowce") oraz w Marysinie (dwie piaskownie);
•
lessy – w rejonie Majdanu, Kol. Czartowiec, Czartowczyk i Przewale; umożliwiają powstawanie
polowych zespołów wypału cegły palonej; w rejonie Tyszowiec znajdują się złoża lessów
o powierzchni 2,2 ha, eksploatowane przez cegielnię;
•
urowce węglanowe – margle kredowe, występują w niewielkich wychodniach w rejonie Perespy,
Przewala i Mikulina;
•
torfy – występują w dolinie rzeki Huczwy, o miąższości średniej 2,06 m i max. 4,5 m; ogólne
zasoby szacowane są na ok. 10 921 tys. m3 oraz w dolinie rzeki Sieniochy – o miąższości średniej
2,65 m, max 6,0 m i ogólnych zasobach 29 895 tys. m3; nie zostały zaliczone w skład potencjalnej
bazy zasobowej z uwagi na istotne znaczenie torfowisk dla rolnictwa gminy;
14
15
Jednolite części wód podziemnych…, op. cit.
Program wodno-środowiskowy kraju. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa, 2010.
________________________________________________________________________ 21
•
węgiel kamienny – występuje w północno-wschodniej części gminy (przez gminę przebiega
granica regionu geologiczno-złożowego Hrubieszów – Korczmin); eksploatacja węgla jest
niewskazana z uwagi na możliwość zaburzenia równowagi hydrogeologicznej głównego zbiornika
wód podziemnych GZWP 407, a także występowania gleb wysokich klas bonitacyjnych,
chronionych przed zmianą użytkowania na nierolnicze.
W obszarze gminy znajdują się wyrobiska poeksploatacyjne, po nieformalnej eksploatacji surowców,
wskazane do zrekultywowania i zagospodarowania.
W południowej części gminy Tyszowce zlokalizowano tereny osuwiskowe oraz zagrożone
występowaniem ruchów masowych.
Rycina 3. Osuwiska i obszary podatne na występowanie ruchów masowych
Źródło: Przestrzenne aspekty lokalizacji elektrowni wiatrowych w województwie lubelskim. Biuro Planowania
Przestrzennego w Lublinie,. Lublin, 2011 r.
W związku z koniecznością przeciwdziałania ruchom masowym ziemi i skutkom erozji brzegowej,
na terenie miasta i gminy Tyszowce, na terenach osuwiskowych, za priorytetowe uznano
zastosowanie zabiegów technicznych i biologicznych.
________________________________________________________________________ 22
Około 10% gruntów ornych na terenie gminy zagrożonych jest erozją powierzchniową wodną,
w stopniu średnim, silnym i bardzo silnym16.
powietrze atmosferyczne
Stężenie zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym uzależnione jest od lokalnej
i napływowej emisji zanieczyszczeń, warunków klimatycznych oraz topografii terenu. Głównym
źródłem informacji na temat stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego jest obserwacja
zmian zachodzących w ilości zanieczyszczeń emitowanych do powietrza oraz stężeń zanieczyszczeń
powietrza i opadów atmosferycznych.
Obszar województwa lubelskiego podzielony jest na dwie strefy, strefę aglomeracji Lublina oraz
strefę lubelską, obejmującą obszar poza aglomeracją miasta Lublina, a więc również gminę Tyszowce.
Jak wynika z danych o lokalizacji stanowisk pomiarowych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony
Środowiska w Lublinie, na obszarze gminy Tyszowce oraz powiatu tomaszowskiego nie funkcjonują
stacje pomiarowe WIOŚ.
W związku z tym, że na obszarze gminy Tyszowce nie zlokalizowano żadnych źródeł emisji
o znaczącym oddziaływaniu na powietrze atmosferyczne, nie ma więc podstaw by przypuszczać, że
wartości zanieczyszczeń na obszarze gminy przewyższają wartości średnie oszacowane przez WIOŚ
dla strefy, do której należy gmina Tyszowce. Stan środowiska gminy Tyszowce nie odbiega od średniej
dla Wyżyny Lubelskiej.
W raporcie o stanie środowiska w województwie lubelskim przeprowadzono analizę szeregu
zanieczyszczeń powietrza, a w tym: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszony PM10, pyłu
zawieszonego PM2,5, benzenu, ołowiu, tlenku węgla, ozonu, arsenu, kadmu, niklu oraz
benzo(a)pirenu.
Głównym problemem w strefie lubelskiej, w zakresie zanieczyszczeń powietrza, jest pył zawieszony
PM10.
Źródłem
tego
zanieczyszczania
jest
głównie
spalanie
paliw
stałych
w kotłach nieposiadających urządzeń ochronnych, a więc głównie w kotłach indywidualnych
wytwórców ciepła.
Tabela 5.
Klasy stref za rok 2013 dla poszczególnych zanieczyszczeń, uzyskane w ocenie rocznej
dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia –
klasyfikacja podstawowa
Źródło: Ocena jakości powietrza w województwie Lubelskim za rok 2013, Wojewódzki Inspektorat Ochrony
Środowiska w Lublinie, Lublin, kwiecień 2014.
16
________________________________________________________________________ 23
W gminie Tyszowce energia cieplna wytwarzana jest w zasadzie wyłącznie w indywidualnych źródłach
energii cieplnej. Można zatem wnioskować, że stan powietrza na obszarze gminy Tyszowce nie
odbiega od stanu powietrza określonego przez WIOŚ dla strefy lubelskiej, co oznacza konieczność
ograniczenia pyłów zawieszonych w powietrzu, szczególnie w czasie trwania sezonu grzewczego.
Główne problemy emisyjne w gminie Tyszowce obejmują ogrzewanie budynków indywidualnymi
źródłami ciepła oraz transport publiczny i prywatny, co generuje głównie emisję dwutlenku węgla,
pyłu zawieszonego oraz tlenków azotu. Obiekty wykorzystujące indywidualne źródła ciepła
wykorzystują głównie paliwa stałe, przy czym ok. 62% stanowi węgiel kamienny.
hałas
Hałas jest jednym z najbardziej uciążliwych czynników wpływających na środowisko
i samopoczucie. Długotrwałe narażenie na działanie nadmiernego hałasu wywołuje szereg
dolegliwości łącznie z możliwością częściowej lub całkowitej utraty słuchu. W związku z tym
identyfikacja źródeł hałasu, cykliczne pomiary oraz działania w kierunku utrzymania dopuszczalnych
poziomów hałasu są koniecznością.
Ze względu na źródło powstawania hałasu, na terenie gminy wyróżniono:
- hałas komunikacyjny pochodzący od środków transportu drogowego,
- hałas komunalny występujący w budynkach mieszkalnych, szczególnie wielorodzinnych
i w obiektach użyteczności publicznej,
- hałas przemysłowy, którego źródłem są urządzenia i maszyny w obiektach przemysłowych
i usługowych.
Najbardziej narażeni na działanie hałasu komunikacyjnego są mieszkańcy budynków położonych
w pobliżu szlaków drogowych. Na poziom hałasu ma wpływ szereg czynników związanych z ruchem
pojazdów, a także z parametrami drogi. Do najważniejszych z nich należą: natężenie ruchu związane
bezpośrednio ze znaczeniem drogi w układzie komunikacyjnym, struktura ruchu (udział pojazdów
osobowych i ciężarowych), średnia prędkość pojazdów i ich stan techniczny, płynność ruchu, rodzaj
i stan nawierzchni. Środki transportu są ruchomymi źródłami hałasu decydującymi o parametrach
klimatu akustycznego przede wszystkim na terenach zamieszkałych. Poziomy dźwięku środków
komunikacji drogowej są wysokie i wynoszą 75-90 dB. Przekraczają tym samym dopuszczalne
poziomu hałasu w środowisku w otoczeniu budynków mieszkalnych do 65 dB w porze dziennej
i 55 dB w porze nocnej.
Dane szacunkowe wskazują, że znaczna część społeczeństwa narażona jest na ponadnormatywny
hałas w mieszkaniach, związany z zastosowania materiałów i konstrukcji budowlanych, nie
stanowiących bariery dla przenikania hałasu. Poza źródłami hałasu pochodzącymi
z wnętrza budynków wielorodzinnych i jednorodzinnych, źródłem hałasu osiedlowego mogą być
pojazdy przemieszczające się po lokalnych drogach oraz parkujące na parkingach zlokalizowanych
przeważnie bezpośrednio przy budynkach mieszkalnych. Źródłem hałasu powodującego uciążliwości
może być również lokalizacja zakładów usługowych o podwyższonej emisji hałasu, np. restauracje,
usługi rzemieślnicze.
Kolejnym źródłem hałasu jest hałas przemysłowy, który stanowi zagrożenie o charakterze lokalnym,
występujące głównie na terenach sąsiadujących z obszarami przemysłowymi, a także
________________________________________________________________________ 24
w przypadku niewłaściwej lokalizacji zakładów przemysłowych i usługowych w sąsiedztwie zabudowy
mieszkaniowej.
Na terenie miasta i gminy Tyszowce nie prowadzono pomiarów hałasu, co uniemożliwia ocenę
klimatu akustycznego.
promieniowanie elektromagnetyczne
Źródłem pół elektromagnetycznych, na terenie gminy, są przeważnie urządzenia i linie
energetyczne. Ponadto zlokalizowane są tu też inne źródła promieniowania, takie jak liczne
urządzenia radiokomunikacyjne, radiolokacyjne i radionawigacyjne, a wśród nich stacje bazowe
telefonii komórkowej i telefony komórkowe oraz urządzenia elektryczne w zakładach pracy
i gospodarstwach domowych. Źródłem promieniowania jest każde urządzenie (instalacja), w którym
następuje przepływ prądu.
W roku 2013 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie przeprowadził badania
w 45 punktach pomiarowych na terenie całego województwa. Na terenie powiatu tomaszowskiego
wytypowano do badań jeden punkt. Na podstawie pomiarów nie stwierdzano przekroczeń
dopuszczalnych poziomów pół elektromagnetycznych.
infrastruktura techniczna
Sieć wodociągową w gminie posiadają: Tyszowce, Dębina, Czartowiec, Czartowiec Kolonia,
Czartowczyk, Kaliwy, Klątwy, Mikulin, Niedźwiedzia Góra, Podbór, Przewale, Soból i Zamłynie.
Mieszkańcy wsi Czermno, Marysin, Kazimierówka, Lipowiec, Marysin, Perespa, Kolonia Perespa,
Rudka, Wakijów i Wojciechówka nie mają dostępu do sieci wodociągowej17.
Według danych GUS (na koniec 2013 r.) długość czynnej sieci wodociągowej na terenie miasta i
gminy Tyszowce wynosi 107 km, przy 1276 podłączeniach do budynków mieszkalnych i zbiorowego
zamieszkania. W 2013 r. za pośrednictwem sieci dostarczono ponad 93,3 dam3 wody.
Z sieci wodociągowej korzysta 65,3% ludności gminy.
Z danych GUS wynika, że w okresie ostatnich kilku zużycie wody na terenie gminy wzrosło. Zużycie
wody wodociągowej na 1 mieszkańca gminy wynosiło w 2013 r. 22 m3.
W 2013 r. na terenie powiatu tomaszowskiego, a w tym gminy Tyszowce, w przypadku ponad 1%
osób korzystających ze zbiorowego zaopatrzenia w wodę, dostarczona woda nie spełniała norm
sanitarnych i wymogów rozporządzenia Ministerstwa Zdrowia. Powodem kwestionowania jakości
wód były parametry fizyko-chemiczne. Wśród chemicznych najczęściej notowano przekroczenia
stężeń żelaza, manganu i jonu amonowego. W przypadku wskaźników fizycznych kwestionowano
barwę i mętność dostarczanej wody. Przyczyną tego typu przekroczeń było przeważnie niewłaściwe
uzdatnianie wody i niewłaściwa eksploatacja i konserwacja urządzeń wodociągowych. Należy przy
17
________________________________________________________________________ 25
tym zaznaczyć, że parametry wody, w przypadku których zanotowano przekroczenia nie mają
bezpośredniego wpływu na zdrowie konsumentów18.
Sieci kanalizacyjna w gminie ma długość jedynie 14,8 km (164 przyłacza do budynków). W 2013 r. za
pośrednictwem sieci odprowadzono 22 dam3 ścieków. Z sieci kanalizacyjnej korzysta zaledwie 12,1%
mieszkańców gminy.
W zbiorczą sieć kanalizacyjną z odprowadzeniem do oczyszczalni wyposażona jest część miasta
Tyszowce, zlokalizowana przy Domu Pomocy Społecznej. W pozostałych jednostkach osadniczych
brakuje zbiorczych systemów odprowadzania ścieków bytowych19.
W 2013 r. w Tyszowcach funkcjonowała 1 biologiczna oczyszczalnia ścieków, o przepustowości
maksymalnej 200 m3/d.
Na terenie gminy większość ścieków bytowych gromadzona jest w 811 zbiornikach bezodpływowych,
a następnie dowożone do 2 stacji zlewnych. Na terenie gminy zewidencjonowano również
3 przydomowe oczyszczalnie ścieków.
Zgodnie z zapisami Planu gospodarki odpadami dla województwa lubelskiego na lata
2012-2017 gmina przypisana została do regionu południowego. Minimalne wymagania dla instalacji
z tego regionu:
część mechaniczna MBP – 23,9 tys. Mg/rok;
część biologiczna MBP – 11,9 tys. Mg/rok;
instalacja przetwarzania odpadów zielonych i innych biodegradowalnych – 0,8 tys. Mg/ rok;
składowisko odpadów powstających w procesie mechaniczno-biologicznego przetwarzania
zmieszanych odpadów komunalnych oraz pozostałości z sortowni – 200,3 tys. Mg;
Według GUS w roku 2013 na terenie gminy powstało 386,4 t zmieszanych odpadów komunalnych.
Teren miasta i gminy Tyszowce nie jest zgazyfikowany. Gospodarstwa domowe zaopatrywane są w
gaz propan-butan w formie butli.
W obrębie gminy brak jest również zbiorczego systemu zaopatrzenia w ciepło oraz ciepłą wodę
użytkową.
Infrastruktura elektroenergetyczna opiera się o tranzytową linię 220 kV relacji Dobrotwor (Ukraina) –
Zamość, biegnącą przez południowo-zachodnią część gminy. Teren gminy zasilany jest w energię
elektryczną z GPZ 110/15 kV w Tyszowcach. GPZ zasilany jest linią 110 kV relacji Zamość – Poturzyn –
Hrubieszów20.
18
Ocena stanu bezpieczeństwa sanitarnego województwa lubelskiego za rok 2013, Państwowa Inspekcja
Sanitarna, Lublin, 2014.
19
20
________________________________________________________________________ 26
VI.
ISTNIEJĄCE PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA ISTOTNE
Z PUNKTU WIDZENIA REALIZACJI PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ZE
SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OBSZARÓW PODLEGAJĄCYCH
OCHRONIE
Z punktu widzenia gospodarki niskoemisyjnej, najistotniejszym problemem w zakresie ochrony
środowiska, jest jakość powietrza atmosferycznego. Największą presję na stan powietrza
atmosferycznego wywołują lokalne kotłownie i indywidualne systemy grzewcze, będące źródłem
niskiej emisji. Problem potęgowany jest spalaniem paliw często złej jakości, a w tym odpadów
komunalnych oraz niejednokrotnie niską sprawnością urządzeń grzewczych i niewielką wysokością
emitorów. Powyższe czynniki wpływają niekorzystnie na rozpraszanie się zanieczyszczeń, co
szczególnie w okresie grzewczym sprzyja kumulowaniu się zanieczyszczeń.
Istotnym problemem jest także niska świadomość ekologiczna społeczeństwa, czego potwierdzeniem
jest właśnie struktura paliw używanych w paleniskach domowych oraz wspomniane spalanie
odpadów.
Biorąc pod uwagę zamierzenia określone w Planie Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce,
istotny jest również wpływ działań podejmowanych w ramach Planu na środowisko przyrodnicze.
W związku z tym, że w kilku obiektach użyteczności publicznej zaproponowano termomodernizację,
należy zauważyć, że nierzadko budynki stanowią miejsca gniazdowania kilkunastu gatunków ptaków
(w tym szczególnie na obszarach chronionych). Dla kilku z nich jest to ich podstawowe miejsce
lęgowe. Należą do nich wróble, jerzyki i pospółki. Prowadzone na szeroką skalę remonty, docieplenia
i różnego typu modernizacje budynków powodują ograniczenie liczby miejsc lęgowych i stanowią
jedną z głównych przyczyn zaniku populacji. Z tego powodu obowiązkiem inwestora jest podjęcie
środków, które wynagrodzą chronionym gatunkom doznane straty. Rozwianie w tej sytuacji stanową
skrzynki dla ptaków i nietoperzy (mogą być pod lub nadtynkowe). Muszą być one powieszone na
odpowiedniej wysokości, różnicowej w zależności od gatunku, dla którego są przeznaczone. Dla
zapewnienia bezpieczeństwa ludzi, skrzynki lęgowe należy wieszać w ten sposób, by pod nimi nie
znajdowały się chodnik lub trawnik, ale np. zadaszone wejście do klatki schodowej. Ze względu na
różną konstrukcję budynków w każdym przypadku konieczna jest konsultacja i nadzór ornitologa oraz
chiropterologa nad prowadzonymi pracami. Jego zadaniem jest wskazanie najbardziej odpowiednich
miejsc dla zamontowania skrzynek oraz ich liczby. W niektórych przypadkach można zastosować inne
rozwiązania polegające na pozostawieniu niezabezpieczonych istniejących otworów wentylacyjnych,
odpowiednio zabezpieczonych istniejących wnęk, pozostawania wlotów do szczelin dylatacyjnych.
Rozwiązania takie należy jednak każdorazowo uzgadniać ze specjalistą o ich przyjęcie nie powinno
skutkować zmniejszeniem liczby dogodnych schronień w porównaniu z rozwiązaniami
standardowymi.
Analizując możliwości wykorzystania OZE w gminie, szczególną uwagę należy zwrócić na właściwą
lokalizację instalacji i wnikliwa analizę lokalnych uwarunkowań przyrodniczych.
________________________________________________________________________ 27
VII. POTENCJALNE ZMIANY STANU ŚRODOWISKA W PRZYPADKU BRAKU
REALIZACJI PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU
Podstawowym założeniem Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce jest ograniczenie
emisji (w tym głównie gazów cieplarnianych) do środowiska. Realizacja tego celu będzie możliwa
dzięki celom pośrednim:
•
ograniczeniu zużycia paliw nieodnawialnych dla celów grzewczych;
•
podwyższenie efektywności energetycznej urządzeń i obiektów;
•
wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych;
•
ograniczenie zużycia energii elektrycznej.
Ustalenia dokumentu są propozycją spójnego, w układzie lokalnym, regionalnym, wojewódzkim
i krajowym, systemu działań proekologicznych wzajemnie się uzupełniających. W przypadku braku
jego realizacji lub realizacji fragmentarycznej (wyrywkowej) założone w Planie cele nie zostaną
osiągnięte, a w konsekwencji może nastąpić pogorszenie się stanu środowiska przyrodniczego
na terenie gminy.
Analiza wyników modelowania do roku 2020 (zawartych w Programie ochrony powietrza dla strefy
lubelskiej) pokazała, że zaniechanie działań sprzyjających rozwojowi OZE, nie prowadzi do uzyskania
wymaganej jakości powietrza i dotrzymania norm w tym zakresie.
Brak realizacji inwestycji w tym zakresie na terenie gminy może się także przyczynić do nieuzyskana
zakładanych w tzw. pakiecie energetyczno-klimatycznym zobowiązań tj.:
•
redukcji gazów cieplarnianych, co najmniej o 20% do 2020 roku w stosunku do poziomu
z 1990 roku;
•
zwiększenia udziału energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii do 2020 do 20%;
•
zmniejszenie zużycia energii o 20% w stosunku do poziomu przewidywanych w 2020 roku
poprzez znaczące zwiększenie efektywności energetycznej.
W związku z tym można przypuszczać, że brak realizacji inwestycji zaproponowanych
w analizowanym dokumencie (Planie) nie tylko nie wpłyną na poprawę jakości powietrza, ale może
się przyczynić do pogorszenia jego parametrów.
________________________________________________________________________ 28
VIII. CELE OCHRONY ŚRODOWISKA USTANOWIONE NA SZCZEBLU
MIĘDZYNARODOWYM, WSPÓLNOTOWYM I KRAJOWYM, ISTOTNE Z
PUNKTU WIDZENIA PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU
W opracowaniu dokonano oceny aktualnego stanu środowiska na terenie gminy, w oparciu o którą
wyznaczono najważniejsze problemy. Następnie określono cele strategiczny, pośrednie oraz kierunki
działań. Ponadto wskazano zadania, których realizacja ma się przyczynić do osiągnięcia wytyczonych
celów. W Planie ujęto także zagadnienia z zakresu monitoringu realizacji powziętych ustaleń oraz z
zakresu zarządzania Planem.
Głównym celem Planu gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Tyszowce jest określenie polityki
zrównoważonego rozwoju powiatu, która ma być realizacją dokumentów na poszczególnych
szczeblach:
krajowym:
- Europa 2020. Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora
energetyki;
- Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020;
- Polityka Energetyczna Polski do roku 2030 r.;
- Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016;
- Krajowy Plan działań w zakresie energii ze źródeł odnawialnych;
regionalnym:
- Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 z perspektywą do roku 2030;
- Program Rozwoju Energetyki dla Województwa Lubelskiego;
- Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego;
lokalnym:
- Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego;
- Program Ochrony Środowiska dla powiatu tomaszowskiego na lata 2010-2012 z perspektywą
do 2016 roku;
- Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w aspekcie rozwoju potencjału
odnawialnych źródeł energii na lata 2012-2019 dla powiatu tomaszowskiego;
- Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Tyszowce na lata 2008-2015;
- Studium uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy
Tyszowce.
________________________________________________________________________ 29
Europa 2020. Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora
energetycznego
Dokument został opublikowany przez Komisję do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno – Społecznego i Komitetów Regionów w 2010 r. Określono
w niej pięć celów priorytetowych:
•
osiągnięcie efektywności energetycznej w Europie;
•
utworzenie zintegrowanego ogólnoeuropejskiego rynku energii;
•
nadanie szerszych uprawnień konsumentom i uzyskanie najwyższego poziomu bezpieczeństwa;
•
wzmocnienie w zakresie technologii energetycznych oraz innowacji;
•
wzmocnienie zewnętrznego wymiaru rynku energii.
W
zakresie
wytwarzania
energii
elektrycznej
inwestycje
powinny
spowodować,
że na początku lat dwudziestych dwudziestego pierwszego wieku dwie trzecie energii będzie
wytwarzane ze źródeł niskoemisyjnych. W związku z czym rozwój odnawialnych źródeł energii będzie
stanowić priorytet. Ponadto w strategii podkreślono rolę władz publicznych we wskazaniu dobrego
przykładu w dziedzinie energooszczędności i zastosowania odnawialnych źródeł energii.
W zamówieniach publicznych powinno się kłaść nacisk na parametry efektywności
i rozpowszechniania nowatorskich rozwiązań, szczególnie w odniesieniu do budynków i transportu.
W związku z powyższym można uznać, że cele oraz działania inwestycyjne planowane
do podjęcia przez gminę Tyszowce, ustalone w Planie gospodarki niskoemisyjnej wpisują się
w politykę analizowanego dokumentu. Planowane zadania m.in. w zakresie termomodernizacji
budynków, zmiany struktury paliw, czy zastosowanie odnawialnych źródeł energii elektrycznej
i/lub cieplnej (fotowoltaika, kolektory słoneczne, mikroinstalacje wiatrowe) wpłyną na poprawę
efektywności energetycznej gminy.
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020
Dokument została przyjęta przez Radę Ministrów w 2010 r. Jednym z obszarów strategicznych
działań, w nim ujętych, jest „odpowiedz na zmiany klimatyczne i zapewnienie bezpieczeństwa
energetycznego”. Założony kierunek będzie realizowany przez takie działania jak:
•
rozwój i modernizacja infrastruktury energetycznej;
•
zwiększenie wykorzystania OZE;
•
poprawa efektywności energetycznej.
Strategia podkreśla znaczenie wzrostu udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym
kraju, przy czym założenia polityki regionalnej dotyczące rozwoju i wykorzystania odnawialnych
źródeł
energii,
muszą
uwzględniać
analizy
kosztów
i
korzyści
wynikających
z przestrzennych potencjałów poszczególnych regionów. W ramach polityki regionalnej w powiązaniu
z działaniami o charakterze prawnym, wspierana będzie:
•
modernizacja i rozbudowa lokalnej infrastruktury przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej;
________________________________________________________________________ 30
•
podnoszenie efektywności energetycznej poprzez: modernizację budynków instytucji
publicznych i rozwijanie instrumentów finansowych dotyczących termomodernizacji oraz przez
inwestycje
na rzecz zmniejszenia energochłonności gospodarki, w tym promocja rozwiązań efektywności
energetycznej;
•
poszukiwanie i rozwijanie regionalnych potencjałów w zakresie pozyskiwania energii
z odnawialnych źródeł i tzw. czystej energii oraz rozwoju technologii w zakresie energetyki;
•
wspieranie lokalnych programów rozwoju i upowszechnienia OZE z naciskiem na spójny system
informacji i wsparcia dla inwestorów i samorządów.
Mając na uwadze powyższe należy stwierdzić, że określona przez gminę Tyszowce polityka
w zakresie ograniczenia niskiej emisji oraz działania inwestycyjne m.in. w odnawialne źródła energii
wpisują się w założenia niniejszego dokumentu.
Polityka Energetyczna Polski do 2030 r.
Dokument został przyjęty przez Radę Ministrów w 2010 r. Zakłada on wykorzystanie krajowych
zasobów
energetycznych,
w
tym
węgla,
będącego
najbardziej
powszechnym
i najbogatszym zasobem energii w Polsce, wskazuje na potrzebę rozbudowy systemów przesyłu
i magazynowania energii, a także zapewnienia bezpieczeństwa dostaw surowców energetycznych.
Cele Polityki pozwolą na wywiązanie się z celów nałożonych na Polskę w zakresie OZE,
energooszczędności i emisji gazów cieplarnianych.
Dokument zakłada wspieranie zrównoważonego wykorzystania poszczególnych rodzajów energii
ze źródeł odnawialnych. W zakresie wykorzystania biomasy szczególnie preferowane będą
rozwiązania najbardziej efektywne energetycznie – biopaliwa II generacji. Niezwykle istotne będzie
wykorzystanie biogazu pochodzącego z wysypisk śmieci, oczyszczalni ścieków i innych odpadów.
W zakresie energetyki wiatrowej przewiduje się jej rozwój zarówno na lądzie jaki i na morzu. Istotny
będzie także wzrost wykorzystania energii wodnej, zarówno malej skali, jak i większych instalacji,
które nie oddziałują w znaczący sposób na środowisko. W znacznie większym stopniu zakłada się
wykorzystanie energii słonecznej za pośrednictwem kolektorów słonecznych oraz instalacji
fotowoltaicznych
W gminie Tyszowce w latach 2015-2020 planowane są inwestycje związane
z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii w tym, montaż instalacji fotowoltaicznych (m.in. w
budynku Urzędu Gminy). Można więc założyć, że cele wskazane do realizacji w Planie gospodarki
niskoemisyjnej zbieżne są z celami Polityki Energetycznej. Należy także zaznaczyć, że lista przyszłych
inwestycji gminnych (w zakresie OZE) nie jest zamknięta, jedynie do tych wskazanych w Planie,
w chwili pojawienia się nowych źródeł finansowania ich liczba może wzrosnąć.
Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą 2016
Dokument został opracowany w 2008 r. przez Ministerstwo Środowiska. Głównym celem Polityki
w zakresie ochrony powietrza jest zmniejszenie emisji SO2 i NOx oraz pyłu drobnego
z procesów wytwarzania energii. Zadanie to jest szczególnie trudne z uwagi na strukturę przemysłu
energetycznego w Polsce, który jest oparty na spalaniu węgla. Osiągnięcie tego celu będzie możliwe
________________________________________________________________________ 31
dzięki promocji energooszczędności oraz odnawialnych źródeł energii, modernizacji systemu
energetycznego. W 2020 r. udział energii wytwarzanej z OZE powinien wynosić w Polsce 14%.
W gminie Tyszowce w latach 2015-2020 planowane są inwestycje związane z wykorzystaniem
odnawialnych źródeł energii oraz termomodernizacją budynków. Można więc założyć, że cele
wskazane do realizacji w Planie gospodarki niskoemisyjnej zbieżne są z celami Polityki ekologicznej
państwa.
Krajowy plan działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych
Dokument został przyjęty przez Radę Ministrów w 2010 r. W myśl założeń ujętych
w niniejszym dokumencie wspierany będzie rozwój rozproszonych źródeł energii odnawialnych,
w tym określone zostaną warunki zachowania prawa już nabytych dla inwestycji zrealizowanych lub
rozpoczętych oraz czas ich obowiązywania, co pozwoli na zmniejszenie obciążeń dla odbiorcy
końcowego. Przewiduje się także zachowanie tzw. współspalania formy OZE, z uwzględnieniem
ograniczeń w spalaniu biomasy leśnej. Krajowy plan… uwzględnia obecnie stosowane technologie
wykorzystania OZE, jak i te, które mogą być rozwijane w przyszłości, w polskich warunkach
funkcjonowania oraz rozwoju rynku energii, przy uwzględnieniu strony ekonomicznej, technicznej
i formalno-prawnej. W zakresie rozwoju OZE w obszarze elektroenergetyki przewiduje się przede
wszystkim rozwój źródeł opartych na energii biomasy. W zakresie rozwoju OZE w obszarze ciepła
i chłodu przewiduje się utrzymanie dotychczasowej struktury rynku, przy uwzględnieniu rozwoju
geotermii oraz energii słonecznej. W obszarze transportu zakłada się przede wszystkim zwiększenie
udziału biopaliw i biokomponentów w paliwach transportowych.
Z uwagi na fakt, że w Planie gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Tyszowce zaproponowano szereg
działań inwestycyjnych w zakresie wykorzystania OZE, należy założyć, że gmina realizuje założenia
Krajowego planu działań w zakresie energii ze źródeł odnawialnych.
Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 z perspektywą do roku 2030
Strategia uwzględnia energetykę odnawialną wśród selektywnie wybranych kierunków inteligentnej
specjalizacji regionu. Dokument przewiduje zwiększenie się popytu na innowacje i technologie
niskoemisyjne w zakresie wytwarzania, gromadzenia i wykorzystania energii w gospodarce
i gospodarstwach domowych. Prowadzona na poziomie regionu aktywna polityka w zakresie
zwiększenia efektywności energetycznej i stopniowego przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną
wywołała dodatkowe impulsy pobudzające rozwój nowych technologii i rozwiązań w zakresie
energetyki niskoemisyjnej.
Wsparcie rozwoju OZE odbywać się będzie w wyniku realizacji celów operacyjnych dotyczących
rozpowszechniania najbardziej perspektywicznych kierunków badań i ich komercjalizacji
oraz stwarzania systemu wsparcia naukowego, eksperckiego i wdrożeniowego na rzecz rozwoju
wybranych sektorów gospodarki. Racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody dla potrzeb
gospodarczych i rekreacyjnych, przy zachowaniu, i ochronie środowiska przyrodniczego,
w tym wykorzystanie OZE, przyczyni się do funkcjonalnej, przestrzennej, społecznej i kulturowej
integracji regionu.
Rozbudowa i modernizacja systemu energetyki rozproszonej wpłynie na pewniejsze zaspokojenie
potrzeb energetycznych na obszarach wiejskich.
________________________________________________________________________ 32
Strategia zakłada, że w 2020 udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem
wyniesie w województwie lubelskim 3%.
W gminie Tyszowce w latach 2015-2020 planowane są inwestycje związane z wykorzystaniem
odnawialnych źródeł energii oraz termomodernizacją budynków. Można więc założyć, że cele
wskazane do realizacji w Planie gospodarki niskoemisyjnej są zbieżne z kierunkami rozwoju
województwa lubelskiego.
Program rozwoju energetyki dla województwa lubelskiego
Zgodnie z informacjami zawartymi w Programie rozwoju energetyki dla województwa lubelskiego
na terenie województwa proponuje się rozwój energetyki odnawialnej na bazie biomasy np. poprzez
zmianę opalania kotłowni w budynkach użyteczności publicznej bądź zastosowania współspalania
w małych elektrowniach. Ponadto proponowany jest rozwój biogazowni. Rozwój energetyki solarnej
przewiduje się głównie przez gospodarstwa indywidualne, co wpłynie na zmniejszenie zużycia
surowców kopalnych. Lokalizacje elektrowni wiatrowych zaleca się po bardzo wnikliwej analizie
terenu pod względem środowiskowym, krajobrazowym oraz innych ograniczeń wynikających
z charakteru tej energetyki oraz uciążliwości dla ludności.
Z informacji zawartych w Planie gospodarki niskoemisyjnej w gminie Tyszowce wynika, że planowane
są inwestycje związane np. z modernizacją systemu grzewczego, czy wykorzystaniem energii
słonecznej. W zawiązku z powyższym można uznać, iż gmina, realizując działania z Planu gospodarki
niskoemisyjnej, przyczyni się do osiągnięcia założeń Programu rozwoju energetyki… .
Program rozwoju odnawialnych źródeł energii dla województwa lubelskiego
Celem nadrzędnym Programu rozwoju odnawialnych źródeł energii dla województwa lubelskiego jest
racjonalne wykorzystanie zasobów odnawialnych źródeł energii dla rozwoju społecznogospodarczego regionu. Cel ten będzie realizowany przez następujące cele szczegółowe:
•
zwiększenie bezpieczeństwa i zaspokojenie potrzeb energetycznych mieszkańców;
•
wzrost znaczenia sektora energetycznego regionu poprzez specjalizację gospodarki w produkcji
energii ze źródeł odnawialnych;
•
rozwój działalności pozarolnej na obszarach wiejskich i dywersyfikacja produkcji rolnej
w kierunku energetyki;
•
ochrona środowiska i kształtowanie wizerunku regionu przyjaznego środowisku;
•
wzrost innowacyjności gospodarki opartej na wiedzy i nowoczesnych technologiach.
Przyjęte cele odnoszą się i nawiązują do Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego,
w ramach których zawarto kierunki działań wspierające rozwój odnawialnych źródeł energii. Ponadto
wybór celów Programu rozwoju odnawialnych źródeł energii dla województwa lubelskiego został
dokonany w taki sposób, aby przyjęte w konsekwencji działania sprzyjały realizacji pozostałych celów
Strategii.
W Planie gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Tyszowce wyznaczono cele pośrednie, których
realizacja m.in. ma się przyczynić do rozwoju energetyki odnawialnej na analizowanym terenie,
________________________________________________________________________ 33
co ma zapewnić jej mieszkańcom większe bezpieczeństwo energetyczne. Można więc uznać,
że zarówno cel strategiczny Planu jak i cele pośrednie, a także same działania są zbieżne
z Programem rozwoju energetyki odnawialnej. Ponadto wyżej wykazano także zbieżność z celami
Strategii województwa do, którego nawiązuje Plan Rozwoju … .
Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego
Celem nadrzędnym Strategii Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego jest: „zapewnienie rozwoju
społeczno-gospodarczego powiatu tomaszowskiego”. Zasadniczy wysiłek przy realizacji tego celu
skupiony będzie na problemach związanych z podnoszeniem poziomu życia mieszkańców,
w tym głównie warunków zamieszkania, pracy, sposobów spędzania czasu wolnego, bezpieczeństwa
oraz tworzeniem warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej poprzez kreowanie
przyjaznego przedsiębiorcom otoczenia sprzyjającego rozwojowi przedsiębiorczości mieszkańców
powiatu, a także pozyskania inwestorów zewnętrznych.
Jednym z celów strategicznych wyznaczonych w Strategii jest wielokierunkowy rozwój obszarów
wiejskich i rozwój infrastruktury. Osiągnięciu tych założeń służyć mają działania podejmowane w
zakresie poprawy infrastruktury technicznej, jak również w zakresie kształtowania wysokiej
świadomości ekologicznej mieszkańców i utrzymania wysokiej wartości przyrodniczej regionu.
Cele te są zbieżne z założeniami zaproponowanymi w Planie gospodarki niskoemisyjnej dla gminy
Tyszowce. Wśród działań zmierzających do poprawy infrastruktury technicznej, można wymienić np.:
Działania pozainwestycyjne przewidziane w Planie gospodarki niskoemisyjnej również wpisują się
w cele ustanowione w Strategii Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego. Wśród nich należy zwrócić uwagę
przede wszystkim na działania edukacyjne.
Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w aspekcie rozwoju potencjału
odnawialnych źródeł energii na lata 2012-2019 dla powiatu tomaszowskiego
Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce jest w pełni zgodny ze Strategią przewidywania
i zarządzania zmianą gospodarczą w aspekcie rozwoju potencjału odnawialnych źródeł energii na lata
2012-2019 dla powiatu tomaszowskiego, w którym między innymi napisano, że „Wizją zmiany
gospodarczej powiatu tomaszowskiego w zakresie wykorzystania OZE i poprawy efektywności
energetycznej jest osiągnięcie istotnego udziału w bilansie energetycznym powiatu energetyki
opartej na odnawialnych źródłach energii oraz zwiększenie efektywności energetycznej,
bezpieczeństwa energetycznego i społecznej świadomości ekologicznej mieszkańców.
Powyższa wizja akcentuje następujące elementy:
● wykorzystanie lokalnych źródeł odnawialnych dla zabezpieczenia miejscowych potrzeb
energetycznych. Przyjęta idea rozwoju sektora OZE opiera się na wykorzystaniu istniejącego
potencjału lokalnego, co ogranicza straty przesyłowe oraz zwiększa bezpieczeństwo energetyczne,
● energooszczędność w sektorze budownictwa, jako jeden z kluczowych czynników
w zakresie efektywności energetycznej. Powiązanie tych przedsięwzięć z działaniami dotyczącymi
rozwoju lokalnych źródeł energii odnawialnej pomoże w realizacji celów pakietu klimatycznoenergetycznego,
________________________________________________________________________ 34
● rozwój społecznej świadomości ekologicznej, która umożliwi realizację przyjętej wizji. Jest to
istotne, ponieważ realizacja części zadań, w wyniku oporu społecznego spowodowanego niewiedzą
społeczeństwa, może być znacznie utrudniona.”
Wszystkie zaplanowane dla gminy Tyszowce w niniejszym dokumencie działania są zgodne z literą
powyższych zapisów.
Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Tomaszowskiego
Wśród głównych założeń Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Tomaszowskiego wymieniono
m.in.:
•
likwidacja aktualnych problemów,
•
zapobieganie przyszłym problemom (prewencje),
•
racjonalne korzystanie z zasobów naturalnych środowiska.
Osiągnięcie powyższych celów będzie możliwe poprzez realizację działań zmierzających do np.:
ograniczenia niskiej emisji zanieczyszczeń do powietrza, czy podejmowaniu działań prewencyjnych w
celu zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń. W opracowaniu zwrócono również uwagę na :
•
konieczność zmniejszania zużycia energii i przechodzenia na wykorzystywanie energii przyjaznej
środowisku w przemyśle,
•
rozwój produkcji energii elektrycznej i cieplnej nośników odnawialnych,
•
zmniejszenie strat energii, zwłaszcza cieplnej w systemach przesyłowych,
•
obniżenie emisji zanieczyszczeń odpowiedzialnych za zmiany klimatyczne,
•
rozwój lokalnego rynku pracy przy realizacji i eksploatacji instalacji wytwarzających energię ze
źródeł odnawialnych,
•
rozwój produkcji rolniczej i zagospodarowania rolniczego przestrzeni produkcyjnej dla produkcji
roślin energetycznych,
•
włączenie energetyki odnawialnej do planu zagospodarowania przestrzennego gmin w ujęciu
ekologizacji tej problematyki,
•
uwzględnienie w planie zagospodarowania przestrzennego miejsc możliwych lokalizacji
obiektów OZE w tym szczególnie biogazowi,
•
wykorzystywanie systemu promocji realizacji instalacji OZE na terenach gmin ze środków
własnych gmin oraz zewnętrznego wsparcia rozwoju źródeł energii UE.
Wskazane do realizacji cele pośrednie zawarte w Planie gospodarki niskoemisyjnej,
tj. wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, czy ograniczenie zużycia paliw
nieodnawialnych, a także działania związane z edukacją skierowaną do dzieci, młodzieży i dorosłych
mieszkańców gminy są zbieżne z celami Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Tomaszowskiego.
________________________________________________________________________ 35
Studium
Uwarunkowań
i Gminy Tyszowce
i
Kierunków
Zagospodarowania
Przestrzennego
Miasta
Działania zaproponowane w Planie Gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce w zakresie
obniżenia emisji do środowiska oraz ograniczenia zużycia energii kopalnej i podwyższania
efektywności energetycznej obiektów i procesów nie są w żadnym punkcie sprzeczne
ze Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta
i Gminy Tyszowce.
________________________________________________________________________ 36
IX.
PRZEWIDYWANE ZNACZĄCE ODDZIAŁYWANIE
W przypadku ustaleń Planu gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Tyszowce na lata
2015-2020 nie uzasadnione byłoby zalecenie odstąpienia od realizacji zawartych w dokumencie
rozwiązań. Rezygnacja z wdrażania Planu, jako kompleksu celów i zadań, byłaby dla jakości
środowiska (w tym szczególnie jakości powietrza) i życia mieszkańców rozwiązaniem mniej
korzystnym niż potencjalne znaczące oddziaływania.
Dla wszystkich przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko Rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać
na środowisko nakłada obowiązek sporządzenia takiego dokumentu. W związku z tym szczegółowa
analiza wpływu poszczególnych inwestycji zostanie przeprowadzona w ramach procedury oceny
oddziaływania na środowisko. W ramach procedury ooś przeanalizowane zostaną rozwiązania
alternatywne dla poszczególnych inwestycji, a także ewentualne działania minimalizujące negatywny
wpływ na środowisko.
Oceny oddziaływania ustaleń Planu dokonano za pomocą matrycy. Pod uwagę wzięto wpływ celów
i zadań zawartych w opracowaniu na poszczególne komponenty środowiska, zgodnie z art. 51 Ustawy
z dn. 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale
społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko
(Dz. U. 2013 poz. 1235), a w tym:
obszary chronione,
krajobraz,
różnorodność biologiczną,
klimat,
ludzi,
zasoby naturalne,
zwierzęta,
zabytki,
rośliny,
dobra materialne.
wodę,
powietrze,
powierzchnię ziemi,
Za pomocą matrycy przeanalizowano oddziaływania: pozytywne, negatywne, krótkoterminowe,
średnioterminowe i długoterminowe, stałe, chwilowe, bezpośrednie, pośrednie, wtórne
i skumulowane.
Poniższa tabela określa skalę przewidywanych oddziaływań.
Tabela 6.
Rodzaje oddziaływań na środowisko
Wielkość oddziaływania
Czas trwania oddziaływania
Rodzaj oddziaływania
Pozytywne (+)
Długo- (D), Średnio - (Ś) i
Krótkoterminowe (K)
Bezpośrednie (B)
Neutralne (0)
Stałe (St)
Skumulowane (Sk)
Negatywne (-)
Chwilowe (Ch)
Wtórne (W)
Pośrednie (P)
Źródło: opracowanie własne
________________________________________________________________________ 37
Tabela 7.
Matryca wpływów ustaleń Programu na poszczególne elementy ochrony środowiska
Zwierzęta
Rośliny
Wody powierzchniowe
Wody podziemne
Powietrze
atmosferyczne
Powierzchnia ziemi
Krajobraz
Klimat
Zasoby naturalne
Zabytki
Dobra materialne
1. Modernizacja oświetlenia w budynkach użyteczności
publicznej
+
+
+
+
+
0
0
+,B,
D
+
0
+,P,
D
+
0
+
2. Modernizacja oświetlenia drogowego
+
+
+
+
+
+
0
+,B,
D
+,P,
D
0
+,P,
D
+
0
+
+
+
+
+
+
0
0
+,B,
D
0
0
+,P,
D
+
0
+
Obszary chronione, w
tym Natura 2000
Różnorodność
biologiczna
Ludzie
Komponenty środowiska przyrodniczego
Działania
Działania ujęte w harmonogramie Planu
3. Instalacja fotowoltaiczna w budynkach użyteczności
publicznej:
Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej w Tyszowcach,
Przedszkola Samorządowego,
Budowa instalacji fotowoltaicznych max. 6 kW na obiekcie
________________________________________________________________________
Zwierzęta
Rośliny
Wody powierzchniowe
Wody podziemne
Powietrze
atmosferyczne
Powierzchnia ziemi
Krajobraz
Klimat
Zasoby naturalne
Zabytki
Dobra materialne
+
+
+
+
+
0
0
+,B,
D
0
0
+,P,
D
+
0
+
+
+
+
+
+
+
+
+,B,
D
+
+
+,P,
D
+
+
+
+
+
+,B,
+
+
0
0
+,P,
0
0
+,P,
+
0
+
tym Natura 2000
Różnorodność
biologiczna
Ludzie
Działania
4. Instalacja kolektorów słonecznych w budynkach
użyteczności publicznej:
Przedszkola Samorządowego w Tyszowcach,
5. Termomodernizacja budynków użyteczności publicznej:
Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej,
Szkoły Podstawowej w Przewalu (wymiana stolarki
okiennej),
6. Działania edukacyjne skierowane do młodzieży, urzędników
________________________________________________________________________
39
Zabytki
Dobra materialne
0
0
+,B,
D
0
0
+,P,
D
+,P,D
0
+
8. Modernizacja systemu grzewczego w Szkole Podstawowej w
Przewalu
+
+
+
+
+
+
+
+,B,
D
+
+
+,P,
D
+
+
+
9. Zastosowanie odnawialnych źródeł energii w
indywidualnych budynkach mieszkalnych
+
+
+,B,
D
+
+
0
0
+,B,
D
0
0
+,P,
D
+,P,D
0
+
10. Wymiana kotłów ze względu na przekroczenia czasu
technicznej przydatności
+
+
+,B,
D
+
+
0
0
+,B,
D
0
0
+,P,
D
+
0
+
11. Termomodernizacja budynków mieszkalnych
+
+
+,B,
D
+
+
0
0
+,B,
D
0
0
+,P,
D
+
0
+
D
Klimat
+
Krajobraz
+
D
Powietrze
atmosferyczne
+,B,
D
Wody podziemne
+
Rośliny
+
i mieszkańców, System „Zielonych Zamówień”
Zwierzęta
7. Mikroinstalacje wiatrowe w budynkach szkół np. 3x3 kW
Działania
Ludzie
Zasoby naturalne
Powierzchnia ziemi
Wody powierzchniowe
tym Natura 2000
Różnorodność
biologiczna
D
Działania nie ujęte w harmonogramie Planu, stanowiące jedynie wskazanie potencjału w Gminie i możliwości jego wykorzystania
Źródło: opracowanie własne.
________________________________________________________________________
40
Oddziaływanie na obszary chronione, w tym Natura 2000
Planowane do realizacji przedsięwzięcia (np. związane z wymianą systemów grzewczych,
termomodernizacją, czy edukacją ekologiczną) w żadnym elemencie nie będą miały negatywnego
wpływu na strukturę obszarów Natura 2000. Działania te nie naruszają siedlisk przyrodniczych i nie
wpływają znacząco na gatunki zamieszczone w załącznikach do dyrektyw: siedliskowe i ptasiej.
Wdrożenie działań proponowanych w Planie nie stwarza zagrożenia dla ustanowionych na jego
obszarze form ochrony przyrody. Przede wszystkim należy podkreślić, że poprawi się stan czystości
środowiska w ich otoczeniu, zwiększeniu ulegną walory krajobrazowe i wzrośnie ich atrakcyjność
rekreacyjna. Założono, że wszelkie działania ujęte w Planie realizowane będą zgodnie z prawem i z
zachowaniem wszystkich niezbędnych procedur, w tym z procedurą oceny oddziaływania na
środowisko (tam gdzie jest wymagana). Dlatego ich wpływ na omawiany komponent oceniono, jako
pozytywny.
Z uwagi na warunki panujące w gminie najbardziej zasadny jest rozwój energii słonecznej (panele
fotowoltaiczne i kolektory słoneczne). Na podstawie posiadanych na chwilę obecną informacji, nie
planuje się lokalizacji odnawialnych źródeł energii w siedliskach przyrodniczych (łąkach, pastwiskach)
bądź w ich sąsiedztwie. Niemniej jednak z uwagi na długi okres czasowy nie można wykluczyć takiej
możliwości. W związku z powyższym każda inwestycja, która będzie prowadzona na takim obszarze
będzie poddana indywidualnej procedurze oceny oddziaływania na środowisko.
Oddziaływanie na bioróżnorodność, zwierzęta i rośliny
Należy przede wszystkim podkreślić, że działania związane z realizacją postanowień Planu dotyczą
terenów zabudowanych – głównie budynków użyteczności publicznej i ewentualnie budynków
mieszalnych. W przypadku inwestycji na tego rodzaju terenach, nie przewiduje się wystąpienia
oddziaływania na bioróżnorodność obszaru gminy. Pewne oddziaływania wystąpić mogą
w odniesieniu do gatunków zwierząt i ptaków, np. w przypadku termomodernizacji budynków, czy
mikroinstalacji wiatrowych, nie można jednak rozpatrywać tego w kontekście wpływu
na bioróżnorodność, a jedynie na poszczególne gatunki.
W przypadku stwierdzenia obecności gatunków chronionych – siedlisk tych gatunków,
w obiektach w których planowane jest przeprowadzenie robót mających na celu termomodernizację,
przed przystąpieniem do nich należy wystąpić do RDOŚ w Lublinie wydanie zezwolenia zgodnie
z art. 56 ust 2 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody, na odstępstwo od zakazu o którym mowa w art. 52
ust 1 pkt 4 – zezwolenie na niszczenie siedlisk i ostoi ptaków. Wniosek uzupełniony musi być
ekspertyzą ornitologiczną, co pozwoli uniknąć wstrzymania prac remontowych.
W przypadku mikroinstalacji wiatrowych (nie ujętych w harmonogramie Planu, a jedynie wskazanych,
jako możliwe do realizacji), należy również zwrócić uwagę, że są to instalacje produkujące energię
elektryczną na potrzeby pojedynczego obiektu. Mikroinstalacje wiatrowe (maksymalnie 3 x 3 kW
na obiekcie), to małe turbiny na maksymalnie kilkunastometrowych masztach.
W ramach Planu nie planuje się budowy wielkopowierzchniowych instalacji, czy też farm. Można,
więc przypuszczać, że realizacja działań w zakresie OZE nie będzie miała znaczącego negatywnego
oddziaływania na środowisko. Zakłada się, że wszelkie działania związane z wykorzystaniem OZE
realizowane będą zgodnie z prawem, przy zachowaniu niezbędnych procedur i poprzedzone wnikliwą
analizą lokalnych uwarunkowań środowiskowych. W związku z tym spodziewane są pozytywne skutki
realizacji inwestycji z zastosowaniem powyższych rozwiązań.
________________________________________________________________________
Biorąc pod uwagę, że proponowane instalacje będą sytuowane na istniejących obiektach,
a ich powierzchnia i wysokość nie jest duża, nie należy się spodziewać negatywnego wpływu na
krajobraz.
Wpływ na ptaki i nietoperze spodziewany szczególnie ze strony mikroinstalcji wiatrowych również
należy uznać za znikomy. Nie przewiduje się wystąpienia znaczącej śmiertelności ptaków i nietoperzy
w wyniku kolizji z turbiną, jak również fragmentacji, czy utraty ich siedlisk. Niewielka powierzchnia
turbiny, mała moc i niska wysokość masztu, powodują, że zagrożenie ze strony mikroinstalacji
wiatrowych, w porównaniu z dużymi farmami wiatrowymi, jest niewspółmiernie małe.
Potwierdzeniem są również wyniki badań prowadzone w Kanadzie i Niemczech, które dowodzą,
że największa śmiertelność nietoperzy notowana jest w przypadku wież powyżej 65 m i mocy
powyżej 0,5 MW na turbinę oraz średnicy turbiny 80-89 m. Natomiast poniżej 50 m,
w poszczególnych lokalizacjach, albo nie stwierdzano kolizji, albo był one nieliczne21.
Podsumowując można więc stwierdzić, że skutki realizacji proponowanych rozwiązań w zakresie OZE,
nie przyniosą znaczącego negatywnego oddziaływania na poszczególne komponenty środowiska
przyrodniczego.
Pozostał podjęte w Planie działania nie budzą wątpliwości, co do ich pozytywnego wpływu
na ten komponent środowiska.
Oddziaływanie na ludzi
W przypadku oddziaływania na ludzi, zadania wskazane do realizacji w Planie, będą miały jedynie
pozytywny, bezpośredni, długoterminowy charakter. Wymiana kotłów oraz zmiana struktury paliwa
(z węgla kamiennego) na inne nośniki ciepła (w tym także z wykorzystaniem OZE), przede wszystkim
wpłynie na ograniczenie substancji szkodliwych przedostających się do powietrza, w tym szczególnie
dwutlenku węgla.
Ponadto termomodernizacja budynków przyczyni się do poprawy ich efektywności energetycznej, a
co za tym idzie zmniejszy się zużycie paliwa. Przyniesie to obniżenie kosztów ogrzewania tych
obiektów a także poprawę jakości parametrów powietrza i komfortu cieplnego.
Rozpatrując wpływ mikroinstalacji wiatrowych na zdrowie i życie ludzi, należy zaznaczyć, że z
założenia tego rodzaju instalacje, uznawane są za prosumenckie, tj. wytwarzające energię w miejscu
konsumpcji, w tym także w miejscu zamieszkania ludzi, nie będą oddziaływały negatywnie.
Oddziaływanie na wody powierzchniowe i podziemne
Realizacja postanowień Planu nie będzie powodować negatywnych oddziaływań na jakość wód
powierzchniowych jak i podziemnych w odniesieniu do oddziaływań jakie obecnie występują
w tym zakresie. Wszelkie prace związane z termomodernizacją, wyminą oświetlenia oraz zmianą
struktury paliwa będą wykonywane w odpowiednim reżimie technologicznym i z uwzględnieniem
obowiązującego prawa. Dlatego też oceniono, że prace te nie będą wpływały negatywnie na wody
dobrze izolowane od powierzchni terenu.
21
Kepel A., Ciechanowski M., Jaros R., Wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na
nietoperze, GDOŚ, Warszawa, 2011.
________________________________________________________________________ 42
Ponadto działania ujęte w analizowanym dokumencie nie wpłyną na obszary ochrony planistycznej, a
w tym system przyrodniczy gminy. Nie planuje się bowiem realizacji małych elektrowni wodnych, czy
dużych instalacji wiatrowych.
Oddziaływanie na powietrze i klimat
Realizacja założeń Planu ma szczególne znaczenie dla poprawy jakości powietrza i klimatu. Pozwoli
m.in. na ograniczenie zużycia paliwa na cele grzewcze, podwyższenie efektywności energetycznej
urządzeń i obiektów, wzrośnie wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych oraz ograniczone
zostanie zużycie energii.
Maksymalny cel wskaźnikowy w zakresie redukcji emisji został określony w Planie na 169,66 Mg CO2,
czyli 28% do 2020 roku, w porównaniu z 2014 rokiem. Oznacza to redukcję emisji na poziomie 4,67%
rocznie.
W Planie założono realizację działań beznakładowych lub niskonakładowych, których realizacja może
się przyczynić pośrednio do poprawy stanu środowiska, m.in. poprzez podniesienie świadomości
ekologicznej społeczności gminnej i zwrócenie uwagi na istotność problemu niskiej emisji, co może
mieć przełożenie na rozpowszechnienie prawidłowych wzorców zachowań w stosunku do
ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i podniesienia efektywności energetycznej.
Wszystkie te działania pozwolą w sposób znaczący ograniczyć emisję gazów cieplarnianych, a co za
tym idzie wpłyną na realizację pakietu energetyczno-klimatycznego.
Oddziaływanie na powierzchnię ziemi i krajobraz
Realizacja zapisów analizowanego dokumentu będzie miała pozytywne, pośrednie oddziaływanie na
powierzchnię ziemi z uwagi na modernizację modernizację oświetlenia drogowego. W odniesieniu do
krajobrazu podejmowane działania będą miały przeważanie charakter neutralny i nie wpłyną na jego
pogorszenie.
Oddziaływanie na zasoby naturalne
W ujęciu bezpośrednim realizacja postanowień dokumentu będzie miała jedynie pozytywny wpływ
na zasoby naturalne (głównie na jakość powietrza). Spodziewana będzie poprawa jakości powietrza
poprzez ograniczenie substancji szkodliwych przedostających się do atmosfery, gównie
z procesów spalania węgla kamiennego w gospodarstwach domowych.
Ponadto właściwa gospodarka leśna (wykorzystanie biomasy na cele grzewcze) nie powinna
przynieść ujemnych skutków dla środowiska.
Oddziaływanie na zabytki i dobra materialne
Nie stwierdzono negatywnego oddziaływania skutków oddziaływania podjętych w Planie zadań na
analizowane komponenty. W przypadku przeprowadzenia prac termomodernizacyjnych możliwe
będzie uzyskanie dodatkowych korzyści wynikających z późniejszych oszczędności związanych z
mniejszym zużyciem energii do ogrzewania zmodernizowanego budynku.
________________________________________________________________________ 43
X.
ROZWIĄZANIA ALTERNATYWNE I KOMPENSUJĄCE NEGATYWNE
ODDZIAŁYWANIE
W przypadku realizacji ustaleń omawianego dokumentu, ryzyko wystąpienia potencjalnego
negatywnego oddziaływania na środowisko, ograniczyć można poprzez:
każdorazowe wykonywanie rzetelnych ocen oddziaływania na środowisko dla planowanych
inwestycji, wraz z inwentaryzacją siedlisk przyrodniczych i gatunków występujących na
obszarach objętych zadaniem;
przestrzeganie zapisów wydanych decyzji, pozwoleń i koncesji dotyczących realizacji zadań;
zapewnienie stałego nadzoru
wykwalifikowanych specjalistów;
stosowanie produktów,
i energooszczędnych.
nad
materiałów
pracami
i
budowlanymi,
urządzeń
prowadzonych
nowoczesnych,
przez
proekologicznych
Dla realizacji celów Planu… nie określono konkretnych rozwiązań alternatywnych z uwagi na fakt,
że w obowiązującym stanie prawnym i świetle informacji o ryzyku zdrowotnym nie istnieje żadne
rozwiązanie alternatywne dla realizacji generalnego celu Planu…, jakim jest ograniczenie emisji
(w tym głównie gazów cieplarnianych) do środowiska w gminie Tyszowce. W przypadku pozostałych
zaproponowanych działań ich rozważanie jest nieuzasadnione. Większość proponowanych
do realizacji przedsięwzięć ma jedynie pozytywny wpływ na środowisko i proponowanie rozwiązań
alternatywnych nie ma uzasadnienia.
XI. INFORMACJE O MOŻLIWYM TRANSGRANICZNYM ODDZIAŁYWANIU
NA ŚRODOWISKO
Biorąc pod uwagę lokalizację gminy Tyszowce, nie przewiduje się możliwości wystąpienia
transgranicznego oddziaływania na środowisko.
Skala przedsięwzięć zaproponowanych do realizacji ma charakter lokalny i ewentualne oddziaływanie
tych przedsięwzięć będzie miało zasięg lokalny.
Prawidłowy przebieg realizacji ustaleń Planu gospodarki niskoemisyjnej dla gminy Tyszowce nie
stwarza zagrożenia wystąpienia transgranicznego oddziaływania na środowisko.
________________________________________________________________________ 44
XII. STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM
Prognoza oddziaływania na środowisko Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata
2015-2020 została opracowana zgodnie z Ustawą z dnia 3 października 2008 r.
o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie
środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2013, poz. 1235) i stanowi element
strategicznej oceny oddziaływania na środowisko.
Plan gospodarki niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata 2015-2020 jest zgodny m.in.:
z Polityką energetyczną Polski do 2030 r., Krajowym Planem Działań w zakresie energii ze źródeł
odnawialnych, Strategią Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020, Programem Rozwoju
Energetyki dla Województwa Lubelskiego, Programem Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla
Województwa Lubelskiego i innymi.
W prognozie dokonano oceny wpływu realizacji Planu na poszczególne komponenty środowiska
(w tym: ludzi, bioróżnorodność, obszary Natura 2000, zwierzęta, rośliny, wodę, powietrze, klimat,
krajobraz, dobra materialne, zabytki, powierzchnię ziemi). Z wykonanej analizy wynika, że przy
zachowaniu wymagań, wynikających z przepisów prawa, realizacja działań przyczyni
się do redukcji emisji substancji szkodliwych (w tym dwutlenku węgla) do powietrza.
Nie stwierdzono ryzyka wystąpienia znaczących negatywnych oddziaływań na środowisko poza
granicami kraju, z uwagi na lokalny charakter działań wskazanych w Planie. Zatem jego realizacja nie
będzie skutkowała wystąpieniem oddziaływań transgranicznych.
W niniejszym opracowaniu przeanalizowano również sposób monitorowania założeń Planu.
W ramach monitoringu określany będzie stopień, w jakim zrealizowano jego zapisy, ale również, czy
założenia te były słuszne i nie odbiegały od rzeczywistości.
W Prognozie rozważono również konieczność zastosowania działań minimalizujących dla
maksymalnego ograniczenia ewentualnych negatywnych oddziaływań podejmowanych działań, także
w kontekście oddziaływania na gatunki chronione i z uwzględnieniem wymagań i nakazów
wynikających z ustawy z dnia 16 kwietnia o ochronie przyrody (Dz. U. 2013, poz. 627).
Dla realizacji celów określonych w niniejszym dokumencie nie określono konkretnych rozwiązań
alternatywnych z uwagi na fakt, że w obowiązującym stanie prawnym i świetle informacji o ryzyku
zdrowotnym nie istnieje żadne rozwiązanie alternatywne dla realizacji generalnego celu.
________________________________________________________________________ 45
XIII.
REKOMENDACJE W ZWIĄZKU Z USTALENIAMI PROGNOZY
W Planie Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Tyszowce na lata 2015-2020 należy przede wszystkim
położyć nacisk na:
−
upowszechnienie wiedzy dotyczącej sposobów ograniczane niskiej emisji i wykorzystania OZE,
poprzez np.: informacji na stronie internetowej, wydawaniu i dystrybucji do jednostek
samorządowych i osób indywidualnych poradników i informatorów;
−
przeszkolenie pracowników administracji samorządowej;
−
aktualizowanie bazy danych dotyczącej niskiej emisji na terenie gminy;
−
aktywne pozyskiwanie środków na realizację działań związanych z eliminacją niskiej emisji
na terenie gminy.
________________________________________________________________________ 46

Prognoza ooś PGN Tyszowce

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wykaz nieruchomości stanowiących mienie komunalne gminy

Zarządzenie Nr 28/2015 Burmistrza Tyszowiec z dnia 20 marca

Uchwała Nr / /2013 Rady Miejskiej w Tyszowcach z dnia .........2013 r.

Wzór pełnomocnictwa

Konspekt lekcji dla nauczycieli

Zarządzenie Nr 1/2016 Burmistrza Tyszowiec z dnia 13 stycznia

Dobra Tyszowce za… 1 dukat holenderski

„Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Czerwonka

więcej