O wczesnośredniowiecznych rylcach na ziemiach słowiańskich
Transkrypt
O wczesnośredniowiecznych rylcach na ziemiach słowiańskich
O wczesnośredniowiecznych rylcach na ziemiach słowiańskich zy zdobione w górnej partii kulis− klasztornych, a u schyłku XI w. − rylec żelazny, srebrzony, ukryty w tymi zgrubieniami. Ich długość wa− ze Zbigniewem, synem Władysła− skórzanej pochewce. Tabliczki mia− hała się od 4,8 do 19 cm. Rylce wa Hermana, który z rozkazu ojca ły kształt zbliżony do prostokąta, wykonywano przeważnie z żelaza, również znalazł się w klasztorze na niekiedy o ściętych narożnikach, z brązu, rzadziej z kości i rogu, cho− terenie Niemiec. Zapewne ta− wgłębioną na około 0,5−1 ciaż zdarzały się okazy wykonane z kimi samymi drogami zetknę− cm częścią środkową, rów− metali szlachetnych (np. srebra). li się ze szkołami przyklasz− nież o kształcie prostokąt− Większość znalezisk rylców po− tornymi w Niemczech także nym. Rzadziej występowa− chodzi z terenu Wielkopolski, przedstawiciele możniejszych ły tabliczki o kształcie zbli− mniej znanych jest z Pomorza, Ślą− rodów polskich. Niemniej na− żonym do wydłużonego ska, Małopolski, Polski Środko− leży wyraźnie podkreślić, że pięcioboku. Zdarzało się, że wej, Mazowsza. Charakterystycz− umiejętność pisania i czytania przy dłuższej krawędzi tab− nym jest fakt, że znajdowano je oraz znajomość języka łacińs− liczki znajdowały się wy− przeważnie podczas badań najważ− kiego posiadła stosunkowo wiercone otwory w celu niejszych grodów polskich. Z sa− niewielka grupa ludzi w pańs− przetykania sznurka i łącze− mego tylko Poznania pochodzi ki− twie piastowskim. Wobec do− nia kilku tabliczek w jeden lkanaście znalezisk rylców. Znane minacji łaciny w piśmiennict− zespół. Strona zewnętrzna są też z Gniezna, Łęczycy, a także wie Polski średniowiecznej była czasami bardzo bogato mniejszych miejscowości, np. Trze− nie było w niej miejsca na zdobiona motywem roślin− meszna, czy Biskupina, których hi− rozwój literatury w języku nym. Ich długość wahała się storia związana jest z funkcjonowa− polskim. Nieśmiałe próby od 13,4 do 18 cm, natomiast niem organizacji kościelnej. Więk− przemycania pojedynczych szerokość − od 7 do 9,5 cm. szość tych znalezisk datowana jest zdań czy słów wyrażonych w Wraz z wprowadzeniem na XI−XIII w., ale również i na języku polskim pojawiają się w czasach wielkiego księ− XIV oraz XVI w. Lokalizacja od− dopiero w XIII stuleciu. cia Włodzimierza chrześci− krytych rylców od razu nasuwa Znaleziska rylców z tere− jaństwa w obrządku wscho− skojarzenie, że tam, gdzie funkcjo− nów wschodnich dzisiejszej dnim, kultura ruska, i tak nowały ważniejsze ośrodki admini− Polski − z Podlasia i Lubelsz− bardzo bogata dzięki po− stracji państwowej i kościelnej, wy− czyzny wyraźnie nawiązują do średnictwu Rusi w rozlicz− stępowały także i rylce do pisania. okazów z obszarów ruskich. nych kontaktach handlo− W ośrodkach tych podejmowano Nic dziwnego, gdyż pozosta− wych między Europą i decyzje polityczne i administracy− wały one pod wpływem kul− Azją, uzyskała dodatkowe jne wymagające wydawania doku− tury ruskiej. Rylce te miały bodźce do dalszego rozwo− mentów, funkcjonowały tutaj kan− trzon nieznacznie pogrubiony ju. W kościele używano ję− celarie oraz było zapotrzebowanie w części środkowej, kolisty zyka miejscowego, zrozu− na pisarzy. Na pewno przed sporzą− przekroju. W górnej partii, poniżej miałego dla wszystkich mieszkań− dzeniem ostatecznej wersji doku− łopatki, zdobione były pojedyn− ców Rusi. Dostosowano również mentów wykonywano rylcem ich czym, podwójnym czy nawet po− alfabet do miejscowego języka. “brudnopis” na tabliczkach. Pozwa− trójnym kulistym zgrubieniem. Ło− O powszechnej znajomości pi− lało to na ewentualne zmiany, po− patki mogły mieć kształt tulipano− sma na ziemiach ruskich świadczą prawki. waty, prawie kwadratowy, półowal− liczne rylce. Na terenie ziem rus− Umiejętność pisania oraz znaj− ny. Niekiedy łopatki były ażuro− kich znaleziono je m. in. w Brześ− omość języka łacińskiego − języka we, powycinane w fantazyjne wzo− ciu nad Bugiem, Wołkowysku, No− urzędowego, w jakim wy− wogródku, Mińsku, Druc− konywane były dokumen− ku, Nowogrodzie Wielkim, ty, nie była rozpowszech− Kijowie i szeregu innych. niona. Nawet Karol Wiel− Szczególnie cennym przy− ki, mimo iż doceniał zna− czynkiem do znajomości pi− czenie nauki i kultury, nie sma na terenie ziem ruskich posiadł umiejętności pisa− są pochodzące z Nowogro− nia. Według Einharda (770− du Wielkiego tzw. gramoty. 840) cesarz próbował uczyć Były to dokumenty, listy się pisać − “w tym celu miał spisywane poprzez wyciska− zawsze pod poduszką tabli− nie liter za pomocą rylca na czki i kartki, żeby w wo− paskach kory brzozowej. Te− lnej chwili przyzwyczaić rę− matyka gramot była bardzo kę do kreślenia liter. Lecz rozległa: obejmowała spra− nie na wiele się przydał ten Tabliczka z Nowogrodu Wielkiego, XII wiek, wy majątkowe, sądowe, go− rys. Tymoteusz Piotrowski trud niewczesny i tak póź− spodarcze, podatkowe. Zna− no podjęty”. Rzadko zda− leźć tu można rachunki ku− rzały się tak chlubne przypadki, ry. Zdarzały się także rylce nawią− pieckie, notatkę o zatrzymaniu kro− jak król Mieszko II, który nie zujące do znanych z kręgu kultury wy, która weszła w szkodę, kwity tylko znał język niemiecki, łacinę łacińskiej (np. z ziem polskich) z dłużne. Krótko mówiąc − obrazo− i grekę, ale prawdopodobnie też poprzeczką, chociaż różnią się one wały życie codzienne. Równie waż− posiadł umiejętność pisania. Być większym bogactwem zdobnictwa. nym jest też stwierdzenie, że auto− może już jego ojciec, Bolesław Były one wykonane z kości, brązu, rami gramot byli zwykli kupcy, Chrobry, który przebywał w Nie− żelaza, niekiedy srebrzonego na po− rzemieślnicy nowogrodzcy, którzy mczech w charakterze zakładnika, wierzchni. Szczególnie liczne i cen− w ten sposób, zupełnie nieświado− również otarł się o szkoły przykla− ne są odkrycia dokonane w Nowo− mie, zadokumentowali materialnie sztorne. Podobnie było z synem grodzie Wielkim, gdzie znaleziono swoją obecność przed kilkuset laty. Mieszka II, Kazimierzem Odno− nie tylko dużą liczbę rylców do ANDRZEJ PIOTROWSKI wicielem, który przebywał na nau− pisania, ale również i tabliczki dre− PMA Warszawa ce w niemieckich szkołach przy− wniane. Z Nowogrodu pochodzi Rylec z Nowogrodu Wielkiego, XI − XII wiek cesarz Tyberiusz sfałszował testament Liwii, żony Oktawiana Augusta, spo− rządzony właśnie na tabliczkach. Moż− na stąd wyciągnąć wniosek, że testa− ment ten nie był wcale zabezpieczony. Tradycja użytkowa− nia tabliczek i związa− nych z nimi rylców przetrwała we wczes− nym średniowieczu, chociaż ich znaczenie uległo nieznacznemu zmniejszeniu. Rylcami i tabliczkami posługiwa− no się przede wszyst− kim podczas wykony− wania ćwiczeń w pisa− niu, a także do zapisów sakralnych. W kancela− riach spełniały one ra− czej pomocniczą funk− cję przy sporządzaniu “brudnopisów” doku− mentów, których oficja− lna, końcowa wersja była uwiecz− niana na pergaminie. Znaleziska wczesnośredniowie− cznych rylców do pisania na tabli− czkach znane z terenu całej Europy, w tym także z ziem polskich. Wraz z wprowadzeniem chrześcijaństwa w obrządku katolickim, na ziemie polskie została przeszczepiona kul− tura zachodnia z jej wszystkimi elementami. Wśród nich były ró− wnież tabliczki i rylce. Do na− szych czasów nie zachowała się ża− dna wczesnośredniowieczna tabli− czka z ziem polskich. Nic dziwne− go − wszak były wykonywane z drewna, materiału. Ich użytkowa− nie we wczesnym średniowieczu mogą poświadczyć jedynie znalezi− ska rylców. Jesteśmy w szczęśliw− szej sytuacji w przypadku tabli− czek późniejszych, pochodzących z XV w. Zachowały się tabliczki pochodzące z Torunia, tabliczki z Krakowa z 1497 r. Podczas badań wykopaliskowych poprzedzających odbudowę Starego Miasta w Elb− lągu znaleziono kolejne. Na wos− kowej powierzchni tabliczek za− chowały się łacińskie teksty ćwi− czeń z retoryki, wykonane praco− wicie przez uczniów sprzed pięciu− set lat. Użytkowano je w całej Europie do XIX w. Jak wyglądały rylce? Kształ− tem zbliżone były do współczes− nych, dużych gwoździ. Miały jed− nak inaczej ukształtowaną główkę. Główki większości rylców z ziem polskich stanowiły raczej krótkie, wąskie beleczki usytuowane pros− topadle do trzonu rylca, przypomi− nając literę “T”. Rzadziej były to trójkątnawe, rozklepane, znacznie szersze łopatki. Te szerokie głów− ki rylców służyły do zmazywania niepotrzebnego już tekstu z powie− rzchni pokrytej woskiem. Obok prostych rylców występowały oka− Rrylec z XII wieku, znaleziony w Biskupinie Jak wyglądają długopisy − każ− dy wie, nawet kilkuletnie dziecko. Jest to dosyć proste urządzenie. Najczęściej składają się z plastyko− wej, zazwyczaj przezroczystej rur− ki, w którą wsunięta jest ko− lejna, o mniejszej średnicy, zakończona metalowym za− workiem z kulką. W tej mniejszej rurce znajduje się tusz. Służą do pisania, w chwilach nudy − rysowania dziwnych scen: od bitwy pod Grunwaldem po abstrakcję. Niekiedy długopis używamy do rozcinania gazety, listów. W sumie jest to narzędzie wielofunkcyjne, bardzo prak− tyczne i co najważniejsze − powszechnego użytku, sto− sowane na całym świecie. Na− leży przy tym wspomnieć, że historia długopisów w po− staci takiej, jaką znamy obe− cnie, nie jest długa. Zostały skons− truowane w dwudziestym wieku. Jednak te pożyteczne narzędzia ma− ją swoich dalekich protoplastów, służących do tego samego celu − pisania. Są nimi rylce, zwane nie− kiedy z łacińska stilusami. W starożytności w powszech− nym użyciu był papirus. Wszyst− kim się on kojarzy z faraonami i Egiptem. Nie jest to cała prawda, bowiem papirus w IV w. p.n.e. roz− powszechnił się w Grecji, a w III w. p.n.e. − także w Rzymie. U schyłku starożytności zaczęto używać rów− nież pergaminu, który ze względu na większą trwałość, zaczął stop− niowo wypierać papirus. Nie wszystkim wiadomo, że w starożytności były również bardzo popularne tabliczki. Co to takie− go? Były to drewniane ramki, rza− dziej z kości słoniowej, z lekko wgłębioną płyciną wypełnioną wa− rstwą wosku. Bardzo tanie, spełnia− ły taką samą funkcję jak papirus i pergamin − na wosku można było pisać rylcem. Tabliczki jednak mia− ły jedną istotną przewagę nad po− zostałymi materiałami piśmienni− czymi − dzięki warstwie wosku, można je było wykorzystywać wie− lokrotnie. Gdy pismo było dłuż− sze tabliczki wiązano sznurem lub drutem przeciągniętym przez spe− cjalnie wykonane otwory. Tablicz− ki używano przeważnie do prowa− dzenia korespondencji, rachunków, ćwiczeń szkolnych. Podczas badań prowadzonych w Pompejach znale− ziono całe archiwum finansisty L. Cecyliusza Jukunda obejmujące około 150 tabliczek. W przypadku korespondencji poufnej tabliczki zawiązywano i zabezpieczano doda− tkowo pieczęciami świadków. Nie− kiedy dokumenty spisane na tabli− czkach, na których nie dokonano zabiegów zabezpieczających, były fa− łszowane. Swetoniusz podaje, że