Nieuczciwy naukowiec, czyli o wykroczeniach moralnych w badaniach

Nieuczciwy naukowiec, czyli o
wykroczeniach moralnych w
badaniach
Anonimowe badania przeprowadzone wśród pracowników naukowych w
Stanach Zjednoczonych wykazały, że większość wykroczeń, takich jak
fabrykacja, fałszowanie wyników badań oraz plagiat, nigdy nie zostaje
ujawniona. Takie zdarzenia zagrażają dobremu imieniu każdej instytucji i
przeczą inicjatywie badawczej. Szacuje się, że na stu amerykańskich
naukowców przypadają średnio trzy wykroczenia rocznie. Niewielki
ułamek z nich zostaje zgłoszonych przez współpracowników, przy czym
jedynie kilka spraw rocznie zostaje doprowadzona do etapu, w którym
można wysunąć wobec badacza oficjalne oskarżenie.
W świecie nauki, tak jak życiu codziennym, zdarzają się dylematy moralne.
Zmiana kilku liczb w celu „poprawy” danych do publikacji, czy też zafałszowanie
wstępnych badań do wniosku o grant, to tylko niektóre przykłady takich nadużyć.
Nawet z pozoru niewinne zmiany w uzyskanych wynikach mogą przerodzić się w
oszustwo, które wprowadza w błąd innych badaczy. W nauce bowiem, bardziej niż
gdziekolwiek polegamy na wcześniejszych doniesieniach, dlatego rzekoma mała
zmiana może nieść za sobą poważne konsekwencje.
Niewielu spośród pracowników naukowych wie jak zachować się w sytuacji, gdy
zauważą oni, że ich kolega lub koleżanka z pracy fałszuje wyniki badań. Obawiają
się wysunąć mylne oskarżenie względem drugiej osoby, albo też wolą, aby zrobił
to ktoś inny, bo domyślają się nieprzyjemnych konsekwencji czekających
„donosiciela”. Być może znając procedury, jakie obowiązują przy tego typu
wykroczeniach i mając pewność, że instytucje odpowiedzialne za karanie
symulantów podchodzą poważnie do sprawy, obserwatorzy wykroczeń mogliby
przyczynić się do szerzenia uczciwości w najbliższym otoczeniu badawczym.
Niestety, większość przypadków nierzetelności naukowej zostaje odgórnie
tuszowana w imię ochrony wizerunku uczelni, powodując zamykanie się koła, w
którym oszuści pozostają bezkarni a obserwatorzy… bezradni. Na poziomie
pojedynczych instytucji badawczych brakuje wpajania pracownikom jasno
określonych zasad rzetelności i uczciwości intelektualnej w proponowaniu,
wykonywaniu i popularyzowaniu badań, zasad określanych terminem
integralności naukowej.
Podczas II światowej konferencji poświęconej roli i znaczeniu integralności
naukowej w Singapurze (2nd World Conference on Research Integrity) stworzono
pracę grupową mającą pomóc w promowaniu uczciwości w badaniach na skalę
ogólnoświatową (Singapore Statement on Research Intergity). Jest to zwięzły
zbiór zasad, jakie powinny obowiązywać wszystkich pracowników naukowych w
celu rzetelnego uprawiania nauki.
Cztery główne zasady Deklaracji Singapurskiej mówią o:
— uczciwości we wszystkich aspektach związanych z pracą badawczą
— ponoszeniu odpowiedzialności za prowadzone badania
— przestrzeganiu zasad sprawiedliwości i uprzejmości względem
współpracowników
— prawym zarządzaniu badaniami na rzecz innych
Każdy pracownik naukowy powinien stosować się do tych zasad niezależnie od
swojej pozycji oraz stopnia naukowego. Dokument wytycza również szereg
odpowiedzialności, jakie spoczywają na naukowcach:
1. Każdy pracownik naukowy powinien brać odpowiedzialność za wiarygodność
swoich badań.
2. Każdy naukowiec powinien być świadomym przepisów dotyczących badań
naukowych i im podlegać.
3. Naukowcy są odpowiedzialni za wykorzystywanie stosownych metod
badawczych oraz wyciąganie wniosków z wyników badań w
oparciu o krytyczną analizę dowodów. Raportowanie wyników badań oraz ich
interpretacja powinny cechować się precyzją i obiektywnością.
4. Naukowcy powinni w sposób przejrzysty prowadzić szczegółową dokumentację
badawczą, w taki sposób, który zapewni możliwość weryfikacji ich pracy i
odtworzenia eksperymentów przez inne osoby.
5. Naukowcy powinni udostępniać wyniki badań w sposób otwarty, bezzwłocznie
po ustaleniu praw pierwszeństwa i własności.
6. Każdy naukowiec ponosi odpowiedzialność za swój udział w publikacjach,
wnioskach o fundusze, raportach i innych formach prezentacji wynikow badań.
Lista autorów powinna zawierać jedynie nazwiska tych osób, które spełniają
kryteria autorstwa.
7. Podziękowania w publikacji naukowej należą się tym, którzy włożyli znaczny
wkład w prezentowane badania, włączając autorów, fundatorów, sponsorów, ale
którzy nie spełniają kryteriów autorstwa.
8. Naukowcy powinni dokonywać rzetelnej, niezwłocznej oraz surowej oceny
pracy innych badaczy, szanując zasadę poufności
9. Naukowcy powinni ujawniać konflikty interesów, w aspektach finansowych i
innych, które mogą mieć wpływ na wiarygodność pracy badawczej we wnioskach
naukowych, publikacjach i innych formach popularyzacji badań.
10. Naukowcy powinnni wyraźnie odróżniać komentarze fachowe od opinii
wynikających z osobistych poglądów oraz ograniczać je w publicznych dyskusjach
na temat przydatności i znaczenia odkryć naukowych dotyczących dziedzin
wiedzy, w których się specjalizują
11. Każdy naukowiec powinien zgłosić do odpowiednich władz wszelkie
podejrzenia o wykroczenia, wlacząjac fabrykację, fałszowanie wyników, plagiat
oraz inne nieodpowiedzialne praktyki, ktore osłabiają wiarygodność badań
naukowych, takie jak nieostrożność, niewłaściwe wymienianie autorów,
niezgłoszenie sprzecznych danych lub wykorzystanie omylnych metod
analitycznych
12. Instytucje naukowe, czasopisma, organizacje zawodowe lub agencje
zaangażowane w badaniach, powinny dysponować procedurami opisującymi
sposób działania w odpowiedzi na zarzuty niewłaściwego postępowania w
praktyce naukowej, jak również sposób ochrony tych osób, które zglaszają te
wykroczenia w dobrej intencji. W przypadku potwierdzenia niewłaściwego
postępowania powinno się nezwłocznie podjąć stosowne działanie, właczając
poprawę wyników badań.
13. Instytucje naukowe powinny tworzyć i utrzymywać środowisko sprzyjające
rzetelności naukowej poprzez edukację, jasną politykę oraz wprowadzić rozsądne
normy awansowania, w zamian za wspieranie kształtowania takiego środowiska
14. Instytucje naukowe oraz ich pracownicy powinni zdawać sobie sprawę ze
spoczywającego na nich etycznego obowiązku do ważenia korzyści społecznych
względem ryzyka związanego z ich pracą.
Warto spojrzeć na wymienione powyżej zasady i mieć je na uwadze podczas naszej
codziennej pracy.
Jako lekturę w wydaniu polskim polecam opracowany przez Komitet Etyki w
Nauce (KEN) zbiór zasad i wytycznych pod tytułem „Dobre obyczaje w nauce”
oraz ciekawą pracę P. J. D. Drenth’a „Rzetelność w nauce – przedmiot stałej
troski”, dostępną na stronie internetowej KEN.
Jedynie niewielki odsetek fałszerstw i innych wykroczeń natury moralnej w
badaniach naukowych kiedykolwiek wychodzi na jaw
Agnieszka Gołąb
Data publikacji: 01.06.2012r.