Analiza badań nad przejawami uprzedzeń, dyskryminacji i agresji

Analiza badań nad przejawami
uprzedzeń, dyskryminacji i agresji
wśród uczniów szkół gimnazjalnych
powiatu oświęcimskiego
oprac.
Marzena Tadeusz
Biblioteka Pedagogiczna w Oświęcimiu
Oświęcim 2015
Dokument prezentuje wyniki badania, które przeprowadzono wśród nauczycieliwychowawców klas gimnazjalnych powiatu oświęcimskiego. Badania trwały od
października do grudnia 2014 r. Wzór ankiety został opracowany w Bibliotece
Pedagogicznej w Oświęcimiu (kwestionariusz znajduje się w załączniku).
CEL BADAŃ
Badanie miało 3 podstawowe cele:
 poznanie przejawów uprzedzeń wobec rówieśników wśród gimnazjalistów
powiatu oświęcimskiego,
 stwierdzenie, czy w środowisku klasowym gimnazjów naszego powiatu
występowały lub występują takie negatywne zjawiska, jak: agresja, mobbing
(uporczywe i długotrwałe nękanie, zastraszanie), stalking (złośliwe i powtarzające
się naprzykrzanie, prześladowanie, zagrażające czyjemuś bezpieczeństwu,
osaczanie np. za pomocą telefonów, sms-ów, e-maili), dyskryminacja (nierówne,
gorsze traktowanie kogoś, np. z powodu jego odmiennego wyglądu czy
przekonań), kozioł ofiarny (osoba nieakceptowana przez większą grupę, na którą
zazwyczaj zrzuca się wszelkie niepowodzenia tejże grupy), odrzucenie
rówieśnicze, etykietowanie (automatyczne klasyfikowanie kogoś do określonej
grupy lub kategorii na podstawie własnych stereotypowych wyobrażeń),
 zdiagnozowanie, czy wśród gimnazjów powiatu oświęcimskiego istnieje potrzeba,
by uczniowie i ich wychowawcy wzięli udział w Programie na rzecz tolerancji „Inni
to także my”.
Program na rzecz tolerancji „Inni to także my” skierowany jest do uczniów szkół
gimnazjalnych. Został opracowany w Bibliotece Pedagogicznej w Oświęcimiu, a jego
celem jest kształtowanie postawy tolerancji wobec innych ras, narodów, wierzeń,
przekonań czy postaw oraz likwidowanie stereotypów i uprzedzeń.
Program ten aktywizuje uczniów, pobudza i wyzwala myślenie alternatywne oraz
refleksje, rozwija twórczą wyobraźnię i działania kreatywne, kształtuje umiejętności
komunikowania się oparte na zdolności do negocjacji i kompromisu. Zachęca do
kwestionowania stereotypów, wyzbywania się uprzedzeń, wskazując potrzebę
otwierania się na to, co nam nieznane, na to czego nie rozumiemy, czego nie
uznajemy.
ANKIETOWANI NAUCZYCIELE-WYCHOWAWCY
W powiecie oświęcimskim istnieje 29 szkół gimnazjalnych. W roku szkolnym
2014/2015 utworzono w nich 196 klas i tyle też kwestionariuszy ankiet rozesłano do
szkół dla nauczycieli-wychowawców. Ankiety wypełniło 121 wychowawców – 61,7%
(36 z klas I, 41 z klas II i 44 z klas III) z 18 placówek.
PYTANIE 3: Liczba uczniów w klasie
Nauczycieli zapytano o liczbę uczniów w klasie, wraz z podziałem na dziewczęta i
chłopców.
W 121 klasach, których wychowawcy wypełnili ankiety, uczy się w sumie 2606
uczniów:
w klasach I – 797 uczniów (396 dziewcząt i 401 chłopców),
w klasach II – 868 uczniów (425 dziewcząt i 443 chłopców),
w klasach III – 941 uczniów (463 dziewczęta i 478 chłopców),
łącznie: 1284 dziewczęta i 1322 chłopców.
PYTANIE 4: Czy w klasie miały miejsce przejawy uprzedzeń wobec rówieśników ze
względu na: płeć, wygląd zewnętrzny, miejsce zamieszkania (miasto/wieś *), status
majątkowy rodziny (uboga/bogata*), wyniki ucznia w nauce (uczeń słaby/uczeń
zdolny*), kolor skóry, wyznawaną religię, pochodzenie narodowe/etniczne*,
dysfunkcje ucznia (wady wymowy/wady wzroku/wady słuchu *), niepełnosprawność
(fizyczna/umysłowa*)?
Gwiazdką zaznaczono opcje odpowiedzi do podkreślenia.
UWAGA! Ze względu na możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie dają
100%.
Płeć
Przejawy uprzedzeń ze względu na płeć zaobserwowano tylko w 2 klasach
(w 1 klasie II i 1 klasie III), co stanowi 1,6%. Żaden z 36 wychowawców klas I nie
zaznaczył tej odpowiedzi, nie zrobiło tego również 40 wychowawców klas II i 43
wychowawców klas III.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
płeć
Klasy I
0
Klasy II
1
Klasy III
1
Wygląd zewnętrzny
Uprzedzenia ze względu na wygląd zewnętrzny zostały zauważone przez 7
nauczycieli-wychowawców klas I, 13 – klas II i 15 – klas III. W sumie pojawiły się one
w 35 klasach, co stanowi 29%. Odpowiedzi tej nie zaznaczyło 29 wychowawców
klas I, 28 wychowawców klas II i 29 wychowawców klas III.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
wygląd zewnętrzny
Klasy I
7
Klasy II
13
Klasy III
15
Miejsce zamieszkania (miasto/wieś*)
Odpowiedzi na to pytanie udzieliło 4 nauczycieli (2 z klas II i 2 z klas III), co stanowi
3,3% ogółu badanych. Żaden z 36 wychowawców klas I nie zaobserwował takiego
uprzedzenia, podobnie jak 39 wychowawców klas II i 42 wychowawców klas III.
1 z wychowawców klas II zaznaczył, że przejawy uprzedzeń dotyczyły ucznia
zamieszkującego miasto, żaden z 2 wychowawców klas III nie zaznaczył czy
chodziło o zamieszkanie w mieście czy na wsi.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
miejsce zamieszkania
Klasy I
0
Klasy II
2
Klasy III
2
Kolor skóry
Tylko 2 nauczycieli (1 z klasy I i 1 z klasy III) zaobserwowało przejawy takiego
uprzedzenia. Stanowi to 1,6% ogółu ankietowanych. Uprzedzeń takich nie zauważyło
pozostałych 35 wychowawców klas I, 43 wychowawców klas III oraz żaden z 41
wychowawców klas II.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
kolor skóry
Klasy I
1
Klasy II
0
Klasy III
1
Wyznawana religia
Tylko 1 wychowawca klasy I (0,8%) zaobserwował objawy uprzedzeń wobec
ucznia/uczniów wyznających inną religię. Takiego uprzedzenia nie stwierdziło
pozostałych 35 wychowawców klas I oraz żaden z 41 wychowawców klas II i 44 –
klas III.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
wyznawaną religię
Klasy I
1
Klasy II
0
Klasy III
0
Pochodzenie narodowe/etniczne*
Żaden ze 121 ankietowanych nauczycieli nie zaobserwował występowania takiego
uprzedzenia.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
pochodzenie narodowe/etniczne
Klasy I
0
Klasy II
0
Klasy III
0
Status majątkowy rodziny (uboga/bogata*)
Przejawy uprzedzeń zauważono w 6 klasach, co stanowi 5%. Odpowiedź zaznaczyło
po 1 wychowawcy z klas I i II oraz 4 wychowawców klas III. 1 nauczyciel dopisał, że
pojawiło się uprzedzenie „w związku z sytuacją domową ucznia”, nie zaznaczając
krzyżykiem odpowiedzi.
Wychowawca klasy I nie zaznaczył czy chodziło o rodzinę ubogą czy bogatą,
wychowawca klasy II podkreślił „bogata”. 1 wychowawca klasy III zaznaczył „uboga",
a 3 pozostałych nauczycieli nie określiło o jaką rodzinę chodzi.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
Status majątkowy rodziny
Klasy I
1
Klasy II
1
Klasy III
4
Takich uprzedzeń nie zaobserwowało pozostałych 35 wychowawców klas I i 40
wychowawców klas II oraz 40 wychowawców klas III.
Wyniki ucznia w nauce (uczeń słaby/uczeń zdolny*)
Objawy takich uprzedzeń stwierdziło 4 wychowawców klas I, 6 wychowawców klas II
i 9 wychowawców klas III. W sumie pojawiły się one w 19 klasach, co stanowi 15,7%.
Odpowiedzi na to pytanie nie zaznaczyło 32 wychowawców klas I, 35 wychowawców
klas II i 35 wychowawców klas III.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
wyniki ucznia w nauce
Klasy I
4
Klasy II
6
Klasy III
9
Tylko 1 z wychowawców klas I, którzy stwierdzili objawy takiego uprzedzenia
podkreślił, że dotyczyło „ucznia zdolnego”. Wśród wychowawców klas II – 1
zaznaczył „uczeń słaby” i „uczeń zdolny”, 1 podkreślił „uczeń słaby”, a 4 pozostałych
nie określiło o jakiego ucznia chodzi. Jeśli chodzi o wychowawców klas III –
3 podkreśliło „uczeń zdolny”, 1 – „uczeń słaby”, 1 – „uczeń słaby” i „uczeń zdolny”, a
4 nie zaznaczyło o jakiego ucznia chodzi.
Dysfunkcje ucznia (wady wymowy/wady wzroku/wady słuchu*)
Odpowiedź na to pytanie zaznaczyło 3 nauczycieli z klas I, 5 z klas II i 4 z klas III
(w sumie 12, co daje 10%). Przejawów takich uprzedzeń nie zaobserwowano w 33
klasach I, 36 klasach II i 40 klasach III.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
dysfunkcje ucznia
Klasy I
3
Klasy II
5
Klasy III
4
Żaden z 3 wychowawców klas I nie zaznaczył jaka dysfunkcja jest powodem
uprzedzeń. 1 z wychowawców klas II podkreślił „wady wymowy”, a 4 pozostałych nie
zaznaczyło o jaką wadę chodzi. 1 nauczyciel z klas III zaznaczył „wady wymowy”,
natomiast pozostałych 3 nie określiło dysfunkcji.
Niepełnosprawność (fizyczna/umysłowa*)
Przejawy uprzedzeń wobec uczniów niepełnosprawnych zaobserwowano w 4
klasach (3,3%) – w 1 klasie I, 1 klasie II i 2 klasach III. Odpowiedzi na to pytanie nie
zaznaczyło 35 wychowawców klas I, 40 wychowawców klas II i 42 wychowawców
klas III.
Przejawy uprzedzeń ze względu na:
niepełnosprawność
Klasy I
1
Klasy II
1
Klasy III
2
Wychowawca klasy I nie zaznaczył czy chodzi o niepełnosprawność fizyczną czy
umysłową, wychowawca klasy II podkreślił „fizyczna” i „umysłowa”, natomiast żaden
z 2 wychowawców klas III nie określił o jaką niepełnosprawność chodzi.
W 71 klasach nauczyciele-wychowawcy nie stwierdzili żadnych
uprzedzeń, co stanowi 59%.
przejawów
PYTANIE 5: Czy wśród uczniów w klasie występowało/występuje zjawisko: agresji
(fizycznej/słownej*), mobbingu, stalkingu, dyskryminacji, kozła ofiarnego, odrzucenia
rówieśniczego (wykluczenia z grupy), etykietowania?
UWAGA! Ze względu na możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie dają
100%.
Agresja (fizyczna/słowna)
Przejawy agresji zaobserwowało 13 wychowawców klas I, 20 wychowawców klas II i
20 wychowawców klas III. W sumie pojawiły się one w 53 klasach, co daje 43,8%.
Odpowiedzi na to pytanie nie zaznaczyło 23 nauczycieli z klas I, 21 z klas II i 24 z
klas III (zjawisko takie nie pojawiło się w ogóle w 68 klasach – 56,2%).
Zjawisko negatywne:
agresja
Klasy I
13
Klasy II
20
Klasy III
20
Tylko 1 wychowawca z klasy I podkreślił, że była to agresja „słowna”.
3 wychowawców klas II zaznaczyło „agresja słowna”, a 1 – „słowna” i „fizyczna”.
Wśród nauczycieli z klas III – 1 podkreślił „agresja słowna”, 1 „agresja słowna” i
„agresja fizyczna”, ponadto 1 wychowawca dopisał przy sformułowaniu agresja „raz”,
nie zaznaczając krzyżykiem odpowiedzi.
Mobbing
Zjawisko takie zauważyło 3 wychowawców (2,4%) – 1 z klasy I, 1 z klasy II i 1 z klasy
III. Odpowiedzi na to pytanie nie zaznaczyło pozostałych 35 nauczycieli z klas I, 40 z
klas II i 43 z klas III (97,6%).
Zjawisko negatywne:
mobbing
Klasy I
1
Klasy II
1
Klasy III
1
Stalking
Odpowiedzi na to pytanie udzieliło 2 wychowawców (1,6%) – 1 z klasy II i 1 z klasy
III. Żaden z 36 wychowawców klas I nie zaobserwował zjawiska stalkingu, podobnie
jak 40 wychowawców klas II i 43 wychowawców klas III (98,4%).
Zjawisko negatywne:
stalking
Klasy I
0
Klasy II
1
Klasy III
1
Dyskryminacja
Jawne prześladowanie rówieśników zaobserwowało 2 nauczycieli (1,6%) – 1 z klasy I
i 1 z klasy II. 36 wychowawców klas I, 40 – klas II i 43 – klas III nie zaznaczyło tej
odpowiedzi (98,4%).
Zjawisko negatywne:
dyskryminacja
Klasy I
1
Klasy II
1
Klasy III
0
Kozioł ofiarny
Kozioł ofiarny pojawił się w 4 klasach I, 4 klasach II i 6 klasach III (w sumie w 14
oddziałach co daje 11,5%). Zjawiska takiego nie stwierdziło 32 wychowawców klas I,
37 – klas II i 38 – klas III, czyli 88,5%.
Zjawisko negatywne:
kozioł ofiarny
Klasy I
4
Klasy II
4
Klasy III
6
Odrzucenie rówieśnicze (wykluczenie z grupy)
Zjawisko odrzucenia rówieśniczego zostało zaobserwowane przez 9 nauczycieli
z klas I, 17 z klas II i 15 z klas III (łącznie przez 41 nauczycieli, co stanowi 33,8%
ogółu ankietowanych). Wykluczenia z grupy rówieśniczej nie stwierdzono w 27
klasach I, 24 klasach II i 29 klasach III (jest to 80 oddziałów, czyli 66,2%)
Zjawisko negatywne:
odrzucenie rówieśnicze
Klasy I
9
Klasy II
17
Klasy III
15
Etykietowanie
Etykietowanie, czyli kategoryzowanie uczniów, zauważono w 21 klasach (w 3
klasach I, 8 klasach II i 10 klasach III) – 17,3%. Zjawiska takiego nie stwierdzono
w pozostałych 33 klasach I, 33 klasach II i 34 klasach III (100 klas – 82,7%).
Zjawisko negatywne:
etykietowanie
Klasy I
3
Klasy II
8
Klasy III
10
W 39 klasach nauczyciele-wychowawcy nie stwierdzili żadnych negatywnych zjawisk,
co stanowi 32%.
PYTANIE 6: Czy uważa Pan/Pani, że klasa powinna wziąć udział w warsztatach
o tolerancji, które poszerzą wiedzę uczniów na temat stereotypów, uprzedzeń,
dyskryminacji i wykluczenia?
Wśród 121 ankietowanych nauczycieli-wychowawców – 99 (82%) odpowiedziało
„tak”, 22 osoby (18%) nie widziały takiej potrzeby. 1 wychowawca klasy I,
zaznaczając odpowiedź „tak”, dopisał „profilaktycznie”.
WNIOSKI:
Wraz z wiekiem uczniowie klas gimnazjalnych powiatu oświęcimskiego przywiązują
większą wagę do wyglądu zewnętrznego swoich rówieśników. Jest to zjawisko
naturalne w ich wieku, w związku z tym odmienny wygląd czy styl ubierania się może
być przedmiotem uprzedzeń. Trzeba jednak zwracać młodym ludziom uwagę, że
wygląd nie jest w życiu najważniejszy i nie należy przez to kogoś nie tolerować
(przejawy zaobserwowano w 35 klasach).
Im uczniowie są starsi tym bardziej zwracają uwagę na wyniki w nauce swoich
kolegów i koleżanek. Zarówno uczniowie zdolni, jak i mający problemy w nauce
mogą stać się obiektem uprzedzeń (zauważono takie objawy w 21 klasach). Może to
być związane ze zbliżającym się w klasie III egzaminem gimnazjalnym i wyborem
dalszej drogi kształcenia.
Uczniowie z różnymi dysfunkcjami (wadami wymowy, wzroku, słuchu) mogą mieć
problemy z akceptacją przez klasę (zaobserwowało to 12 wychowawców).
Status majątkowy rodziny rówieśników nie ma większego znaczenia dla
gimnazjalistów z naszego powiatu. Podobnie jest z niepełnosprawnością fizyczną i
umysłową młodzieży oraz miejscem zamieszkania (to czy uczeń mieszka w mieście
czy na wsi nie jest powodem do nietolerancji).
Wyznawana religia, kolor skóry oraz pochodzenie narodowe i etniczne nie są
powodem do uprzedzeń wśród gimnazjalistów powiatu oświęcimskiego, co jest
powodem do zadowolenia. Nawet w klasach, do których uczęszczają dzieci romskie,
nauczyciele nie stwierdzili takiego problemu.
Wśród negatywnych zjawisk, pojawiających się w klasach gimnazjalnych powiatu
oświęcimskiego, dominuje agresja. Zaobserwowano ją w 53 oddziałach. Istnieją
różne powody agresji. Być może jest ona efektem niepowodzeń uczniów, frustracji,
problemów rodzinnych, braku umiejętności radzenia sobie ze stresem szkolnym, co
objawia się odreagowywaniem złości na rówieśnikach. Na pewno należałoby
przyjrzeć się bliżej temu zjawisku i wprowadzić działania profilaktyczne, np.
kształtować wśród uczniów obraz świata, w którym dla osiągnięcia celu nie trzeba
uciekać się do agresji, rozwijać kompetencje społeczne, uczyć asertywności,
tolerancji i empatii, wspólnie z uczniami brać dział w zabawach na odreagowanie
agresji czy opracować program profilaktyczno-wychowawczy, zapobiegający agresji i
przemocy.
Na drugim miejscu plasuje się odrzucenie rówieśnicze. Zjawisko to zauważyło 41
wychowawców. Grupa rówieśnicza jest bardzo ważna w życiu uczniów, gdyż każdy
z nich chce być lubiany i akceptowany, chce częściej przebywać wśród swoich
równolatków, niż wśród dorosłych (rodziców czy dziadków). Jednak grupy
rówieśnicze rządzą się swoimi prawami – dzielą młodych ludzi na popularnych i
niepopularnych, wyodrębniają przywódców i ich zwolenników. W przypadku osób
odrzuconych można spodziewać się negatywnych konsekwencji, takich jak
wycofanie, obniżona samoocena, nerwica, unikanie chodzenia do szkoły,
zachowania agresywne, przestępcze, itp. W szkole można podjąć różne działania na
rzecz uczniów odrzuconych, np. edukować nauczycieli w zakresie odrzucenia
rówieśniczego na kursach doskonalących, stworzyć program profilaktyczny, podjąć
współpracę z instytucjami zajmującymi się takim problemem, rozmawiać o tym z
uczniami na lekcji wychowawczej.
Etykietowanie, a więc kategoryzowanie uczniów, nadawanie im negatywnych
przydomków, pojawiło się w 21 klasach. Zjawisko to pojawia się pod wpływem
stereotypów – schematów myślowych, naszych wyobrażeń na temat drugiej osoby,
najczęściej pod wpływem niepełnych, niesprawdzonych informacji, plotek. Niestety
żaden człowiek nie jest wolny od stereotypów, ale można z nimi walczyć poprzez
działania edukacyjne propagujące postawę tolerancji wobec „innych”.
W 14 klasach pojawił się „kozioł ofiarny”, czyli osoba nieakceptowana przez grupę,
na którą zazwyczaj zrzuca się wszelkie niepowodzenia tej grupy. Najczęściej zdarza
się tak, że na „kozła ofiarnego” wybierany jest uczeń nieśmiały, nie potrafiący
nawiązać kontaktu z rówieśnikami, nie umiejący bronić się ani przeciwstawiać
większości. Klasa albo unika kontaktu z takim uczniem, albo jawnie deklaruje do
niego niechęć, przy okazji robiąc mu na złość, wyśmiewając czy nękając. Uczeń taki
doświadcza wielu negatywnych emocji i reakcji, które mają znaczenie dla jego
sytuacji w klasie. Aby przeciwdziałać takim sytuacjom należałoby np. wspólnie z
młodzieżą rozmawiać na ten temat na lekcjach wychowawczych, wypracować
konkretne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej skierowanej do uczniów
nieakceptowanych, stworzyć program profilaktyczny.
Zjawiska: mobbingu (nękania), stalkingu (złośliwego naprzykrzania, osaczania, np.
za pomocą sms-ów czy e-maili) i dyskryminacji (nierównego, gorszego traktowania)
stanowiły mniej niż 3%, czyli znajdowały się poniżej błędu statystycznego. Zjawiska
te są więc prawie obce gimnazjalistom powiatu oświęcimskiego, jednak
profilaktycznie należy o nich rozmawiać z młodzieżą.
Należy jeszcze dodać, że w 18 klasach I, 6 klasach II i 13 klasach III (łącznie w 37
oddziałach) nauczyciele-wychowawcy nie zaobserwowali żadnych przejawów
uprzedzeń i żadnych negatywnych zjawisk. Jest to bardzo dobra wiadomość, która
może świadczyć o tym, że młodzież gimnazjalna z naszego powiatu jest tolerancyjna.
Tak wysoki wynik w klasach I może być spowodowany tym, że wychowawcy jeszcze
nie znają dobrze swoich uczniów, a badania były przeprowadzane w I semestrze
roku szkolnego. Niemniej jednak cieszy postawa nauczycieli, którzy tak licznie (82%
ankietowanych) wyrazili chęć udziału ze swoimi wychowankami w warsztatach o
tolerancji.
ZAŁĄCZNIK
1. Nazwa szkoły
………………………………………………………………………
2. Klasa gimnazjum
I
II
III
3. Liczba uczniów w klasie: …………..
dziewczynki ………………
chłopcy ………………
4. Czy w klasie miały miejsce przejawy uprzedzeń wobec rówieśników ze względu na:
płeć
wygląd zewnętrzny
miejsce zamieszkania (miasto/wieś*)
status majątkowy rodziny (uboga/bogata*)
wyniki ucznia w nauce (uczeń słaby/uczeń zdolny*)
kolor skóry
wyznawaną religię
pochodzenie narodowe/etniczne*
dysfunkcje ucznia (wady wymowy/wady wzroku/wady słuchu*)
niepełnosprawność (fizyczna/umysłowa*)
5. Czy wśród uczniów w klasie występowało/występuje zjawisko:
agresji (fizycznej/słownej*)
mobbingu
stalkingu
dyskryminacji
kozła ofiarnego
odrzucenia rówieśniczego (wykluczenia z grupy)
etykietowania
6. Czy uważa Pan/Pani, że klasa powinna wziąć udział w warsztatach
o tolerancji, które poszerzą wiedzę uczniów na temat stereotypów, uprzedzeń,
dyskryminacji i wykluczenia?
tak
nie
Dziękujemy za wypełnienie ankiety
*
proszę podkreślić właściwe