Sonda: Bariery innowacyjności - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

IX Kongres Ekonomistów Polskich
dr Joanna Fryca
Uniwersytet Gdański
Wydział Ekonomiczny
STYMULOWANIE ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWACH
– UWARUNKOWANIA BEHAWIORALNE
Streszczenie: Zdolność do systemowego tworzenia i wdrażania innowacji jest podstawowym warunkiem sukcesu
współczesnych przedsiębiorstw w dobie globalizacji. Mogą one jednak dysponować różnym potencjałem działalności
innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy i zdolności innowacyjnych. Sprawność innowacyjna
podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji,
a także przez liczne uwarunkowania wynikające z otoczenia tych podmiotów. Można więc stwierdzić, że nasilenie
procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań. Szczególne miejsce wśród nich
zajmują uwarunkowania behawioralne, wyjątkowo rzadko podkreślane w literaturze przedmiotu. Tymczasem od
innowacyjności ludzi zależy ich własne powodzenie, sukcesy organizacji, której są pracownikami, menedżerami, a tym
bardziej właścicielami. Stąd istotnym problemem stało się zidentyfikowanie roli czynników behawioralnych
w stymulowaniu rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach, albowiem rozpoznanie mechanizmów oddziaływania
tych czynników na zachowania innowacyjne jest warunkiem brzegowym możliwości skutecznego wpływania na nie.
Summary: The ability to create and implement a system of innovation is a prerequisite for the success of modern
enterprises in the era of globalization. However, they may have different potential for innovation, the different resource
capabilities, capacity and ability to innovate. The efficiency of innovative economic entities is codetermined by their
internal capacity and ability to innovate, as well as by numerous environmental conditions resulting from these entities.
It can be concluded that the intensity of innovation processes in enterprises is the result of many conditions. A special
place among them take behavioural conditions, very rarely emphasized in the literature. Meanwhile, the people of
innovation depends on their own success, success of organizations where they are employed, where they are managers,
and even owners. Thus, it became an important issue to identify the role of behavioural factors in stimulating innovation
in enterprises, for the recognition of influence mechanisms of these factors on the innovative behaviour is the boundary
condition can effectively influence them.
Słowa kluczowe: innowacyjność, przedsiębiorstwo, uwarunkowania behawioralne
Wprowadzenie
Rola i znaczenie innowacji w działalności współczesnych przedsiębiorstw są silnie akcentowane przez teoretyków
i praktyków, jako główny element pozwalający organizacjom nie tylko na budowanie trwałej przewagi konkurencyjnej,
ale wręcz przetrwanie w złożonym i turbulentnym otoczeniu. Jak bywa to podkreślane w literaturze przedmiotu, ich
prawo do istnienia nie jest wieczne więc trzeba je wciąż na nowo zdobywać 1. Dla przedsiębiorstw funkcjonujących w
XXI wieku innowacje są kluczem do ich rozwoju, a co za tym idzie – warunkiem przetrwania tych podmiotów,
funkcjonujących „w wieku innowacji”2. Mimo jednak, że działalność innowacyjna, czyli działalność ukierunkowana na
wzrost skłonności do wprowadzania innowacji jest koniecznością, należy zauważyć różnorodność zachowań
przedsiębiorstw w tym zakresie. Dysponują one bowiem różnym potencjałem działalności innowacyjnej, czyli różnym
zasobem możliwości, mocy i zdolności innowacyjnych.
Sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność
i umiejętność wprowadzania innowacji, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z otoczenia tych podmiotów.
Można więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu
uwarunkowań. Szczególne miejsce wśród nich zajmują uwarunkowania behawioralne, wyjątkowo rzadko podkreślane
w literaturze przedmiotu, a jeszcze rzadziej systematyzowane.
Stąd istotnym problemem stało się zidentyfikowanie roli czynników behawioralnych w stymulowaniu rozwoju
innowacyjności w przedsiębiorstwach, albowiem rozpoznanie mechanizmów oddziaływania tych czynników na
zachowania innowacyjne jest warunkiem brzegowym możliwości skutecznego wpływania na nie.
Podejście behawioralne w badaniu innowacyjności przedsiębiorstw
1
R. Simons, Levers of control: how managers use innovative control systems to drive strategic renewal, Harvard
Business School Press, Boston 1995, s. 14.
2
F. Jansen, The age of innovation, Prentice Hall, London 2000, s. 3.
1
Mówienie o uwarunkowaniach behawioralnych rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw wymaga umiejscowienia
ich w kontekście teoretycznym. Należy zwrócić uwagę na rosnące zainteresowanie przedstawicieli nauk
ekonomicznych nurtem behawioralnym, mającym swoje źródło w psychologii. Pozwala on na znacznie szerszą
perspektywę postrzegania i interpretacji zachowań ekonomicznych podmiotów gospodarczych w porównaniu
z tradycyjną ekonomią3. Badacze przedsiębiorstw zorientowani behawioralnie sięgają wprawdzie głównie do dorobku
psychologii, ale również do dorobku innych nauk, zwłaszcza socjologii oraz antropologii. W ten sposób otwierając
nowe perspektywy poznania ludzkiej i społecznej natury procesów gospodarczych.
W odróżnieniu od ekonomii tradycyjnej, ekonomia behawioralna będąca egzemplifikacją podejścia behawioralnego
zwraca uwagę na sytuację konkretnego przedsiębiorstwa, jego potencjał intelektualny, kulturę organizacyjną,
wiarygodność, odpowiedzialność, zaufanie i inne wartości będące fundamentem budowy efektywnych relacji
z otoczeniem. I mimo, że nie brak zarzutów wobec stosowania tego podejścia4 w badaniu zasad funkcjonowania
przedsiębiorstw powszechnie uważa się, że wnosi ono użyteczne pierwiastki do badań ekonomicznych5.
Metodologia behawioralna stawia w centrum kwestię podmiotowości, pozwalającej na analizowanie nie tylko
zachowań poszczególnych osób, czy zespołów lecz również całych systemów organizacyjnych. Oznacza to więc
podmiotowe traktowanie przedsiębiorstwa jako systemu zachowującego się rozmyślnie6 o niepowtarzalnej
indywidualności7. Jego zachowanie ujawnia się poprzez aktywność podmiotu, który wykorzystując charakterystyczne
dla siebie cechy i właściwości ustosunkowuje się do zastanych warunków, w których się znalazł lub je zmienia 8. Można
zatem stwierdzić, iż zachowanie przedsiębiorstwa wyraża się w jakimś działaniu bądź jego zaniechaniu, wykonanym
świadomie albo nieświadomie9, które jest swoistą reakcją danego podmiotu na istotne z jego punktu widzenia
okoliczności10. Jest ono jednak czymś więcej niż tylko zespołem wzajemnych oddziaływań poszczególnych członków
organizacji na siebie. Bowiem stanowi jeden ze sposobów wykazywania aktywności przez uczestników życia
gospodarczego, a zatem jest tym, co w zasadniczym stopniu może kształtować teraźniejszość i przyszłość organizacji11.
Można więc stwierdzić, że analiza mechanizmów kształtowania zachowań przedsiębiorstw, wynikająca z podejścia
behawioralnego, stanowi niezwykle użyteczne narzędzie poznawania tych podmiotów. Umożliwia również lepsze
poznanie uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw, co jest szczególnie ważne w obliczu rosnącej presji na
innowacje. Kieruje bowiem swoją uwagę na złożone procesy jakościowe stanowiące źródło rozwoju podmiotów
gospodarczych. Co podkreśla J. Komorowski twierdząc, że „nie ma rozwoju bez innowacji, postępu
i nowoczesności”12.
Znaczenie innowacji w działalności przedsiębiorstw
Rosnąca złożoność i turbulentność otoczenia sprawia, że wobec nowych wyzwań rynkowych, jak również
niepewności i nieprzewidywalności jutra, przedsiębiorstwa coraz częściej muszą wprowadzać zmiany w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej. Dotyczy to nie tylko nowych jednostek, dopiero rozpoczynających swoją
działalność, ale także przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku od dawna. Powszechność zmian powoduje
konieczność ciągłego dostosowywania swoich strategii działania do pojawiających się wokół nich szans i zagrożeń.
Zmiany mogą mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny. Pierwsze z nich są wywoływane przez naciski płynące
z otoczenia przedsiębiorstwa i najczęściej wyrażają się wdrażaniem nowych produktów, zastosowaniem nowych
technologii lub modyfikacją dotychczasowych procesów organizacyjnych. Zmiany wewnętrzne natomiast są
inspirowane przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwa. Mimo, że wszystkie zmiany są niezwykle ważne i potrzebne,
najbardziej cenne okazują się te o charakterze innowacyjnym, gdyż jako jedyne gwarantują postęp techniczny
3
J. Komorowski, Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Oficyna Wydawnicza, Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012, s. 10.
4
Wymienia się wśród zarzutów wobec ekonomii behawioralnej brak systemu własnych paradygmatów, aksjomatów
i twierdzeń, a także brak usystematyzowanego aparatu pojęciowego powodujący wieloznaczność rozumienia kategorii
ekonomicznych, takich jak np. racjonalność, efektywność czy optymalizacja. Ponadto zwraca się uwagę na liczne
zapożyczenia metod i narzędzi badawczych z różnych dyscyplin naukowych oraz bak powszechnej akceptacji ze strony
środowiska naukowego zakresu i systematyki ekonomii behawioralnej. Por. J. Komorowski, op. cit., s. 23.
5
Por. A. Solek, Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, ZN PTE, nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Krakowie, Kraków 2010, s. 21-34; J.M Moczydłowska, Przedsiębiorczość – perspektywa behawioralna,
[w:] Behawioralne determinanty rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod
red. P. Kulawczuka i A. Poszewieckiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010, s. 133-144.
6
Przedsiębiorstwo niewątpliwie jest szczególnym rodzajem organizacji, która zdaniem R. L. Ackoffa jest systemem
zachowującym się rozmyślnie, zawierającym przynajmniej dwa zachowujące się rozmyślnie składniki mające wspólne
zamierzenie, ze względu na które w systemie zachodzi funkcjonalny podział pracy. Por. R. L. Ackoff, O system pojęć
systemowych, „Prakseologia” 1973, nr 2.
7
J. Komorowski, op. cit., s. 23.
8
Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka, Wyd. Psychologiczne, Warszawa 1985, s. 353.
9
T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN,
Wrocław 1978, s. 14.
10
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 175-177.
11
B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s. 21.
12
J. Komorowski, op. cit., s. 141.
2
i skutecznie zmniejszają ryzyko utraty posiadanej przewagi konkurencyjnej. Tym samym poszukiwanie i wdrażanie
zmian o charakterze innowacyjnym staje się nieodłączną cechą współczesnego podejścia do prowadzenia efektywnej
działalności gospodarczej13.
W tym miejscu jednak należy zadać pytanie, czy każda zmiana jest innowacją? Nie ulega wątpliwości, że o ile
każda innowacja jest zmianą, o tyle, jak twierdzi L. Białoń, nie każdą zmianę należy uznać za innowację 14. Za
W. Świtalskim przytacza ona cechy zmian, które wskazują na ich innowacyjny charakter uważając, że innowacja jest:15

skutkiem zmiany modyfikującej lub wprowadzającej zupełnie nowe elementy do sposobu lub wyniku
funkcjonowania przedsiębiorstwa,

to zmiana celowa, wdrożona świadomie, mająca trwały charakter,

zmianą powodującą bardziej efektywne funkcjonowanie podmiotu lub podwyższenie użyteczności wyniku
jego funkcjonowania,

zmianą, która powinna mieć zdolność do upowszechniania się wśród innych podobnych podmiotów.
Można więc stwierdzić, że zjawisko innowacji jest nierozłącznie związane z pojęciem zmiany, nowości, reformy
czy też idei postrzeganej jako nowa. Za innowacje uważa się najróżniejsze fakty, procesy i zjawiska o charakterze
technicznym, organizacyjnym, społecznym lub psychologicznym. Tak bardzo zróżnicowane i niesprecyzowane
pojmowanie innowacji wynika zarówno z niedługiej tradycji badań nad innowacjami, jak i odmienności ujęć
teoretycznych.
Jako pierwszy pojęcie innowacji do światowej literatury ekonomicznej wprowadził J.A. Schumpeter. Twierdził on,
że rozwój gospodarczy jest stymulowany przez innowacje w dynamicznym procesie, w którym nowe technologie
zastępują stare – proces ten nazwał on „twórczą destrukcją” (creative destruction). Jego zdaniem „radykalne”
innowacje prowadzą do wielkich destrukcyjnych zmian, natomiast innowacje „przyrostowe” nieustannie popychają
proces zmian do przodu. Pojęcie innowacji odnosił do pięciu przypadków: 16

wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas istniejących,

wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji,

otwarcie nowego rynku,

zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,

zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów,

wprowadzenie nowej organizacji produkcji.
Jednocześnie sformułował on tezę, że motywacja oraz zdolność do kreowania, wchłaniania i imitacji innowacji
decyduje o rozwoju przedsiębiorstwa w znacznie większym stopniu, niż kapitał i dlatego stanowi o jego
innowacyjności.
Na bazie definicji J.A. Schumpetera powstało wiele różnych interpretacji tego pojęcia, zarówno w ujęciu szerokim
(sensu largo) lub wąskim (sensu stricto). Innowacje sensu largo określane są jako celowo wprowadzone przez
człowieka lub zaprojektowane przez układy cybernetyczne zmiany, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych
stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatkowo w świetle określonych kryteriów w sumie składających się na postęp17.
Często uważa się również za innowacje wszelkie procesy badań i rozwoju zmierzające do zastosowania i użytkowania
ulepszonych rozwiązań do techniki, technologii i organizacji 18. Jest to rozumienie zbieżne z zamieszczonym
w podręczniku Oslo Manual (międzynarodowym podręczniku metodologicznym badań statystycznych innowacji
zalecanym w krajach OECD i UE), gdzie innowacja jest to wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu
(wyrobu lub usługi), nowego lub istotnie ulepszonego procesu, nowej metody marketingu lub nowej metody organizacji
w zakresie praktyk biznesowych, organizacji miejsca pracy bądź relacji ze środowiskiem zewnętrznym 19.
Na potrzeby polityki naukowo-technicznej, a także dla zachowania porównywalności w czasie z wynikami
dotychczasowych badań statystycznych innowacji w wielu przypadkach użyteczne jest również stosowanie węższego
rozumienia innowacji, w szczególności definicji z drugiego wydania podręcznika Oslo Manual uznającej za innowacje
jedynie tzw. innowacje techniczne, czyli nowe lub istotnie ulepszone produkty i procesy. Sensu stricto innowacje
odnosi się więc do nowości technicznej, która musi być wymyślona, a następnie faktycznie zastosowana. Powoduje to,
że innowacje można ująć jako proces całościowy, składający się z koncepcji teoretycznej, wynalazku technicznego oraz
jego wdrożenia i absorpcji20.
Konfrontacja różnych definicyjnych ujęć innowacyjności wskazuje na wielość aspektów wpływających na jej
powstanie i rozwój. Natomiast terminologia OECD wskazuje, że na działalność innowacyjną składa się szereg działań
o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym),
13
J. Wysocki, Innowacje jako warunek rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, [w:] Kapitał ludzki – innowacje –
przedsiębiorczość, pod red. P. Niedzielskiego, K. Poznańskiej, K.B. Matusiaka, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego,
nr 525, Szczecin 2009, s. 23.
14
Zarządzanie działalnością innowacyjną, pod red. L. Białoń, Placet, Warszawa 2010, s. 17.
15
Ibidem, s. 17-18.
16
J. Schumpeter, Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
17
Z. Pietrasiński, Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa 1970, s. 9.
18
A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, WN PWN, Warszawa 2001, s. 17.
19
Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. Third edition, OECD/Eurostat, Paris 2005,
s. 31.
20
A. Pomykalski, op. cit., s. 17
3
których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Część z tych
działań jest innowacyjna sama z siebie, a pozostałe mogą nie zawierać w sobie nowości, ale są niezbędne do
opracowania i wdrożenia innowacji.
Innowacje, a tym samym innowacyjność będąca cechą podmiotów gospodarczych, uznać należy za główny nośnik
konkurencyjności21. We współczesnej gospodarce nie jest możliwe osiąganie zysków wyższych niż przeciętne
w branży, ani utrzymanie trwałej pozycji lidera na rynku bez zdolności do kreowania innowacji. Zdaniem
W.M. Grudzewskiego, I.K. Hejduk jest to coraz ważniejszy czynnik warunkujący długookresowe powodzenie
ekonomiczne przedsiębiorstw22.
Trzeba jednak zaznaczyć, że innowacje mogą mieć różne role do spełnienia w tych podmiotach. Można wyróżnić
role wewnętrzne i zewnętrzne23. Pierwsze z nich wiążą się z:

zapewnieniem wewnętrznej elastyczności funkcjonowania w zmiennych warunkach otoczenia,

integrowaniem pionowych i poziomych procesów realizowanych w przedsiębiorstwie,

umiejętnością adaptowania procesów wewnętrznych do wymagań otoczenia,

umiejętnością uczenia się przedsiębiorstwa i zdolnością kreowania wiedzy.
Tym samym umożliwiają one lepsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa Role zewnętrzne natomiast zapewniają
lepszą pozycję na rynku. Wśród nich należy więc wymienić:

kreowanie i adaptację nowych wartości,

tworzenie i wykorzystywanie okazji rynkowych,

kreowanie warunków dla funkcjonowania innych uczestników rynku,

adaptację do warunków rynkowych kreowanych przez inne podmioty,

kształtowanie silnej pozycji rynkowej.
Można więc stwierdzić, że dla współczesnego przedsiębiorstwa najważniejsza funkcja innowacji dotyczy tzw.
twórczej destrukcji sprowadzającej się do jednoczesnego tworzenia i unicestwiania. Powstaje jednak problem jakie
warunki muszą mieć miejsce aby do tego dochodziło.
Uwarunkowania innowacyjności przedsiębiorstw
Działania przedsiębiorstw innowacyjnych sprowadzają się do umiejętności łączenia trzech zasadniczych elementów:
kreowania nowych pomysłów, finansowania oraz realizacji ich w praktyce. W szerokim ujęciu przedsiębiorstwo
innowacyjne można określić jako zdolne i skłonne do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce
wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków. Tworzy ono, absorbuje i wykorzystuje nowe
produkty czy usługi, a także jest przygotowane do ciągłego adaptowania się do zmian zachodzących w otoczeniu24.
Patrząc na przedsiębiorstwo innowacyjne w bardziej wymierny sposób, można przyjąć, że jest to organizacja,
która:25

prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe lub dokonuje zakupów nowych produktów czy
technologii,

przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe, systematycznie wdraża nowe
rozwiązania naukowo-techniczne,

reprezentuje duży potencjał nowości wyrobów i technologii w wolumenie produkcji i usług,

stale wprowadza innowacje na rynek.
W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że przedsiębiorstwa mogą dysponować różnym potencjałem działalności
innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy, zdolności innowacyjnych oraz sprawności organizacji w tej
dziedzinie26. Jak twierdzi H. Brdulak i T. Gołębiowski, sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest
współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji, wybór właściwej strategii
innowacji, sprawną organizację procesów innowacyjnych, umiejętność współpracy z przedsiębiorstwami
mikrootoczenia, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z mezo- i makrootoczenia tych podmiotów27. Można
więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań.
Zazwyczaj determinanty innowacyjności przedsiębiorstw dzieli się na egzogeniczne i endogeniczne dostrzegając
różnorodność źródeł, z których one pochodzą. Różni autorzy tych klasyfikacji 28 wskazują na szereg czynników
21
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo
przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. POLTEXT, Warszawa 2010, s. 116.
22
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich
komercjalizacji, Difin, Warszawa 2008, s. 243.
23
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, op. cit., s. 116.
24
A. Knap-Stefaniuk, Innowacje a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007, nr 6.
25
A.H. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s. 25.
26
W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s. 53.
27
H. Brdulak, T. Gołębiowski, Rola innowacyjności w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wspólna Europa.
Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak, T. Gołębiowskiego, Difin, Warszawa 2003, s. 18.
28
Por. A. Pomykalski, Rozwój przedsiębiorstwa poprzez innowacje, [w:] Uwarunkowania konkurencyjności
restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pod red. Cz. Glinkowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1999,
s. 186; E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. 37; M. Osęka, J. Wipijewski,
4
związanych z bliższym i dalszym otoczeniem podmiotów gospodarczych tworząc szeroką perspektywę podmiotową
i przedmiotową będącą podstawą analizy ich zewnętrznego wpływu na procesy innowacyjne. Jednocześnie dostrzegają
oni również czynniki wewnętrzne głównie odnosząc je do warunków organizacyjnych wpływających na skłonność
pracowników do angażowania się w procesy innowacyjne oraz do warunków sprzyjających kreatywności
zindywidualizowanej lub grupowej mających zwoje źródło w psychologicznym i społecznym wymiarze ich istnienia.
Można zauważyć, że identyfikowaniu uwarunkowań innowacyjności dominuje tendencja do rozpoznania możliwie
największej ich ilości i jednoczesna ograniczona skłonność do szukania jakościowego zróżnicowania ich oddziaływania
na podmioty gospodarcze (szczególnie w przypadku uwarunkowań zewnętrznych), a także sprzężeń wyodrębnionych
czynników pomiędzy sobą. Wskazuje to na obszar użytecznych badań, gdyż wszystkie determinanty innowacyjności
określają wpływ, a także skuteczność instrumentów służących stymulowaniu innowacyjności przedsiębiorstwa.
Zastosowanie analizy behawioralnej do identyfikacji uwarunkowań rozwoju innowacyjności
w przedsiębiorstwach
Jednym ze sposobów mogącym się przyczynić do lepszego rozpoznania uwarunkowań innowacyjności
przedsiębiorstw jest wykorzystanie analizy behawioralnej pozwalającej na zidentyfikowanie jakościowych wymiarów
mechanizmów ukierunkowujących zachowania przedsiębiorstw, mogących się przejawiać zarówno w ich postawie
innowacyjnej, jak również biegunowo przeciwległej – standardowej.
Wychodząc z podstaw behawioryzmu należy uznać zachowanie podmiotu za złożoną sekwencję reakcji na
działające bodźce. Jednak w przypadku przedsiębiorstwa, podobnie jak w przypadku zachowującego się człowieka,
trudno takie mechanistyczne podejście uznać za wystarczające, gdyż nie daje odpowiedzi na pytanie o przyczynę
określonej reakcji na działające na podmiot bodźce. Potrzeba rozpoznania wewnętrznej złożoności mechanizmu
powstawania zachowań, znalazła swoje odzwierciedlenie w badaniach neobehawiorystów29. Wyodrębnili oni trzecią
grupę zmiennych wyjaśniających zachowanie podmiotu, obok zmiennych niezależnych, czyli bodźców oraz zmiennych
zależnych, czyli reakcji – zmienne pośredniczące30 (rysunek 1).
Rysunek 1.
Mechanizm powstawania reakcji na bodźce
Źródło: Opracowanie własne.
Podobny układ zmiennych można próbować zidentyfikować w przypadku złożonego mechanizmu kreacji
innowacyjnych zachowań przedsiębiorstw będących reakcjami na działające na te podmioty określone bodźce.
Zmienne niezależne jako źródło zewnętrznych uwarunkowań rozwoju innowacyjności
Za zmienne niezależne innowacyjności przedsiębiorstw należy uznać bodźce rozumiane jako „impulsy, powodujące
pozytywne skutki dla danego systemu gospodarczego” 31, które oddziałując „na system powodują jego ruch w kierunku
pożądanym i korzystne zmiany wobec jego otoczenia”32. W przypadku przedsiębiorstwa, czyli otwartego systemu
dynamicznego funkcjonującego w otoczeniu, bodźce stanowią ukierunkowane, czyli celowe oddziaływanie systemu
regulującego na system realny. Podmioty te bowiem wchodzą w różnego rodzaju interakcje sterowniczo-regulacyjne
z otoczeniem, na którego oddziaływanie generują określone reakcje stanowiące odpowiedź systemu, identyfikowaną
jako jego zachowanie, które zależy od: źródła bodźców, siły oddziaływania bodźców, czytelności informacji
o bodźcach, charakteru podmiotu, na który bodziec oddziałuje33.
Innowacyjność przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa 1985, s. 44-45.
29
W. Szewczuk, Psychologia. Zarys podręcznikowy. Tom 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975,
s. 39-43.
30
Za najbardziej reprezentatywnego dla neobehawioryzmu badacza uważa się E.Ch. Tolmana, autora pracy o celowym
zachowaniu zwierząt i człowieka z 1951 r., a także najczęściej przytaczanego modelu zachowań stanowiącego
podstawę badań nad zmiennymi pośredniczącymi dokonywanymi przez innych twórców tego nurtu w kolejnych latach.
31
J. Siedlecki, równowaga a wzrost gospodarczy, WN PWN, Warszawa-Wrocław 2000, s. 28.
32
Ibidem.
33
J. Fryca, Kształtowanie systemów pracy w przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 137.
5
Rysunek 2.
Charakterystyki bodźców
Źródło: Opracowanie własne.
Bodźce stanowią czynnik zewnętrzny w stosunku do przedsiębiorstwa, regulujący jego zachowania. Mają charakter
informacyjny oraz różne źródła. Biorąc pod uwagę hierarchiczność systemów, źródłem regulatorów dla
przedsiębiorstwa mogą być systemy wyższego rzędu, czyli rynek oraz Centrum.
Pierwszy z nich oddziałuje na podmioty gospodarujące poprzez mechanizm rynkowy. Kształtuje on stosunki
zachodzące pomiędzy uczestnikami rynku, kryteria ich wyborów dotyczących sposobów, zasad i warunków, na których
dokonywana jest wymiana, a także wynikające z tego postawy obu grup podmiotów, jak również innych uczestników
procesów rynkowych. Można powiedzieć, iż podstawą oddziaływania rynku na podmioty gospodarcze na nim
funkcjonujące jest mechanizm rynkowy określający pole swobody gospodarczej, również w zakresie innowacji.
Rynek nie jest jednak jedynym składnikiem regulacyjnej sfery gospodarowania. Oprócz niego, składnikiem tej sfery
jest przede wszystkim regulacyjna działalność Centrum, czyli działalność państwa oraz instytucji ponadnarodowych
(głównie Unii Europejskiej), która zasadniczo ogranicza pole swobody dla działalności innowacyjnej prowadzonej
przez podmioty gospodarujące wynikające z funkcjonowania rynku. Państwo jako podmiot procesów regulacyjnych
tworzy i zmienia system przepisów prawnych dotyczących działalności gospodarczej, w tym także przepisów
dotyczących praw autorskich, zasad obrotu patentami, czy warunków formalnoprawnych współpracy pomiędzy
różnymi uczestnikami rynku. Prowadzi ono również określoną politykę proinnowacyjną, a także określa zasady
funkcjonowania oraz finansowania działalności publicznej, która stanowić ma wsparcie dla podmiotów uczestniczących
w budowaniu potencjału innowacyjności całej gospodarki. Tego rodzaju działalność państwa jest określana mianem
pozarynkowej regulacyjnej sfery gospodarowania 34, za pomocą której państwo może wpływać zarówno na procesy
materialno-rzeczowe, jak i na rynek. Rola państwa w procesie społeczno-gospodarczym jest niezwykle istotna, tworzy
ono bowiem narzędzia regulacji35.
Zatem zarówno rynek jak też państwo tworząc regulacyjną sferę gospodarowania, regulują działalność podmiotów
gospodarczych w zakresie ich polityki proinnowacyjnej 36. Bowiem, jak twierdzi J. Kornai, ani sam rynek, ani samo
państwo nie mogą na zasadzie wyłączności kierować nowoczesnym złożonym systemem gospodarczym. Każdy z nich
jest regulatorem funkcjonującym w sposób nie w pełni kompletny, dlatego dla poprawy działania systemu konieczna
jest działalność obu podsystemów37, stanowiących źródła bodźców dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Pod
ich wpływem podmioty te, będąc uczestnikami rynku, konstruują wewnętrzne systemy regulacji generujące określone
reakcje nazywane zachowaniami.
Trzeba również zauważyć, że zachowania przedsiębiorstw są reakcjami na działania podejmowane przez inne
podmioty gospodarcze, z którymi przedsiębiorstwa pozostają w stosunkach wymiany, a także są to reakcje uprzedzające
lub wywołujące te działania38. Organizacja zachowująca się zawsze występuje w określonych warunkach rynkowych,
a jej zachowania współistnieją z zachowaniami innych organizacji. Zachowania te nie występują więc w próżni, ale
zawsze w określonym kontekście. Podkreślić jednak należy fakt, iż kontekst ów podlega zmianom, bowiem
organizacje gospodarcze, przystosowując swoje zachowania do wymogów otoczenia, jednocześnie, poprzez
zachowania te, go zmieniają39. Fakt ten można określić jako wzajemny wpływ organizacji i otoczenia, gdzie
oddziaływanie jednego elementu na drugi będzie uzależnione od zachowania tego drugiego i stopnia jego wpływu.
Bodźce są swoistego rodzaju informacją, na podstawie której inicjowane są różnego rodzaju działania
organizacyjne. W warunkach coraz większej zmienności warunków gospodarowania charakteryzuje je więc duża
niepewność, co w przypadku procesów innowacyjnych wydaje się niezwykle istotnym problemem. Przedsiębiorstwa
podejmując działania mające na celu kreację, a potem wdrożenie innowacji zmuszone są bazować na niepełnej
i niepewnej informacji, a co za tym idzie również informacji kosztownej. Sprawia to, że różnie na nie reagują, czyli te
same bodźce powodują różne reakcje przedsiębiorstw, czyli różne ich zachowania, nie zawsze innowacyjne. Przyczyn
tego stanu rzeczy należy poszukiwać w różnej konfiguracji zmiennych pośredniczących.
34
W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002, s. 18.
J. Kramer, Rynek jako przedmiot badań, AE im. K. Adamieckiego, Katowice 1995, s. 22.
36
S. Dulski, System podmiotowy gospodarki. Centralizacja-decentralizacja? PWE, Warszawa 1986, s. 136.
37
J. Kornai, Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa 1977, s. 439.
38
Zachowania podmiotów rynkowych, pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa 1999, s. 187.
39
W. Otta, Teoria przedsiębiorstwa a przejście do gospodarki rynkowej. Aspekty metodologiczne, „Ekonomista”, 1996,
nr 1, s. 10.
35
6
Zmienne pośredniczące jako źródło wewnętrznych uwarunkowań rozwoju innowacyjności
Poziom innowacyjności przedsiębiorstwa jest funkcją wewnętrznego porządku funkcjonalnego będącego efektem
oddziaływania regulatorów zewnętrznych. Podmioty te tworzą specyficzne dla siebie warunki w określony sposób
odczytując bodźce. To jednak, czy warunki te sprzyjać będą innowacyjności, a zatem doprowadzą do reakcji pod
postacią zachowań innowacyjnych determinowane jest wieloma czynnikami o charakterze jakościowym. By je
rozpoznać warto posłużyć się sekwencją procesu innowacyjnego zaproponowaną przez T. Bal-Woźniak40 w postaci:
świadomości, gotowości, umiejętności i możliwości (rysunek 3). Stanowi ona modyfikację znanej formuły
innowacyjnej W–M–Ch (wiedzieć–móc–chcieć)41 przedstawianą przez autorkę jako W–Ch–U–P (wiedzieć–chcieć–
umieć–potrafić).
Rysunek 3.
Charakterystyki zmiennych pośredniczących
Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Bal-Woźniak, Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania
instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012, s. 95.
Analiza każdego z komponentów innowacyjności powinna być odnoszona do różnego poziomu upodmiotowienia
zachowań w przedsiębiorstwie, a zatem do jednostek (pracowników/menedżerów/właścicieli), grup oraz całego systemu
organizacyjnego. Zachowania tego ostatniego nie są bowiem prostą sumą zachowań uczestników organizacji, ale
pozwalają na identyfikowanie specyficznych tylko dla tego poziomu analizy uwarunkowań decydujących o synergii.
Czynniki z grupy pierwszej – typu „Wiedzieć” – związane są ze świadomością towarzyszącą procesom
innowacyjnym. Na poziomie jednostek i grup jest stanem psychicznym, dzięki któremu ludzie zdają sobie sprawę ze
zjawisk wewnątrzorganizacyjnych oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym jednocześnie mogąc na nie
reagować. Można więc powiedzieć, że element ten odnosi się do umiejętności odczytywania sytuacji wymagającej
reakcji42. Analizując ten problem na poziomie całego systemu organizacyjnego, odnosić się on będzie do wrażliwości
receptorów tego systemu, których konfiguracja pozwala lub nie na zainicjowanie procesów innowacyjnych.
Świadomość potrzeb innowacyjnych jest więc elementem przesądzającym o dostrzeganiu w sytuacji sygnalizowanej
przez bodźce innowacyjnego charakteru. W tym miejscu warto zaznaczyć, że innowacjom można przypisać różne
miejsca, w których zostają zainicjowane, pomysły, który stały się inspiracją, a także przyczyny wywołujące to
zjawisko43. W każdym przypadku źródła innowacji wymagają odpowiedniego progu świadomości leżącego u podstaw
wiedzy o potrzebie, konieczności lub szansie podjęcia inicjatyw mających na celu kreację i wdrożenie innowacji.
Niektóre innowacje biorą się z przebłysku geniuszu. Jednak większość z nich, szczególnie tych najbardziej udanych,
jest efektem świadomego i zamierzonego poszukiwania określonych możliwości, które występują tylko w kilku
sytuacjach. Według P.F. Druckera systematyczna innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu
zmian i na systematycznej analizie okazji do innowacji, którą taka zmiana mogłaby umożliwić. Wyróżnił on siedem
głównych źródeł okazji do innowacji. Trzy z nich związane są ze społecznym i intelektualnym otoczeniem, natomiast
pozostałe cztery związane są silnie z środowiskiem wewnętrznym przedsiębiorstwa. Są to:44

niespodziewane zdarzenie, w tym również niespodziewane sukcesy lub porażki,

sprzeczność i rozdźwięk rozumiane jako wykorzystywanie w odmienny, nowatorski sposób dotychczasowych
technologii (kojarzonych w sposób tradycyjny), a także eliminowanie niedostosowania poszczególnych
czynności w procesach pracy,

wymogi procesu oraz konieczność wprowadzania wynalazków w różnych dziedzinach, a nie tylko w tej, dla
której tworzona była innowacja,

zmiany rynku lub branży pozwalające na długotrwałe i niezagrożone działania,

zmiany demograficzne możliwe do przewidzenia (wraz ze wzrostem społeczeństwa zmieniają się potrzeby
społeczne i indywidualne),

zmiany w sposobie myślenia,

nowa wiedza pozwalająca na tworzenie innowacji przełomowych.
40
T. Bal-Woźniak, Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012,
s. 95 i dalsze.
41
M. Zajączkowski, Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003, s. 42-45.
42
T. Bal-Woźniak, op. cit., s. 95-96.
43
W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, op. cit., s. 34.
44
P.F. Drucker, Dyscyplina w podejściu do innowacji, „Harward Bussines Review Polska” 2004, nr 11, s. 100-107,
7
Każde z wymienionych źródeł pozostaje jednak bezużyteczne w sytuacji braku gotowości do podjęcia działania
przez przedsiębiorstwo i jego uczestników. Gotowość podejmowania działania stanowi wyznacznik grupy czynników
typu „Chcieć” stanowiących uwarunkowania innowacyjności wynikające ze świadomości ważność określonego
problemu (jako skutek oddziaływania czynników grupy pierwszej). Oznacza ona zdecydowanie na coś, chęć,
skłonność45.
Gotowość angażowania się uczestników organizacji, zarówno zindywidualizowanego jak i grupowego, niewątpliwie
zależy od poziomu ich zmotywowania do podejmowania aktywności w zakresie poszukiwania i urzeczywistniania
innowacji w przedsiębiorstwie. Zasadniczo wymienić należy dwie grupy przesłanek, które kształtują ostatecznie jego
zachowania: motywację wewnętrzną i motywację zewnętrzną46. Pierwszą z nich można scharakteryzować dwoma
zagadnieniami, wywodzącymi się ze struktury osobowościowej:

oczekiwaniami jednostki w stosunku do użyteczności wyniku osiągniętego poprzez realizację podjętych
działań,

przekonaniem jednostki co do możliwości realizacji podjętych działań, czyli oceną prawdopodobieństwa
osiągnięcia zakładanego wyniku.
W przypadku motywacji zewnętrznej natomiast należy zwrócić uwagę na działania zespołu bodźców, do których –
w tym zagadnieniu – zalicza się wszystkie oddziaływania, które nadają określonym celom społecznym wartość
gratyfikacyjną. Sama natomiast konstrukcja bodźców dopuszczonych do kształtowania postaw innowacyjnych
pracowników i ich zespołów wynika zaś, w głównej mierze, z zasad przyjętych systemem motywacyjnym konkretnego
przedsiębiorstwa. Proinnowacyjne motywowanie wymaga
zastosowania zarówno ekonomicznych, jak
i pozaekonomicznych instrumentów motywacyjnych, a wśród nich: 47

systemowe podejście do motywowania pracowników innowacyjnych,

motywowanie mające na celu budowanie zaangażowania,

kształtowanie poziomu wynagrodzeń na stosunkowo wysokim poziomie, konkurencyjnym w ujęciu
regionalnym,

wynagradzanie za efekty,

wykorzystywanie w szerokim zakresie zróżnicowanych instrumentów niematerialnych, dostosowanych do
oczekiwań benefitów i łączenie ich z instrumentami materialnymi,

elastyczność systemów wynagrodzeń.
Jednak analiza literatury przedmiotu dotycząca czynników motywujących do zachowań innowacyjnych
pracowników wykracza poza kwestie stricte związane z motywowaniem i skłania do zaakcentowania roli
zaangażowania organizacyjnego. Badania empiryczne 48 wskazują na związek pomiędzy innowacyjnością pracowników
a ich silną identyfikacją z organizacją wyrażającą się afektywnym zaangażowaniem oraz negatywny związek
z zaangażowaniem kalkulatywnym. Kształtowanie więc poczucia przynależności i lojalności pracowników stanowi
ważny element stymulowania gotowości pracowników do angażowania się w procesy innowacyjne.
Na poziomie organizacyjnym główną funkcję w zakresie stymulowania gotowości do innowacyjności pełni kultura
organizacyjna będąca źródłem „twórczego klimatu” dla innowacji, kształtującego postawy pracowników wobec nich.
Jak wskazują badania empiryczne, powinna ona być zorientowana na:49

tworzenie klimatu sprzyjającego zmianom,

pogłębianie wiedzy i umiejętności,

rozwijanie tolerancji dla ryzyka i niepewności,

umacnianie szacunku wobec postaw nonkonformistycznych,

budowanie atmosfery szacunku dla innowatorów.
Największe znaczenie w przebiegu procesu innowacyjnego przypisuje się czynnikom typu „Umieć”, związanym
z pewną biegłością prowadzenia działalności innowacyjnej. Umiejętność szybkiego reagowania na zmiany zachodzące
w otoczeniu poprzez tworzenie i wdrażanie innowacji w poszczególnych obszarach funkcjonalnych przedsiębiorstwa
stały się wyzwaniem, któremu nie łatwo podołać. Niezbędne jest ciągłe uczenie się organizacji, tworzenie
i wykorzystywanie wiedzy, traktowanej jako jedna z funkcji biznesowych. Głównym atutem współczesnego
przedsiębiorstwa aspirującego do miana innowacyjnego, są więc kompetencje pracowników, szczególnie ich zdolności
rozwojowe, zdolność uczenia się, kreatywność, a także zdolności prognozowania, reagowania i wytwarzania 50.
Określone zdolności jakimi pracownicy powinni się wykazywać zależą od sytuacji. Na przykład zdolność
reagowania w kierunku zmian między rynkiem i zarządzaniem (innowacje produktowe) lub między organizacją
i działaniem (innowacje organizacyjne) wymagają łączenia zdolności rozwojowych w zakresie rozwoju rynku i strategii
zarządzania ze zdolnościami uczenia się w zakresie zmian organizacyjnych i operacyjnych. Łącząc zdolności uczenia
się w zakresie organizacyjnych i operacyjnych zmian z kreatywnością w zakresie wiedzy i systematycznego myślenia,
45
46
T. Bal-Woźniak, op. cit., s. 97.
J. Reykowski, Teoria motywacji a zarządzanie, PWE, Warszawa 1975, s. 131.
47
B. Sajkiewicz, A. Woźniakowski, Proinnowacyjne wynagradzanie – badania IPiSS, „Zarządzanie zasobami ludzkimi” 2009, nr 2,
s. 49-50.
48
M.H. Jafri, Organizational commitment and employee’s innovative behaviour, „Journal of Management Research”
2010, Vol. 10, No. 1.
49
A. Knap-Stefaniuk, Innowacyjność a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007, nr 6.
50
J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 170-171.
8
pracownicy wykazują zdolność tworzenia wiedzy i innowacji produktowych itd. Jednak wszystkie przytoczone
zdolności powinny mieć swoje źródło w odpowiednich kompetencjach pracowników.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że pożądana cecha pracowników – innowacyjność, ma swoją podstawę i stanowi
warunek jej rozwoju w wysokim poziomie kwalifikacji zawodowych51, albo ujmując problem z szerszej perspektywy,
odpowiednich kompetencji. Obejmują one całokształt trwałych właściwości człowieka, które pozwalają osiągać
ponadprzeciętne efekty pracy52. Zdaniem A. Sajkiewicz składają się na nie: wiedza, umiejętności, doświadczenie,
predyspozycje, aspiracje, postawy, mobilność edukacyjna, poczucie odpowiedzialności oraz potencjał innowacyjny,
w tym jego kreatywność53. Zwraca ona uwagę na konieczność rozwijania kompetencji, które dezaktualizują się
z czasem więc powinny być rozwijane w procesie organizacyjnego uczenia się.
Inną ważną determinantą innowacyjności, podkreślaną przez wielu autorów, jest kreatywność człowieka. Jej
znaczenie dla innowacji podkreśla m.in. J. Baruk. Uważa on, że bez kreatywności nie byłoby innowacji54. O ile bowiem
kreatywność dotyczy tworzenia pomysłów, o tyle innowacja obejmuje wprowadzanie ich w życie, czyli zastosowanie
innowacyjnych rozwiązań w praktyce 55.
Myślenie kreatywne jest ściśle powiązane z nowatorstwem. Jako proces umysłowy pociągający za sobą
powstawanie nowych idei, koncepcji, lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami jest tym
rodzajem kompetencji pracowników, na których innowacyjnym przedsiębiorstwom powinno najbardziej zależeć.
Kreatywność to motor postępu, który:56

zależy od kontekstu w jakim się ujawnia,

jest kategorią subiektywną,

jest mierzony rezultatem działalności jednostki, grupy lub całej organizacji,

jest zewnętrzną manifestacją twórczych myśli jednostki,

jest źródłem postępu i przedsiębiorczości mającym swoje korzenie w kompetencjach człowieka, a szczególnie
w jego doświadczeniu.
Przedsiębiorstwa aby dysponować postulowanymi umiejętnościami stanowiącymi warunek ich innowacyjności
powinny również zwrócić uwagą na stymulowanie procesów uczenia nie tylko w wymiarze indywidualnym lecz
również organizacyjnym. Analizując procesy uczenia się w kontekście uwarunkowań behawioralnych warto zwrócić
uwagę na to, że podmioty gospodarcze zapamiętują różnorodne związki pomiędzy swoimi zachowaniami a zmianami
jakie one wywołują w otoczeniu, czyli uczą się. Wraz z upływem czasu, można zauważyć wśród przedsiębiorstw
powielanie reakcji, którym towarzyszą wzmocnienia pozytywne, czyli nagrody oraz unikanie przez nie zachowań, po
których mogą pojawić się wzmocnienia negatywne, czyli kary57. Ich zachowania są zatem wypadkową skumulowanych
doświadczeń w uczeniu się reagowania na otoczenie oraz bieżącej konfiguracji docierających do nich bodźców58.
Ostatnim elementem, na który warto jest zwrócić uwagę jest grupa czynników typu „Potrafić”, odnosząca się do
możliwości urzeczywistniania innowacji w przedsiębiorstwie. Przenosi ona ciężar na organizacyjny poziom analizy
behawioralnej. Można wyodrębnić wiele warunków niezbędnych do zaistnienia innowacji. Wśród nich wymienia się:
warunki finansowe, techniczne, organizacyjne, systemowe i inne 59. Wielu autorów zwraca uwagę na kwestie powiązań
sfery społecznej przedsiębiorstwa ze sferą techniczno-organizacyjną, która także ma ogromne znaczenie dla przebiegu
procesów innowacyjnych oraz jakości samych innowacji. M. Dworczyk i R. Szalsa poszukując uwarunkowań
innowacyjności wskazują m.in. na:60

zapewnienie potencjału technicznego związanego z projektowaniem i prototypowaniem,

zapewnienie środków finansowych na działalność innowacyjną i sprawne nimi gospodarowanie,

zapewnienie dostępu do bazy badawczo-rozwojowej,

pomoc organizacyjna w zakresie wdrażania projektów innowacyjnych.
Natomiast na poziomie jednostek i grup warto zwrócić uwagę na poziom uprawnień charakterystycznych dla
poszczególnych stanowisk i zespołów stanowiące istotny czynnik wyznaczający pole swobody dla aktywności
innowacyjnej.
51
Cz. Sikorski, Ludzie nowej organizacji. Wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, Wyd.
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998, s. 34.
52
A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie – procesy – metody, PWE, Warszawa 2003, s. 153.
53
A Sajkiewicz, Jakość zasobów pracy, Poltext, Warszawa 2002, s. 90.
54
J. Baruk, op.cit., s. 90.
55
„Kreatywność jest myśleniem rozbieżnym, jest procesem tworzenia pomysłów, nie ukierunkowanym żadnym
modelem. Natomiast innowacja jest myśleniem zbieżnym, polegającym na selekcji, doskonaleniu, uszczegóławianiu
i krytycznym wdrażaniu wybranych pomysłów do codziennej praktyki.” Zob. J. Baruk, op. cit., s. 90.
56
J. Baruk, op. cit., s. 90-91.
57
Behawioryści posługują się raczej terminami: wzmocnienie pozytywne i negatywne niż: nagroda i kara. Twierdzą
oni, że używane w naukach społecznych pojęcia wzmocnienia pozytywnego i negatywnego, nagrody czy kary mają
znacznie szerszy zakres niż w języku potocznym.
58
Współczesne koncepcje zarządzania, pod red. A. K. Koźmińskiego. PWN, Warszawa 1985, s. 41.
59
T. Bal-Woźniak, op. cit., s. 98.
60
M. Dworczyk, R. Szalsa, Zarządzanie innowacjami. Wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s. 177-180.
9
Zachowania innowacyjne w przedsiębiorstwie jako zmienne zależne
Za zmienne zależne należy uznać zachowania rozumiane jako zewnętrzny obraz działań przedsiębiorstwa, będących
reakcjami na bodźce61. Trzeba jednak zaznaczyć, że reakcje te mogą wyrażać się ruchem lub bezruchem, wobec czego
zaniechanie działania można również określić mianem zachowania się 62.
Należy też zauważyć, iż zachowania organizacyjne poszczególnych podmiotów gospodarczych są identyfikatorami
konkretnych decyzji podejmowanych przez te podmioty. Dając określoną wiedzę na ten temat są jednocześnie bogatym
źródłem użytecznych informacji o akceptowanych sposobach działań na rynku. Rynek można określić mianem
weryfikatora skuteczności działań podmiotów gospodarczych, bowiem to on wskazuje na organizacje, które mają
szansę działania w długim okresie oraz piętnuje te, które nie wypracowały skutecznych sposobów postępowania
i szansy na dalszą działalność już nie mają. Organizacja podejmując określone decyzje musi więc liczyć się z opinią
wydawaną przez podmioty ją otaczające. Jest to konieczne z uwagi na to, iż niewiele podmiotów gospodarczych może
pozwolić sobie na pełną swobodę decyzyjną, większość z nich podejmując działania w określonej sytuacji rynkowej,
dla własnego bezpieczeństwa (przeżycia w długim okresie), musi brać pod uwagę to, jak na ich aktywność zareaguje
otoczenie i czy pozwoli im dalej funkcjonować uznając, że są podmiotami, których obecność na rynku jest pożądana.
Zachowanie jest więc reakcją na bodziec lub bodźce. Ten sam bodziec nie zawsze jednak wywołuje jednakowe
reakcje. Zachowanie jest bowiem adekwatne do sytuacji, tak więc nawet w bardzo podobnych sytuacjach reakcje
podmiotów mogą znacznie się od siebie różnić 63. Wpływ na to może mieć charakter podmiotu, do którego kierowany
jest bodziec lub nieczytelność dla niego informacji o danym bodźcu, a w konsekwencji inna reakcja na niego niż
oczekiwana64. Dlatego określony bodziec w jednych organizacjach jest powodem do podejmowania określonej
aktywności, w innych natomiast nie. Jednocześnie, jeżeli nawet organizacja wykaże aktywność, wcale nie oznacza to, iż
będzie ona identyczna jak w innej organizacji, na którą taki sam bodziec oddziaływał.
Obserwowane na rynku zachowania przedsiębiorstw, które podlegają silnej presji innowacyjności, a więc
bodźcowaniu w kierunku innowacyjności, strukturalizują się w postaci zachowań wspierających kreatywność oraz
uczenie się, wychodzenie poza utarte schematy lub przeciwnie, określić je można mianem zrutynizowanych, zgodnych
z przyjętymi normami oraz związanych z biernymi postawami rynkowymi w obliczu analizowanej presji. Pierwsze
z nich można nazwać zachowaniami innowacyjnymi, drugie – zachowaniami standardowymi (rysunek 4).
Rysunek 4.
Charakterystyki reakcji
Źródło: Opracowanie własne.
Rzeczywiste zachowania poszczególnych przedsiębiorstw zawierają się pomiędzy zaproponowanymi ekstremami
stanowiąc continuum.
Synteza behawioralnych uwarunkowań rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach
Próbując syntetyzować rozważania na temat behawioralnych uwarunkowań innowacyjności przedsiębiorstw należy
wskazać na różne obszary, których uwarunkowania te mogą dotyczyć. Biorąc za punkt wyjścia analizę behawioralną
pozwalającą na systematykę mechanizmu kreowania zachowań należy wyodrębnić: zmienne niezależne, czyli bodźce,
zmienne pośredniczące oraz zmienne zależne, czyli zachowania. W ramach każdej grupy zmiennych można
zidentyfikować zespół uwarunkowań natury jakościowej istotnie wpływający na ostateczny kształt obserwowanych na
rynku zachowań przedsiębiorstw, strukturalizujących się pomiędzy ekstremami, jakie stanowią zachowania
innowacyjne i zachowania standardowe. Zależności te zaprezentowano na rysunku 5.
61
J. Fryca, B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw w warunkach nieefektywności rynku,
[w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wyd. Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 68- 69.
62
W. Flakiewicz, J. Oleński, Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa 1989, s. 25.
63
J. Kozielecki, Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa 1975, s. 271.
64
B. Majecka, op. cit., s. 41.
10
Rysunek 5.
Mechanizm powstawania reakcji na bodźce
Źródło: Opracowanie własne.
W przypadku zmiennych niezależnych uwarunkowania behawioralne sprowadzić należy do jakościowego
zróżnicowania bodźców oraz mechanizmów ich odczytywania przez przedsiębiorstwo. W przypadku zmiennych
pośredniczących uwarunkowania te stanowić będą obszar zróżnicowanych oddziaływań wewnętrznych stanowiący
potencjał reakcji przedsiębiorstwa na oddziałujące na niego bodźce, będący funkcją świadomości szansy podjęcia
działań innowacyjnych, gotowości do takich działań, umiejętności niezbędnych do sprawnego ich przeprowadzenia
oraz możliwości w tym zakresie. Zmienne niezależne natomiast stanowią rzeczywistą reakcję na bodźce oddziałujące
na przedsiębiorstwo w celu wywołania postaw innowacyjnych. Ich istota, czyli uzewnętrznianie się na rynku stanowi
obszar zróżnicowanych interpretacji podmiotów otoczenia warunkowanych wieloma zmiennymi indywidualizującymi
te interpretacje.
Wnioski
Uwarunkowania behawioralne procesów innowacyjnych określają wpływ, czyli kierunek i siłę oraz skuteczność
instrumentów pobudzającą działalność innowacyjną przedsiębiorstw. To jednak w jaki sposób praktycznie
odzwierciedlą się one w ich działalności uzależnione jest od umiejętności systemowego podejścia do zarządzania tą
sferą oraz wrażliwości na jakościowe aspekty związane z innowacyjnością, zarówno w wymiarze indywidualnym,
grupowym, jak i organizacyjnym. Innowacyjność współczesnych przedsiębiorstw wymaga więc wszechstronnej wiedzy
dotyczącej zasad rządzących przebiegiem procesów innowacyjnych.
Stanowi ona punkt wyjścia dla poszukiwania skutecznych sposobów stymulowania innowacyjności. Każde bowiem
działanie, nie mające poparcia w kompleksowej wiedzy w tym zakresie, może zakończyć się nieprzewidywanymi
wcześniej konsekwencjami. Wynikać one mogą z selektywnego traktowania problematyki, a co za tym idzie
niedoceniania wzajemnych sprzężeń jakie mają miejsce pomiędzy poszczególnymi zmiennymi.
W procesach innowacyjnych szczególna złożoność dotyczy zmiennych pośredniczących, czyli tych uwarunkowań,
które jakościowo różnicują zjawisko innowacji w układzie bodziec-reakcja. Sprawiają one, że zachowania
przedsiębiorstw pod wpływem oddziaływania na nie nawet tych samych bodźców istotnie różnicują się. Niewłaściwym
w tym kontekście jest stosunkowo powszechne wśród praktyków zarządzania myślenie, że rozwój innowacyjności
wymaga li i jedynie zmiany bodźców, przez co rozumieją oni potrzebę intensyfikacji wsparcia ze strony państwa lub
zmianę warunków rynkowych na bardziej sprzyjające innowacjom. Tak naprawdę jednak postulowane zmiany (bardziej
sprzyjające warunki dla innowacyjności) mają szansę nie odnieść pozytywnego efektu ze względu na znacznie bardziej
złożony mechanizm, który ostatecznie decyduje o sposobie reakcji przedsiębiorstwa na zaistniałe bodźce przejawiający
się innowacyjnymi lub standardowymi ich zachowaniami.
Literatura
Ackoff R.L. , O system pojęć systemowych, „Prakseologia” 1973, nr 2.
Bal-Woźniak T., Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012.
Baruk J., Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006.
Brdulak H., Gołębiowski T., Rola innowacyjności w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wspólna Europa.
Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak, T. Gołębiowskiego, Difin, Warszawa 2003, s. 18.
Drucker P.F., Dyscyplina w podejściu do innowacji, „Harward Bussines Review Polska” 2004, nr 11,
Dulski S., System podmiotowy gospodarki. Centralizacja-decentralizacja? PWE, Warszawa 1986.
Dworczyk M., Szalsa R., Zarządzanie innowacjami. Wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw,
11
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001.
Flakiewicz W., Oleński J., Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa 1989.
Fryca J. , Majecka B. , Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw w warunkach nieefektywności rynku,
[w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wyd. Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2003.
Fryca J., Kształtowanie systemów pracy w przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo
przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. POLTEXT, Warszawa 2010.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich
komercjalizacji, Difin, Warszawa 2008.
Jafri M.H., Organizational commitment and employee’s innovative behaviour, „Journal of Management Research”
2010, Vol. 10, No. 1.
Janasz W. , Kozioł-Nadolna K. , Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s. 53.
Jansen F., The age of innovation, Prentice Hall, London 2000.
Jasiński A.H., Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s. 25.
Knap-Stefaniuk A., Innowacje a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007, nr 6.
Knap-Stefaniuk A., Innowacyjność a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007.
Komorowski J., Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Oficyna Wydawnicza, Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012.
Kornai J., Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa 1977.
Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa 1975.
Kramer J., Rynek jako przedmiot badań, AE im. K. Adamieckiego, Katowice 1995.
Majecka B., Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002.
Moczydłowska J.M., Przedsiębiorczość – perspektywa behawioralna, [w:] Behawioralne determinanty rozwoju
przedsiębiorczości w Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod red. P. Kulawczuka i A. Poszewieckiego,
Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010.
Osęka M., Wipijewski J., Innowacyjność przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa
1985.
Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. Third edition, OECD/Eurostat, Paris 2005.
Pietrasiński Z., Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa 1970.
Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie – procesy – metody, PWE, Warszawa 2003.
Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, WN PWN, Warszawa 2001.
Pomykalski A., Rozwój przedsiębiorstwa poprzez innowacje, [w:] Uwarunkowania konkurencyjności
restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pod red. Cz. Glinkowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1999.
Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN,
Wrocław 1978.
Reykowski J., Teoria motywacji a zarządzanie, PWE, Warszawa 1975.
Sajkiewicz A., Jakość zasobów pracy, Poltext, Warszawa 2002.
Sajkiewicz A., Woźniakowski A., Proinnowacyjne wynagradzanie – badania IPiSS, „Zarządzanie zasobami ludzkimi”
2009, nr 2.
Schumpeter J., Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
Siedlecki J., równowaga a wzrost gospodarczy, WN PWN, Warszawa-Wrocław 2000.
Sikorski Cz., Ludzie nowej organizacji. Wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, Wyd.
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998.
Simons R., Levers of control: how managers use innovative control systems to drive strategic renewal, Harvard
Business School Press, Boston 1995.
Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka, Wyd. Psychologiczne, Warszawa 1985.
Solek A., Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, ZN PTE, nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Krakowie, Kraków 2010.
Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.
Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972.
Szewczuk W., Psychologia. Zarys podręcznikowy. Tom 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975.
W. Otta, Teoria przedsiębiorstwa a przejście do gospodarki rynkowej. Aspekty metodologiczne, „Ekonomista” 1996,
nr 1.
Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002.
Współczesne koncepcje zarządzania, pod red. A. K. Koźmińskiego. PWN, Warszawa 1985.
Wysocki J., Innowacje jako warunek rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, [w:] Kapitał ludzki – innowacje –
przedsiębiorczość, pod red. P. Niedzielskiego, K. Poznańskiej, K.B. Matusiaka, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego,
nr 525, Szczecin 2009.
Zachowania podmiotów rynkowych, pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa 1999.
Zajączkowski M., Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003.
Zarządzanie działalnością innowacyjną, pod red. L. Białoń, Placet, Warszawa 2010.
12