Polityka 9 kor 2.indd

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji
(drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
POLACY RÓWNI I RÓWNIEJSI, red. Maria Jarosz, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2010, stron 345.
Zapoczątkowanej w naszym kraju w 1989 r. transformacji
ustrojowej od samego początku towarzyszyła naukowa refleksja
na temat jej przebiegu i skutków. Procesowi temu przyglądali się,
i wciąż przyglądają, przedstawiciele różnych dyscyplin: socjologowie, ekonomiści, politolodzy, pedagogowie, czy historycy.
Wśród ważnych prac poświęconych tej problematyce wymienić
należy m.in. następujące prace: Podstawy życia społecznego
w Polsce1 (książka ta była później wznawiana i uaktualniana),
32
Dynamika transformacji polskiej gospodarki2, czy Współczesne
społeczeństwo polskie3. Poza tymi tytułami powstało oczywiście wiele innych, wartościowych analiz ukazujących przemiany systemowe w naszym kraju. Wśród autorów konsekwentnie
opisujących blaski i cienie transformacji, ze wskazaniem na
drugi z tych aspektów, znajduje się również Maria Jarosz, która
zgromadziła wokół siebie liczną grupę współpracowników.
Zbiór prac zatytułowany Polacy równi i równiejsi to książka
wydana w ubiegłym roku pod redakcją Marii Jarosz. Jej redaktorka jest profesorem socjologii, kierownikiem Zakładu Przemian
Społecznych i Gospodarczych Instytutu Studiów Politycznych
Polityka Społeczna nr 9/2011
PAN. Jej dorobek naukowy obejmuje blisko 30 książek, których
jest autorką lub redaktorem, i około 300 artykułów, wydanych
w Polsce i za granicą.
Celem recenzowanej pracy jest próba opisu i analizy ważnych problemów, jakie pojawiły się w czasie transformacji ustrojowej w Polsce: zmianom w obrębie struktury społecznej, nierównościom materialnym i edukacyjnym, nieznanym kręgom
bogactwa, strategiom podejmowanym przez gospodarstwa domowe, migracjom, związkom zawodowym, populizmowi w polityce, zaufaniu społecznemu i nierównościom związanym z płcią.
Cechą wspólną wszystkich tekstów zamieszczonych w zbiorze
jest próba obiektywnej i niezależnej analizy socjologicznej. Wyważonemu i w miarę obiektywnemu obrazowi rzeczywistości
służą profesjonalne socjologiczne metody analizy. Chodzi tu
o (fachowe i rzetelne) posługiwanie się źródłowymi danymi statystycznymi i materiałami analitycznymi (…) napisała Maria Jarosz we Wstępie (s. 14).
Recenzowana praca składa się ze wstępu, dziewięciu rozdziałów i zakończenia oraz krótkiego podsumowania w języku
angielskim i not o autorach.
Ciekawość czytelnika wzbudzi zapewne już sam tytuł książki, wskazujący, że Polacy są „równi i równiejsi”. Daje on do zrozumienia, że nie wszyscy obywatele naszego kraju w równym
stopniu skorzystali z owoców przemian ustrojowych po 1989 r.
– niektórzy stali się „wygranymi”, a inni „przegranymi” polskiej
transformacji. Zresztą ten podział pojawia się często w analizach
autorów tomu.
Czas przemian systemowych, o czym pisze Maria Jarosz
we Wstępie, charakteryzował się wieloma sukcesami – Polska
stała się członkiem NATO i Unii Europejskiej, kraj przeszedł
od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej, instytucje
społeczne poddano procesom demokratyzacji. Mimo tych pozytywnych zmian zaobserwowano też niekorzystne skutki transformacji: poszerzenie sfery ubóstwa, nasilenie procesów wykluczenia i marginalizacji. W efekcie przemian systemowych jedna
trzecia mieszkańców naszego kraju popadła w biedę (najwyższy
wskaźnik w Unii Europejskiej), zaobserwowano narastanie nierówności społecznych, a fakt urodzenia w konkretnej rodzinie
nadal umożliwia lub ogranicza zdobycie wykształcenia i osiągnięcie pozycji społecznej. Transformacja ustrojowa doprowadziła do pogłębienia dysproporcji materialnych i społecznych
pomiędzy osobami zajmującymi wysokie pozycje a tymi, którym się nie powiodło w czasie przemian.
W pierwszym rozdziale zatytułowanym Klasy i warstwy we
współczesnym społeczeństwie Leszek Gilejko analizuje przemiany zachodzące w obrębie struktury społecznej w naszym
kraju: powstawanie i rozwoju nowych klas społecznych, nowe
mechanizmy strukturotwórcze, wzrost zróżnicowań społecznych i poszerzenie obszaru ubóstwa. Autor wyraża przekonanie,
że w przyszłości będziemy świadkami nasilania się konfliktów
klasowych, spowodowanych postępującą pauperyzacją dużej
części społeczeństwa.
Drugi rozdział, Marka Kozaka, poświęcony jest dysproporcjom materialnym i edukacyjnym w Polsce. Autor zastanawia
się nad rolą państwa w procesie wyrównywania wspomnianych
dysproporcji. Ukazuje ich skalę między różnymi regionami, wewnątrz nich oraz nierówności w układzie miasto-wieś. Wskazuje
także na potrzebę podjęcia przez władze państwowe polityki
nadrabiania zaległości cywilizacyjnych i inwestowania w kapitał ludzki, szczególnie na terenach najuboższych, o najniższym
kapitale społecznym. Podaje też wskaźnik upowszechnienia
wychowania przedszkolnego na wsi i w mieście. Niestety,
nie zamieszcza informacji na temat tego, jak on się kształtuje
w układzie wojewódzkim, podczas gdy dane GUS ukazują duże
zróżnicowania terytorialne pod tym względem. Niewątpliwie
przyczyniają się one do dysproporcji cywilizacyjnych w Polsce.
Kolejny rozdział nosi tytuł O nieznanych, z reguły nie badanych kręgach bogactwa. Autor Krzysztof Jasiecki analizuje mało
Polityka Społeczna nr 9/2011
rozpoznany i niewątpliwie ważny problem tworzenia się w naszym kraju klasy ludzi bogatych. Zauważa, że badania tego typu
są tematem rzadko podejmowanym, trudnym, ale też konfliktogennym. Dodatkowo prowadzenie analiz na ten temat utrudnia brak danych statystycznych na temat struktury dochodów
osób najbogatszych czy odpowiedniej reprezentacji tych osób
w badaniach sondażowych. W związku z tym autor proponuje
wykorzystanie danych z sektora bankowości prywatnej (kompleksowych systemów obsługi najzamożniejszych klientów).
W rozdziale czwartym pt. Zasady i strategie gospodarstw
domowych u progu kryzysu Piotr Kozarzewski zastanawia się
nad warunkami życia społeczeństwa polskiego i strategiami
radzenia sobie przez rodziny z kryzysem. Prezentowane analizy
ukazują wiele niepokojących problemów: sytuacja większości
polskich rodzin nie jest najlepsza (tylko 3% uważa, że żyje
w luksusie) i w okresie 3 lat poprzedzających badanie nie zmieniła się, wielu rodzinom brakuje wystarczających środków finansowych na utrzymanie (tylko 25% gospodarstw domowych ma
oszczędności, a 45% tonie w długach). Autor pisze też o dużej
polaryzacji strategii radzenia sobie przez polskie rodziny. Pierwsza z nich to strategia „aktywna” i „optymistyczna” – cechuje
ją wiara we własne siły i chęć pokonywania trudności. Druga
to strategia „pasywna” i „pesymistyczna” – łączy ona w sobie
poczucie bezradności i zrezygnowania. Z badań opisywanych
przez autora wynika, że najważniejszymi wyznacznikami różnicującymi wspomniane strategie są: wysokość dochodów, wykształcenie i status społeczno-zawodowy domowników. Zwraca też uwagę na potrzebę aktywizacji osób najbiedniejszych
i najmniej zaradnych gospodarstw domowych, głównie poprzez
upowszechnienie i poprawę jakości oświaty oraz monitorowanie
czynników negatywnie wpływających na sytuację rodzin.
Rozdział Marty Daneckiej i Adama Kęski nosi tytuł Migracje
a rynek pracy, chociaż powinien on raczej brzmieć Migracje
zagraniczne Polaków a rynek pracy. Ukazano w nim zjawisko
zarobkowych wyjazdów zagranicznych Polaków po przystąpieniu
naszego kraju do Unii Europejskiej. Przedstawiono skalę i charakter tych migracji oraz ich skutki. W tym celu posłużono się danymi
GUS i badaniami opinii społecznej. Analizowany problem został
zarysowany na tle międzynarodowego kryzysu finansowego.
Janusz Gardawski w rozdziale pt. Związki zawodowe w sporze o egalitaryzm stawia pytanie o nastawienie związkowców
do nierówności społecznych. Szukając odpowiedzi, odwołuje
się do wyników badań przeprowadzonych z liderami związków zawodowych. Badania te ukazują niechęć związkowców
do gospodarki kapitalistycznej. Pokazują też, że koncentrują
się oni głównie na poprawie warunków pracy swoich członków
i nie traktują pracodawców jak wrogów klasowych (co nie
potwierdza marksowskiej koncepcji o występowaniu trwałych
konfliktów między kapitałem a pracą). Badania pokazują też, że
związkowcy nie mają ambicji stworzenia „narodowego systemu
solidarności społecznej” w drodze dialogu społecznego. Niedosyt czytelnika budzić może brak informacji na temat metodologii
badania zastosowanej przez autora, szczególnie: liczby osób,
które wzięły udział w badaniu, użytego narzędzia, czasu trwania
wywiadów, tego, kto je przeprowadzał, informacji, w jaki sposób analizowano materiał empiryczny.
Rozdział napisany przez Ewę Nalewajko nosi tytuł Populizm
w polskiej polityce. Jego autorka wychodzi z założenia, że populizm jest jednym z trwałych elementów systemu demokratycznego (s. 226). Na wstępie dowiadujemy się, że jest to pewne
założenie mówiące, że określona mniejszość w nieuprawniony
posób znalazła się u szczytu władzy, hierarchii prestiżu lub
stanu posiadania. Przekonanie takie często opiera się na mitach i ma na celu wywołanie strachu, ale też stawia proste
diagnozy i proponuje nieskomplikowane rozwiązania. Przywoływane przez autorkę badania ukazują, że po 1989 r. nastąpiło
w Polsce nasilenie postaw populistycznych, co wiąże się ze
specyfiką całego regionu, jak również historią i kulturą naszego
33
kraju. Podaje ona też konkretne przykłady zachowań populistycznych w polskiej polityce.
Katarzyna Abramczuk w rozdziale Zróżnicowanie zaufania społecznego koncentruje się na zaufaniu zgeneralizowanym,
a więc wyrażanym w stosunku do obcych. W tekście ukazuje,
jak się ono kształtuje w Polsce w różnych grupach społeczno-demograficznych. Korzysta przy tym z własnych obliczeń
statystycznych, przeprowadzonych na podstawie badania „Diagnoza społeczna 2009”. Wyniki analiz ukazują m.in., że w kategorii osób najmniej ufnych znajdują się te najsłabiej wykształcone i posiadające najniższe kwalifikacje zawodowe, które dominują wśród najuboższych. Jednocześnie osoby, które darzą
innych najwyższym zaufaniem, to najczęściej ludzie najlepiej
wykształceni, ale też najstarsi (powyżej 55. roku życia), pracujący na stanowiskach urzędniczych i kierowniczych lub w usługach. Badania opisywane w tym rozdziale dowodzą, że zaufanie
nie jest wyłącznie cechą osób, które skorzystały z owoców
transformacji systemowej, chociaż brak zaufania do obcych
wiąże się w Polsce z niską pozycją społeczną i wykluczeniem.
W rozdziale Zofii Kinowskiej pt. Obywatelki i obywatele
– równi i równiejsi podjęty został ważny problem nierówności
związanych z płcią. Autorka stara się uchwycić związek między
położeniem kobiet i mężczyzn a przejawianymi przez nich postawami obywatelskimi. Zastanawia się, czy płeć jest czynnikiem
różnicującym postawy obywatelskie, czy obywatele – kobiety
i mężczyźni – w równym stopniu korzystają z demokratycznego
prawa do uczestnictwa w sferze publicznej. Dowiadujemy się
również, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni nie korzystają
w pełni z demokratycznego prawa do udziału w życiu publicznym – udział kobiet jest niższy i napotyka bariery (np. stereotypy
na temat roli kobiety w społeczeństwie).
Pewne wątpliwości budzić może podjęta przez autorkę
analiza. Na stronach 304–305 zamieściła ona dwie tabele prezentujące udział kobiet w wyborach parlamentarnych w 2005 r.
i samorządowych w 2006 r. Dane te pochodzą z badania CBOS
pt. Jak się żyje? z 2007 r. Trzeba jednak pamiętać, że poka-
zują one deklarowany, a nie rzeczywisty udział w wyborach.
Wiadomo, że dane tego typu obarczone są dwoma błędami
(statystycznym i błędem wynikającym z zawyżonych deklaracji
respondentów). W związku z tym należałoby się zastanowić nad
sięgnięciem do innych danych (np. badań exit poll, przeprowadzonych w lokalach wyborczych w dniu wyborów, pod warunkiem uzyskania zgody właścicieli tych wyników).
W Konkluzjach Maria Jarosz i Marek Kozak podsumowują
wszystkie zamieszczone w książce teksty. Wskazują na złożoność i wieloaspektowość zagadnienia zróżnicowań społecznych.
Podkreślają, że okres transformacji systemowej nie pozwolił
jeszcze na zbudowanie trwałych instytucji demokratycznych
w Polsce, ale pewne pozytywne zmiany są już widoczne.
Zbiór tekstów stanowi interesujące i warte polecenia studium
ukazujące różne wymiary problemu nierówności społecznych
w Polsce. Niewątpliwie ma on dużą wartość diagnostyczną, ale
też i „terapeutyczną”, gdyż autorzy zawarli w swoich tekstach
praktyczne rekomendacje, które mogą być wykorzystane przez
osoby sprawujące władzę w naszym kraju. Niestety, w książce
nie udało się uniknąć pewnych powtórzeń, na co narażone są
prace zbiorowe „zogniskowane” wokół jednego tematu – w kilku
miejscach omówiony został problem nierówności społecznych
w Polsce, co może nużyć osobę czytającą cały zbiór, a nie tylko
jego wybrane rozdziały.
ROBERT PAWLAK
Akademia Pedagogiki Specjalnej
im. M. Grzegorzewskiej
1
2
3
M. Marody, E. Gucwa-Leśny (red.), Podstawy życia społecznego
w Polsce, Instytut Studiów Społecznych, Warszawa 1996.
M. Belka, W. Trzeciakowski (red.), Dynamika transformacji polskiej
gospodarki, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa 1997.
J. Wasilewski (red.), Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.
PRAWNE I EKONOMICZNE ASPEKTY MIGRACJI MIĘDZYNARODOWYCH
KONFERENCJA W WARSZAWIE
Beata Samoraj-Charitonow
Instytut Polityki Społecznej UW
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Instytut Polityki Społecznej UW zorganizowały międzynarodową konferencję dotyczącą
prawnych i ekonomicznych aspektów migracji międzynarodowych
(29.10.2010 r.). Konferencję otwierały słowa powitania dyrektorów
obu Instytutów: prof. Bożeny Balcerzak-Paradowskiej (IPiSS) oraz
prof. Cezarego Żołędowskiego (IPS UW).
Prof. Balcerzak-Paradowska podkreśliła wagę konferencji zaznaczając, że człowiek z natury swej jest istotą mobilną i migruje od
zarania dziejów, powodując upadek jednych cywilizacji i powstawanie nowych. Dzięki migracjom następuje przepływ myśli, idei, co
wpływa na zmiany kulturowe i społeczne w miejscach opuszczanych i docelowych. Z kolei prof. Żołędowski przedstawił najważniejsze wyzwania współczesnej polityki migracyjnej, posiłkując się
wynikami aktualnych badań nad tą problematyką w Polsce. Współcześnie migracje zagraniczne, a szczególnie masowe wyjazdy zarobkowe, należą do najważniejszych zjawisk strukturalnych w Polsce. W sferze ekonomicznej związane są z postępującą dualizacją
i zmianami w strukturze oraz poziomie zatrudnienia. W sferze spo-
34
łecznej istnieje związek między nasileniem migracji a zmianami demograficznymi dokonującymi się w makroskali. Skutki migracji obserwuje się także w zmianie sytuacji rodzin migrantów, a także całych
społeczności lokalnych, z których oni pochodzą. Dlatego tak ważne
jest podejmowanie badań tych zagadnień oraz organizowanie spotkań, seminariów i konferencji, na których wymienić można poglądy
i wiedzę o tej złożonej problematyce.
Konferencję podzielono na dwie części. Część pierwsza prowadzona przez prof. Gertrudę Uścińską (IPiSS, IPS UW) dotyczyła
prawnych, ekonomicznych i społecznych skutków migracji. Według
prof. Uścińskiej międzynarodowa wymiana badań i analiz jest konieczna w celu prawidłowej diagnozy, oceny i działań na przyszłość
w kontekście swobody przemieszczania się i idącej za tym koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.
Pierwszy referent, prof. Simon Roberts (University of Nottingham), skupił się na globalnym i narodowym wymiarze migracji
międzynarodowych, analizując przede wszystkim konsekwencje migracji zarobkowych Polaków i członków ich rodzin do Wielkiej Brytanii
Polityka Społeczna nr 9/2011