Cały numer 19 w jednym pliku PDF

Zrealizowano przy pomocy finansowej Urzêdu Miasta Zielona Góra
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Pro Libris
nr 2(19) - 2007
Prace plastyczne wykorzystane w numerze:
Wojciech Müller, Katarzyna Podgórska-Glonti
Copyright by
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2007
Redaktor naczelny
S³awomir Kufel
Redaktor naukowy
Anna Szóstak
Redaktor graficzny
Magdalena Gryska
Sekretarz redakcji
Ewa Mielczarek
Korekta
Grzegorz Gorzechowski
Cz³onkowie redakcji:
Katarzyna Bachta, Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria Wasik
Stali wspó³pracownicy:
Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owski
Fotografie:
Anna Kubiak, Arek Prokopowicz, zbiory prywatne
Wydawca
Pro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra
Sk³ad komputerowy
Firma Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. 068 451 72 78
Druk i oprawa
IMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona Góra
Nak³ad - 350 egz.
ISSN 1642-5995
Nr indeksu 370754
Adres Redakcji:
WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);
e-mail: [email protected]
http://www.wimbp.zgora.pl
Od Redakcji
Tym razem numer otwiera zbrodnia.
Wywiad z Markiem Krajewskim potwierdza,
jak s¹dzê, dzisiejsz¹ popularnoœæ krymina³ów,
natomiast autor jasno wyk³ada, dlaczego.
Tajemnica.
Zreszt¹, rzeczy ciekawych mamy w bie¿¹cym Pro Libris sporo, wœród nich z pewnoœci¹
mieœci siê tekst Jadwigi Korcz-Dziadosz,
poœwiêcony legendarnej postaci W³adys³awa
Korcza, a tak¿e zajmuj¹ce jak zwykle rozwa¿ania Jacka Weso³owskiego. Zwraca uwagê
spora iloœæ wierszy i opowiadañ, mamy
nadziejê, ¿e bêdzie ich jeszcze wiêcej, gdy¿
ostatnimi czasy da³o siê zauwa¿yæ niejak¹
posuchê w tym wzglêdzie.
I tym razem uwagê przyci¹ga czêœæ
plastyczna numeru, dzie³a Katarzyny Pod-
górskiej-Glonti i Wojciecha Müllera warte s¹
d³u¿szej kontemplacji.
Na osobne wyró¿nienie zas³uguj¹ z pewnoœci¹ debiuty poetyckie. Prezentacja twórczoœci
m³odych ludzi zawsze obarczona jest dwiema
obawami – a jeœli nic ju¿ wiêcej nie napisz¹...,
albo – bêd¹ wybitnymi twórcami... ¯yczymy
wszystkim tej drugiej drogi i mocno trzymamy
kciuki.
Wreszcie prezentacja lubuskich krajobrazów – tym razem ¯ary. Oœrodek niezwykle
prê¿ny kulturalnie, coraz mocniej zaznaczaj¹cy
swe miejsce na mapie regionu. Mamy nadziejê
na owocn¹ dyskusjê podczas promocji numeru
w tym mieœcie.
Tymczasem zapraszamy do lektury. Niech
bêdzie owocna i inspiruj¹ca.
3
Spis treœci
Chcia³bym siê napiæ piwa z takim cz³owiekiem jak Eberhard Mock
Z Markiem Krajewskim rozmawia S³awomir Kufel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Mateusz Marczewski, Drabina dwóch Jakubów (cz. ostatnia) . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Czes³aw Sobkowiak, W oczekiwaniu na deszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
El¿bieta Gonet, Popielniczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Jerzy Marciniak, Œmieræ Dziadka Rubena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Jadwiga Korcz-Dziadosz, Mój Tata (wspomnienie o W³adys³awie Korczu
w 10. rocznicê œmierci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Zygmunt Kowalczuk, Staro¿ytnoœæ, która wraca. Retoryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Janusz Koniusz, Wiersze [Ostatnie s³owo, Norwid,
*** Ziemia zapadnie siê..., Lêk] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony, Centrum Kultury i Jêzyka Niemieckiego
Uniwersytetu Zielonogórskiego - 10 lat istnienia. (Das 10. Jahre Bestehen
des Zentrums für die deutsche Sprache und Kultur an der Uniwersytet
Zielonogórski in Zielona Góra (Universität in Zielona Góra) . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Leonie Ossowski, Überlegungen (Refleksje) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Jacek Kasprzycki, Co z tym kinem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
Marzena Wiêcek, Miêdzynarodowy Festiwal Kina Autorskiego
QUEST EUROPE 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str.
6
9
15
23
30
35
38
42
44
48
54
57
NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 59
Jacek Weso³owski, Kompensacja (Rozwagi polsko-niemieckie 3)
Die Kompensierung (Deutsch-polnische Abwägungen 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 59
LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 71
Andrzej. K. Waœkiewicz, PóŸne trzydzieste, wczesne czterdzieste (1) . . . . . . . . . . str. 71
SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 74
Czes³aw Sobkowiak, Powroty krajobrazów (Rückkehr der Landschaften) . . . . . . . str. 74
Henryk Szylkin, Wiersze [Historia (Geschichte), Babcine sosny
(Großmutters Kiefer), Wysoki las (Der Hochwald), Rozstanie (Trennung)] . . . . . . . str. 82
PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Podgórska-Glonti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
El¿bieta Koœcielak, Nomadyzm a sprawa kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ewa Wójtowicz, Obrazy w stanie transgresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Graczew-Czarkowska, Zapamiêtane - Obecne - Wskazane . . . . . . . . .
Czes³aw Markiewicz, Wiersze [Kaprys Einsteina, Menu,
Rafa³ Wojaczek wychodzi z Cyganerii, Filidor dzieckiem podszyty] . . . . . . . . . . .
4
str.
str.
str.
str.
str.
86
86
87
89
92
str. 94
DEBIUTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 96
Czes³aw Sobkowiak, Wiersze m³odych poetów lubuskich . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 96
Monika Dobrowolska [Œwiate³ka ¿ycia], Krzysztof G¹siorowski [Pory roku],
Kamila Janeczek [Klucz do œwiata wyobraŸni], Magda Dolega³a [***Niewielki mur
oddziela...], Wojciech Jurkiewicz [S¹d Ostateczny], Jakub Lincz [Mój œwiat],
Patrycja Gawron [*** Mój œwiat], Weronika Sojka [S³odko-gorzki ¿ycia smak],
Sandra Stempniewska [Niewidoma nieznajoma], Karolina Wiœniewska
[Kim ja jestem?], Monika Zalas [Szklanka]) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 98
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 104
Jaros³aw Kuczer, Hrabiowie von Fernemont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 104
(Die Grafen von Fernemont - Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 110
Agnieszka Haupe, Wiersze [***Zas³aniasz przede mn¹...,
***Starych drzew..., Samotny p³omieñ, ***Samoloty...] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 112
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114
Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ VIII. Niegdysiejsze tutaj . . . . . . . . . . . . . . str. 114
Janusz Koniusz, Przyprószony œlad po przelocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 117
VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 121
Gudrun Lintzel, Heinrich Laube - geboren vor 200 Jahren in Sprottau
- Freund Polens (Heinrich Laube - przyjaciel Polski urodzony przed 200 laty
w Szprotawie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 121
Christoph Malcherowitz, Bau der Peitzer Festung 1559-1562
(Budowa twierdzy w Peitz 1559-1562) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 126
KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 145
Anna Kubiak, To ju¿ nie s¹ ¯ary ko³o ¯agania
(Es ist nicht mehr ¯ary bei ¯agañ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 145
RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 156
Olga Tokarczuk, Anna In w grobowcach œwiata (Natalia Pawlak) . . . . . . . . . . . . str. 156
Jacek Dehnel, Rynek w Smyrnie (Katarzyna Bachta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 158
KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 159
KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 164
AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 165
Spis treœci
5
„Chcia³bym siê napiæ piwa z takim
cz³owiekiem jak Eberhard Mock”
Z Markiem Krajewskim, filologiem klasycznym,
wyk³adowc¹ Uniwersytetu Wroc³awskiego, pisarzem,
laureatem Paszportu Polityki 2005 rozmawia S³awomir Kufel
S³awomir Kufel: - Pañskie curriculum
vitae przed poznaniem Eberhardta Mocka.
Marek Krajewski: - Miejsce urodzenia
i data urodzenia: Wroc³aw 1966. Liceum i studia filologii klasycznej ukoñczy³em w tym¿e
mieœcie. Tutaj pracujê w Instytucie Filologii
Klasycznej i Kultury Antycznej Uniwersytetu
Wroc³awskiego. W 1999 roku obroni³em doktorat z jêzykoznawstwa pt. „Prozodia greckich
zapo¿yczeñ u Plauta”. Od tego momentu
by³em jednoczeœnie i filologiem i pisarzem.
- Dlaczego filolog klasyczny zacz¹³ pisaæ
powieœci kryminalne? Dla pieniêdzy? Dla
s³awy? Da odprê¿enia? Dla czego?
- Nie mog³o byæ inaczej, skoro mój instytut mieœci siê w budynku dawnego prezydium
policji. W tym gmachu unosi siê swoisty
genius loci, który sprawi³, ¿e filolog klasyczny,
latynista i gramatyk, zacz¹³ pisaæ krymina³y.
- PrzyjaŸni siê pan z Mockiem? Co Pana
tak w nim poci¹ga?
- Lubiê mojego bohatera. Poci¹ga mnie
u niego wewnêtrzna dychotomia. Jest jednoczeœnie liryczny i brutalny, wra¿liwy i cyniczny.
To jednoczeœnie znawca literatury i burdeli.
Chcia³em stworzyæ postaæ z krwi i koœci, która
- tak jak my wszyscy - ma i wady, i zalety.
£askawi dla mnie czytelnicy twierdz¹, ¿e mi
siê to uda³o. Chcia³bym siê napiæ piwa z takim
cz³owiekiem jak Eberhard Mock.
6
- Ale przecie¿ przez wiêkszoœæ czasu
chodzi pijany albo skacowany, czy Pan aby
nie przesadza? Przecie¿ to ewidentna kalka
literacka - robota brudna to i cz³owiek do
czystych nie nale¿y.
- Ma pan s³usznoœæ, ¿e to oczywista kalka
literacka. No i co z tego? Nigdy nie by³em tak
zadufany w sobie, ¿eby stwierdziæ, ¿e stworzê
bohatera wyj¹tkowego pod ka¿dym wzglêdem.
¯yjemy w pewnej tradycji powieœci kryminalnej.
W kilku miejscach od niej odchodzê, w innych
- jestem jej wierny. Sk³onnoœæ do alkoholu to
w³aœnie taki motyw wêdrowny w literaturze
popularnej, cecha, która silnie umiejscawia
Mocka w jej tradycji. Wiêkszoœæ literackich
i filmowych detektywów i policjantów nie
odmawia sobie kilku g³êbszych.
- I jeszcze ta ³acina, przecie¿ to anachronizm, jak to brzmi: ego sum Bond,
[przepraszam] Mock?
- Cieszê siê, s³ysz¹c, ¿e ktoœ w dzisiejszej
Polsce prawid³owo buduje ³aciñskie zdanie tak jak Pan. W³adze oœwiatowe radykalnie
zerwa³y z tradycj¹ antyczn¹ w polskiej szkole,
co nas upodobni³o bynajmniej nie do Europy
Zachodniej, gdzie w liceach wci¹¿ naucza siê
³aciny, ale raczej - do Rosji i Bia³orusi, którym
obca jest cywilizacja rzymska, a ³aciny nauczano ostatnio w czasach carskich. W odniesieniu
do czasów, w których umiejscawiam akcjê
swoich powieœci (okres miêdzywojenny),
czêste u¿ywanie ³aciny przez ludzi wykszta³conych (jak Mock) by³o na porz¹dku dziennym.
Anachronizmem by³oby, gdyby w moim
powieœciach ³aciny zabrak³o.
- Pañskie teksty s¹ sprawne literacko,
ale czy niekiedy nie nazbyt wulgarne? Nie
mo¿na tych samych treœci wyraziæ nieco
³agodniej?
- Nie epatujê wulgaryzmami bez powodu.
Moi bohaterowie nie u¿ywaj¹ ich jak znaków
interpunkcyjnych. Pojawiaj¹ siê one w wyniku
wielkiego wzburzenia, a o taki stan nietrudno
w warunkach stresuj¹cej policyjnej codziennoœci.
- Philip Marlowe czy Sherlock Holmes?
Zdaje siê, ¿e wybra³ Pan jednoznacznie tego
pierwszego. Ale to oznacza równie¿ budowanie tekstu „pod” tê postaæ. W efekcie mamy
raczej Mocka i resztê, ni¿ przestêpstwo
i rozwi¹zuj¹cego sprawê policjanta. Czy to
nie grozi wejœciem w powieœæ psychologiczn¹? A tu, przywo³uj¹c „Widma w mieœcie
Breslau”, Mock nie czuje siê najlepiej...
- Potwierdzam ca³kowicie Pañsk¹ obserwacjê, ¿e bardziej mi odpowiada postaæ
„b³êdnego rycerza z przeceny” - jak sam siebie
nazwa³ Marlowe - ni¿ zimnego i bezdusznego
niewolnika dedukcji, jakim by³ Holmes. Czy
rzeczywiœcie zapuszczam siê w rejony
powieœci psychologicznej? Jeœli tak, to bardzo
siê cieszê, o ile czyniê to z dobrym skutkiem,
w co trochê Pan, jak rozumiem, pow¹tpiewa.
Wspó³czeœni œwietni autorzy krymina³ów
przekraczaj¹ granice miêdzygatunkowe; ich
ksi¹¿ki poruszaj¹ problemy spo³eczne
(Chandler, Mankell, Izzo) i psychologiczne
(McDermid, Harris). Próbujê naœladowaæ
najlepsze wzory.
- No dobrze, niech bêdzie, ¿e krymina³...
Za tym gatunkiem ci¹gnie siê nie najlepsza
s³awa - raczej dla kucharek, ni¿ dla konsumentów kultury wysokiej...
- To ju¿ siê w Polsce zmieni³o. Mam
ogromne szczêœcie posiadaæ czytelników
z ró¿nych warstw spo³ecznych i zawodowych.
Czytaj¹ mnie i wiêŸniowie, i ksiê¿a, i profesorowie. To wielka radoœæ, ¿e mam tak
ró¿norodnych odbiorców. Co do przenikania
siê kultury wysokiej i popularnej... Có¿...
Spotka³em siê z zarzutami ze strony kilku osób
ze œrodowiska akademickiego, ¿e to wstyd, i¿
znawca literatury klasycznej, mi³oœnik
Homera i Cycerona, zamiast nieœæ œwiêty
ogieñ antyku, zajmuje siê tak ohydnym
i niskim gatunkiem literackim jak krymina³.
Odpowiedzia³em tym osobom: pozwólcie
uprawiaæ mi moje hobby!
- A jak pan rozumie literaturê popularn¹ - odpowiada na zapotrzebowanie
odbiorców czy te¿ jest popularna sw¹
schematycznoœci¹? Zwa¿my, ¿e gusty
odbiorcze siê zmieniaj¹, natomiast arsena³
œrodków twórców krymina³ów pozostaje
statyczny. Nie obawia siê pan utkniêcia
w tej schematycznoœci - wystarczy przeczytaæ
jedn¹ powieœæ, by znaæ wszystkie?
- Bardzo trudne pierwsze pytanie - o rozumienie literatury popularnej - na które
powinien odpowiedzieæ fachowiec - krytyk
literacki, historyk literatury albo znawca rynku
ksi¹¿ki. Ja nie jestem ¿adnym z nich, mam
tylko trochê talentu i staram siê uprzyjemniæ
ludziom podró¿ poci¹giem albo skróciæ im
nudne zimowe popo³udnie. Tak pojmujê moj¹
„misjê”. Pozwoli Pan zatem, ¿e uchylê siê od
odpowiedzi na to pytanie z powodu braku
kompetencji. A czy siê obawiam pu³apek
schematyzmu? Tak, obawiam siê, ale piszê dalej.
Czy mam byæ taki jak ten pisarz z „D¿umy”
Camusa, który - walcz¹c ze schematyzmem po raz tysiêczny pisze pierwsze zdanie swej
powieœci?
- Jest jednak w pañskich tekstach rzecz
niepokoj¹ca - to Wroc³aw/Breslau. To miasto
gra swoj¹ rolê, dlaczego jednak wybra³ Pan
ten, a nie inny okres jego istnienia? Aurea
prima sata est aetas? Tylko jak to pogodziæ
z wszechogarniaj¹c¹ zbrodni¹?
- Fascynuje mnie okres dwudziestolecia
miêdzywojennego, kocham swoje miasto
i uwielbiam zagadki kryminalne. Wszystkie te
fascynacje po³¹czy³em w swojej twórczoœci.
- Wroc³aw wieki ca³e by³ centrum ¿ycia
dla ca³ego Œl¹ska, Opolskiego te¿. Na starych
kronikach z czasów II wojny œwiatowej
mo¿na odczytaæ niemieckie drogowskazy
frontowe: Berlin i Breslau. ¯adnego innego
S³awomir Kufel
7
miasta tam nie ma. Czy Wroc³aw wróci
w dawne koleiny?
- To znaczy, czy bêdzie niemiecki? Jeœli
mia³ Pan to na myœli, to jest to pytanie doœæ
prowokacyjne. Ja udzielê dwóch odpowiedzi:
ch³odnej i emocjonalnej. Pierwsza brzmi: nie
s¹dzê, ¿eby kiedykolwiek w najbli¿szej przysz³oœci zaistnia³ w Europie klimat polityczny
umo¿liwiaj¹ce nawet najmniejsze przesuniêcia granic. OdpowiedŸ emocjonalna brzmi:
jako Polak i patriota nigdy siê na tak¹ zmianê
nie zgodzê. Wroc³aw bêdzie na zawsze polski.
- Mo¿na by uznaæ, ¿e zapocz¹tkowa³
Pan pewn¹ modê w kryminalistyce polskiej,
teraz mamy przecie¿ Magnetyzera Konrada
T. Lewandowskiego i jego Warszawê...?
8
- Cieszê siê, ¿e tu i ówdzie pojawiaj¹ siê
wypowiedzi podobne do Pañskiej, ¿e moja
pisanina zapocz¹tkowa³a modê na krymina³y
retro. To mi³e uczucie byæ gdzieœ prekursorem.
- Planuje Pan kolejn¹ zbrodniê? Te¿
z Mockiem w roli g³ównej? A mo¿e tekst
innego typu, na przyk³ad powieœæ wspó³czesn¹?
- Zawar³em z moim wydawc¹ ustn¹
umowê, ¿e do wrzeœnia br. bêdê milcza³ jak
grób na temat mojej powieœci, któr¹ w³aœnie
piszê. Mogê powiedzieæ, ¿e bêdzie to równie¿
krymina³, a miejscem akcji bêdzie moje
ukochane miasto. Nic wiêcej. Pacta sunt servanda. Dziêkujê za wywiad pe³en nieszablonowych pytañ.
Mateusz Marczewski
Drabina dwóch Jakubów
(cz. ostatnia)
Ile razy ja budzi³em siê w tym ciemnym pokoju ostatkami si³ powstrzymuj¹c sikanie. Zanim
jednak szed³em do ³azienki nas³uchiwa³em, czy ktoœ mo¿e nie œpi. Ba³em siê tego ciemnego
korytarza i tej atmosfery milczenia w œrodku nocy. Ba³em siê nawet pod³ogi, od chwili, gdy
dowiedzia³em siê, ¿e w mieszkaniu tym mieszkali w czasie wojny oficerowie armii niemieckiej.
Ilekroæ szed³em po tych d³ugich na kilka metrów, szerokich dechach pomalowanych na ciemn¹
wiœniê farb¹ olejn¹ wydawa³o mi siê, ¿e s³yszê tamten stukot wypolerowanych oficerek, które
teraz le¿¹ w ziemi na wpó³ zgni³e, oplataj¹c nogi zmar³ego cz³owieka, zabitego najprawdopodobniej przez jednego z naszych. Takich ponurych wizji mia³em w g³owie mnóstwo.
W tamtych latach, kiedy budzi³em siê w nocy i ba³em siê iœæ wysikaæ, czyta³em wszystkie
horrory, które zaczê³y siê ukazywaæ nak³adem pierwszych prywatnych wydawnictw pod koniec
lat osiemdziesi¹tych. Poch³ania³em je jeden za drugim, lecia³em przez kolejne strony, chc¹c
rozwi¹zaæ kolejn¹ tajemnicê do chwili a¿ matka odbiera³a mi ksi¹¿kê i gasi³a œwiat³o. Wtedy
dopiero zasypia³em, a ksi¹¿ka le¿a³a na krzeœle przy ³ó¿ku. W pó³œnie g³adzi³em jej ok³adkê,
wyczuwaj¹c pod palcami t³oczone, posrebrzone litery. Najbardziej lubi³em Harry’ego Erskine’a,
bohatera horrorów Grahama Mastertona. Przeczyta³em je niemal wszystkie, poczynaj¹c od
„Manitou”. Po przeczytaniu „D¿ina” ksi¹¿ki i gazety po zmroku odk³adam tak, by nie pozostawiæ ods³oniêtym ¿adnej fotografii twarzy, bo ka¿dy d¿in potrzebuje twarzy, by przybraæ ludzkie
cia³o. W pamiêæ wry³ mi siê szacunek dla dwunastoletniej Chivas Regal, któr¹ hektolitrami pija³
Erskine i jedno jego stwierdzenie, bêd¹ce prologiem mi³osnej sceny w jakimœ motelu. Brzmia³o
mniej wiêcej: „Nie mia³a majtek i jej w³osy ³onowe p³o¿¹ce siê pod rajstopami uk³ada³y siê
w deltê wielkiej rzeki”.
Najbardziej jednak przera¿a³ mnie w domu mojej babki sporej wielkoœci obraz zielonkawej
Matki Boskiej trzymaj¹cej na rêkach ma³ego Jezusa. Obraz ten wisia³ obok mojego ³ó¿ka i by³
tak wykonany, ¿e Maryja patrzy³a zawsze wprost na mnie, wprost w moje oczy bez wzglêdu na
to, czy spogl¹da³o siê na ni¹ z ³ó¿ka stoj¹cego pod oknem, czy z k¹ta, w którym sta³a szafa
z równo pouk³adanymi na szczycie walizkami. W jej spojrzeniu nie by³o sympatii, raczej
spogl¹da³a zasêpiona tym, co znalaz³a na dnie mojej duszy. Fascynowa³ mnie ten obraz w grubej,
poz³acanej ramie, bo w oknie, ko³o którego Matka Boska zosta³a sportretowana, widaæ by³o
odleg³y, zielonkawy jak sama Maryja, romantyczny krajobraz z winnicami rozci¹gaj¹cymi siê
na wzgórzach. Bardzo, ale to bardzo chcia³em tam siê znaleŸæ i czu³em, ¿e to, co Matka Boska
widzi we mnie, ca³kowicie dyskwalifikuje mnie jako bohatera tamtego zielonkawego
i odleg³ego piêkna.
Dlatego te¿ boj¹c siê przejœæ przed obrazem w ciemnoœci, nas³uchiwa³em. Zwykle jednak
by³o cicho. Tak cicho, ¿e przez uchylone drzwi pokoju niekiedy mog³em us³yszeæ g³êboki
Mateusz Marczewski
9
i rz꿹cy jednoczeœnie oddech babki. Wiele razy s³ucha³em tego niezwyk³ego pasa¿u dŸwiêków.
Babka równomiernie i spokojnie wci¹ga³a powietrze g³êboko w p³uca, by po chwili z ulg¹ je
wypuœciæ. Wydmuch ozdabia³a delikatnym œwistem, który zawsze przywodzi³ mi na myœl jad¹cy
z oddali poci¹g. Wyobra¿a³em go sobie jak zje¿d¿a jak¹œ zielon¹ prze³êcz¹, a dym z komina
rozwiewa siê, przechodz¹c w delikatne nitki. Wprowadza³a mnie babka t¹ motorycznoœci¹ swojego oddechu w jakieœ bezpieczne odrêtwienie, ci¹gnê³a mnie t¹ melodi¹ jak zwierzê otumanione brzmieniem mistycznej fujarki w g³êboki spokój. Czu³em, ¿e w tej swojej d³ugiej pi¿amie
nocnej le¿y pod ko³dr¹ w s¹siednim pokoju, ze œmieszn¹ siateczk¹ na w³osach, która nadawa³a
jej g³owie, szczególnie kiedy spa³a odwrócona do œciany, wygl¹du jakiegoœ niesamowitego
warzywa. Jej g³owa wygl¹da³a bowiem jak jakaœ siwa kapusta zapakowany w zbyt ma³¹, zbyt
ciasn¹ ¿y³kowan¹ siatkê sklepow¹. By³a tam, le¿a³a pogr¹¿ona w g³êbokim œnie wiêc nic mi siê
nie mog³o staæ, nic z³ego przydarzyæ. Czasem jednak jej minimalistyczny rytm oddechów znika³
w jednej chwili jak w wizjonerskim dziele awangardowego kompozytora. Babka bowiem znienacka charknê³a, coœ w jej gardle zabulgota³o, jednym ogromnym haustem nabiera³a powietrza
jak nurek przed biciem rekordu g³êbinowego i milk³a. Musia³o w tej ³apczywoœci tlenu byæ coœ
z³owrogiego, bo w trwaj¹cej ciszy s³ysza³em kroki ojca, który szed³ do pokoju babki, budziæ j¹,
potrz¹saæ, wyrywaæ ze snu po to tylko by sprawdziæ, czy babka ma siê dobrze. A potem ju¿
s³ysza³em tylko jej zaspany g³os.
Zwykle jednak budzi³em siê ostatkami si³, powstrzymuj¹c sikanie zupe³nie osamotniony.
Wstawa³em wtedy, odrzuca³em ciê¿k¹ pierzynê, któr¹ pieczo³owicie ok³adano mnie wieczorem
i szed³em boso po pod³odze z szerokich dech, tych po których oficerki niemieckie, flekowane
metalem wygrywa³y obcasami szorstk¹ melodiê „zginiesz-zginiesz-zginiesz” do ³azienki. Sika³em przy ostrym œwietle ¿arówki dra¿ni¹cym zaspane oczy, w koñcu opuszcza³em klapê, nigdy
nie spuszcza³em wody, bo wtedy stara instalacja zaczyna³a œpiewaæ swoj¹ przedwojenn¹
piosenkê i wysikany pêdzi³em do ³ó¿ka by ciemnoœæ mieæ ju¿ za sob¹.
Raz kiedyœ, w³aœnie w tym momencie, kiedy na palcach przebiega³em korytarz, by jak
najszybciej ukryæ siê pod ciê¿k¹ pierzyn¹ zobaczy³em œwiat³o pal¹ce siê w kuchni. By³a tam
babka. Siedzia³a przy stole z g³ow¹ opart¹ na rêce i zamyœlona patrzy³a gdzieœ przed siebie na
œcianê ko³o zamra¿arki i okna zas³oniêtego gêst¹ firank¹. Na parapecie tego okna pouk³adane
by³y pojemniczki po margarynie, w których babka trzyma³a nasiona, ale ona nie patrzy³a na
okno, ani w ciemnoœæ nocy za oknem. Przed babk¹ le¿a³o kilka niewielkich kartek papieru
w kratkê, o³ówek. Patrzy³em na ni¹, na jej zamyœlony wzrok, na zegar, który wskazywa³ czwart¹
trzydzieœci nad ranem i nie wiedzia³em czy babka ju¿ wsta³a, czy dopiero pójdzie spaæ, a ona
milcza³a i dopiero po chwili popatrzy³a na mnie i jej oczy uœmiechnê³y siê, choæ nadal milcza³a
i wokó³ jej oczu powsta³y zmarszczki, takie zmarszczki od uœmiechu i tak w nocy sta³em
w progu kuchni z mokr¹ plamk¹ w kroku pi¿amy, a babka uœmiecha³a siê do mnie oczyma
w ciszy. I nie powiedzia³a nic, a ja zachrypniêty burkn¹³em coœ stropiony jej milczeniem,
poszed³em do pokoju, zanurzy³em siê w ciê¿k¹ poœciel i zasn¹³em.
Na tych kartkach, które by³y roz³o¿one tamtej nocy na stole, notowa³a swoim pochy³ym
pismem jakieœ liczby, tworzy³a s³upki z³o¿one z szeœciu, czasem oœmiu poziomów. Nigdy nie
rozumia³em tych liczb, nigdy nie stara³em siê sumowaæ tych s³upków, bo nieomylnoœæ babki
by³a niepodwa¿alna. By³y to ceny miêsa, a obok równie pochy³ymi literkami na kartkach by³y
wypisane has³a „wieprzowina”, „karkówka” i „schab”. By³y tam jeszcze i imiona mojej matki
i ciotki. Te zginane wielokrotnie karteczki papieru w kratkê mieœci³y w sobie informacjê o tym,
co bêdziemy jeœæ w najbli¿szych tygodniach.
Ma³o wiedzia³em o kupowaniu miêsa, widzia³em tylko jak babka przyje¿d¿a³a do nas do
G³ogowa, stawa³a w drzwiach w p³aszczu pachn¹cym deszczem i poci¹gami z dwoma pêkatymi torbami w d³oniach. Siada³y potem z matk¹ przy stole i w szeleœcie ot³uszczonych gazet
dzieli³y czerwone od krwi kawa³ki miêsa na równe czêœci. Matka uwija³a siê pomiêdzy
10
zamra¿ark¹ a lodówk¹, chowaj¹c pakunki, a babka w moherowym berecie na g³owie ze spokojem popija³a herbat¹ zakoñczenie akcji. Nad sto³em pali³a siê lampa i w jej œwietle stó³
z pl¹tanin¹ gazet i miêsa by³ widokiem chirurgicznym i okrutny zarazem, a ja zafascynowany
zakrwawionymi literkami i tym, co le¿a³o pomiêdzy gazetami podkrada³em siê i g³aska³em
bia³aw¹ skórê wieprzow¹ z fioletow¹ piecz¹tk¹.
Kiedyœ przez przypadek wdar³em siê niechc¹cy za kurtynê tych wydarzeñ miêsnych, tych
poci¹gów w listopadzie o osiemnastej, tych toreb z br¹zowego skaju z wytartymi od tysiêcy
mocnych uchwytów parcianymi uchami. Przedar³em siê poza bileciki kolejowe z grubej tektury
z dziurk¹ œrodku, które babka dawa³a mi za ka¿dym razem kiedy u nas siê zjawi³a, a ja odczytywa³em bezg³oœnie poruszaj¹c ustami napisy Leszno G³. Wschowa. G³ogów jakbym w tych
has³ach znaleŸæ mia³ odpowiedŸ sk¹d to miêso z fioletow¹ piecz¹tk¹ przyjecha³o. Tamtej nocy,
kiedy pozna³em tajemnicê miêsa, le¿a³em w ³ó¿ku w mieszkaniu babki i nas³uchiwa³em przeje¿d¿aj¹cych przez Kazimierza Wielkiego samochodów. Najpierw s³ysza³em g³os silnika, cichy,
niemal nies³yszalny, jakieœ bzyczenie, kiedy jednak samochód wje¿d¿a³ na wiadukt, dŸwiêk
stawa³ siê wyraŸny. Potem, pêdz¹c w dó³, samochód przeje¿d¿a³ ko³o domu babki, wprost pod
naszymi oknami. Wtedy na chwilê w pokoju robi³o siê jasno, a œciany omiata³a wycinanka
z kwiatowych wzorów firanki i szprosów w przedwojennych ramach okiennych. W tym mgnieniu
jasnoœci Matka Boska spogl¹da³a przez chwilê na mnie, rzuca³a na mnie jedno przelotne
spojrzenie i znów znika³a w ciemnoœciach. Rozró¿nia³em jêcz¹cy œpiew Syreny, zawodz¹cy
p³acz dwusuwowego silnika wartburga, popierdywanie trabantów, œwist du¿ego fiata, grzechot
maluchów, ciê¿ki bas kamazów, l¿ejszy, wzbogacony pêtl¹ regularnych sykniêæ powierza
dŸwiêk starów. Stara³em siê oceniæ z jak¹ prêdkoœci¹ jedzie dany samochód i po miejscu,
w którym urywa³ siê dŸwiêk poznaæ, czy skrêci³ na koñcu Kazimierza Wielkiego w lewo na
S³awê, czy kawa³ek dalej w prawo na Leszno. Wiele razy nie mog³em rozpoznaæ samochodu
i w noce, kiedy z bezsennoœci nie wiedzia³em co ze sob¹ pocz¹æ podrywa³em siê do okna, pod
którym spa³em i patrzy³em za przeje¿d¿aj¹cym samochodem. Tamtej nocy zobaczy³em za
oknem coœ zupe³nie innego. Sklep miêsny we Wschowie by³ po drugiej stronie ulicy Kazimierza
Wielkiego. Siedzia³a przed nim grupka kobiet na przyniesionych z domu zydlach. Wœród nich
by³a ona. Siedzia³y blisko siebie, chroni¹c siê wzajemnie przed ciemnoœci¹ i zimnem przeœwitu,
ale z wyraŸnie zaznaczon¹ kolejnoœci¹ przybycia. Nie widzia³em ich dok³adnie, nie by³em
w stanie ustaliæ kim s¹ owe kobiety, które towarzyszy³y babce. Wszystkie wygl¹da³y podobnie,
siedz¹c w kucki z torbami i siatkami po³o¿onymi na ziemi, w p³aszczach i w³ochatych beretach
wykonanych z moheru.
IV
I kiedy rankiem Anek stoj¹c nade mn¹ szarpn¹³ mnie za ramiê, pomyœla³em, ¿e wypad³em
wprost na ulicê Kazimierza Wielkiego z okna, bo w³aœnie œni³o mi siê, ¿e obserwujê babkê jak
pod miêsnym siedzi i czeka na dostawê. A on ju¿ sta³ nade mn¹ jak bokser wilko³ak w koszulce
na naramkach i z czarnymi w³osami na ramionach i znów nie mog³em uwierzyæ, ¿e ktoœ mo¿e
mieæ na ramionach takie w³osy, bo ja takie w³osy tylko na filmach grozy widzia³em.
- Dawaj Milimetr ósma rano a ty w ³ó¿ku le¿ysz - mówi³. - Dawaj wstawaj, szkoda dnia,
dzisiaj mamy mnóstwo do roboty, drzewko trzeba œci¹æ - mówi¹c poszed³ do kuchni, sk¹d
zawo³a³ jeszcze, ¿e z babk¹ gada³ przez telefon i ¿e babka prosto z dworca PKS pójdzie
na wieczorn¹ mszê do fary, wiêc po œciêciu drzewa mamy po ni¹ tam iœæ.
Te jego s³owa by³y jak musztra, któr¹ babka sprawia³a nam co pewien czas, kiedy mia³a
wolne, bo nie sz³a do koœcio³a, nie by³a proszona na kawê i ciasto, nie gotowa³a, a s³oñce
œwieci³o tak, ¿e mo¿na by³o iœæ na dzia³kê. Sprowadza³a nas w takie dni do piwnicy, otwiera³a
drzwi naszej czêœci, a my czekaliœmy w pó³mroku na korytarzyku. Zastanawia³a siê chwilê, po
czym siêga³a gdzieœ w g³¹b i mówi³a - WeŸ szpadel i motykê, bêdziemy dzisiaj pieliæ i podawa³a
Mateusz Marczewski
11
narzêdzia za siebie, do nas, czekaj¹cych za progiem. - Zaraz, zaraz, gdzieœ tu musi byæ jeszcze
wiadro, to czerwone - mówi³a potem, bo to nie by³ koniec, rozgl¹daj¹c siê po wnêtrzu piwniczki
oœwietlonej nag¹ ¿arówk¹. Odbieraliœmy te narzêdzia o d³ugich, za d³ugich jak na dzieci
trzonkach, trzonkach wypolerowanych od pracy i przepychaj¹c siê w ciemnoœci korytarza,
t³umi¹c œmiech, udawaliœmy, ¿e klepiemy babkê w szeroki ty³ek opiêty szar¹ spódnic¹. Ka¿dy
ten gest zgina³ nas wpó³, wpadaliœmy w konwulsje œmiechu, opieraliœmy siê o œciany, w ostatniej chwili ³apaliœmy narzêdzia, które próbowa³y upaœæ na ziemiê. Babka nie zwa¿aj¹c na ha³asy
mrucza³a coœ do siebie, pochyla³a siê by podnieœæ sizalowe worki po ziemniakach, jakby pod
nimi mia³o znajdowaæ siê wiadro i odk³ada³a te worki na pagór wêgla, który zajmowa³ pó³
piwniczki. W koñcu prostowa³a siê i naga ¿arówka w kloszu z pajêczyn znika³a za jej postaci¹.
Teraz widzieliœmy jedynie kontur jej cia³a. W koñcu wychodzi³a, sprawnym gestem zak³ada³a
k³ódkê i sz³a w¹skim korytarzykiem w stronê wyjœcia, a my za ni¹, rozochoceni, opowiadaj¹c
sobie szeptem jakieœ œwiñstwa. Potem wychodziliœmy na wybrukowan¹ kocimi ³bami ulicê,
mijaliœmy przysadzist¹ kamienicê, w której bramie mieœci³a siê piekarnia. Przestrzeñ i gor¹cy
zapach œwie¿ego chleba unosi³y nas i biegliœmy jak oszalali w stronê odleg³ej bramy stadionu
i z powrotem jakby jakieœ si³y witalne dosta³y siê do naszych dzieciêcych cia³ wype³nionych
i tak po brzegi witalnoœci¹ dzieciêcoœci i biegaliœmy, jakbyœmy mieli zaraz zwariowaæ
od przestrzeni. I jakby celebruj¹c resztki dzieciêcej wolnoœci od wszystkiego, biegaliœmy udaj¹c
samoloty. I ta przestrzeñ, pomiêdzy id¹c¹ œrodkiem brukowanej uliczki babk¹ ko³ysz¹c¹ siê
z ka¿dym krokiem a piekarni¹ i mê¿czyzn¹ pal¹cym papierosa w tylnych drzwiach piekarni,
pomiêdzy zapachem chleba a niebem, by³a nasza i biegaliœmy rozk³adaj¹c ramiona szeroko
i okr¹¿aliœmy j¹, która nios¹c wszystkie ogrodowe narzêdzia na d³ugich wyœlizganych od
ciê¿kiej pracy trzonkach z uœmiechem patrzy³a siê to na nas, to przed siebie, ponad bram¹
stadionu, ponad topole w jasnoniebiesk¹ g³êbiê. I patrzy³a tam, choæ ma³o prawdopodobne by coœ
tam mog³a, oprócz nieba, wypatrzyæ. I kiedy szed³em z Ankiem na ogród, kiedy szliœmy na
ogród babki t¹ sam¹ drog¹ ko³o piekarni, patrzy³em tam, gdzie patrzy³a ona kiedyœ, ponad topole
rosn¹ce za stadionem. I nie chcia³o mi siê ju¿ rozk³adaæ r¹k do samolotów, bo wytarte od pracy
trzonki narzêdzi ci¹¿y³y mi, a uliczka, brukowana uliczka, która prowadzi³a na ogród teraz by³a
tak ma³a, ¿e nawet nie op³aca³o siê ko³owaæ do startu. A potem przeszliœmy przez tê ma³¹
i œmieszn¹ furtkê broni¹c¹ dostêpu do kilku drzew i otworzyliœmy altanê i w³o¿y³em do altany
torbê z dwoma mocnymi piwami, które wziêliœmy, by po œciêciu gruszy oblaæ uratowanie tej
drewnianej altanki i bez s³owa zabraliœmy siê do roboty. I Anek chwyci³ pi³ê i opar³ siê rêk¹
o drzewo, które a¿ zatrzeszcza³o gdzieœ w œrodku, bo czu³o w cieple tej d³oni oddech rych³ej
œmierci i przy³o¿y³ zêby pi³y do korowiny, poci¹gn¹³ lekko sprawnym gestem a¿ ta pêk³a
i pokaza³a siê zielonkawa barwa. I by³o w tym jego pochyleniu pe³no wysi³ku a kurtka, któr¹
wzi¹³ z piwnicy, za kusa by³a i ods³oni³a mu podkoszulek wsadzony w spodnie, a po chwili
i podkoszulek podjecha³ po wygiêtych w ³uk plecach i pokaza³ siê ponad paskiem
od opuszczonych spodni kawa³ek bia³ej dupy i rowek. I Anek raz to chwyta³ obiema rêkoma
pi³ê, raz rêk¹ siêga³ za siebie i kurtkê naci¹ga³. I jak tylko chcia³ zrobiæ ruch pi³¹, koszulka
ucieka³a do góry i znów œmierci drzewa przeszkadza³a bia³a skóra i bezwstydny rowek. I Anek
w koñcu wyprostowa³ siê i zniecierpliwiony rozpi¹³ kurtkê i spodnie podci¹gn¹³.
- No, Milimetr teraz ci¹gniemy na raz - powiedzia³ i w tym samym momencie szarpn¹³, a ja
prawie g³ow¹ od tego szarpniêcia w drzewo wyr¿n¹³em i j¹ poci¹gn¹³em do siebie i posz³a pi³a
z¹b za zêbem w g³¹b. I dyszeliœmy ciê¿ko po chwili i patrzy³em na jego twarz, a jemu na czole
krople potu siê pojawi³y, ale pi³a zag³êbia³a siê coraz bardziej w pniu i nie przestawaliœmy
szarpaæ, on mocniej ja l¿ej, byle do siebie doci¹gn¹æ, a¿ w œrodku znowu coœ zatrzeszcza³o.
I Anek wyprostowa³ siê i by³ jak Vladimir Boudnikow, przyjaciel Hrabala, który kiedyœ przez
zupe³ny przypadek kierowa³ upadkiem drzewa. Nagle bowiem w ciszy rozleg³ siê trzask, coœ
w tym drzewie pêk³o i Anek rzuci³ ciê ca³ym cia³em na pieñ i obj¹³ go. I patrzy³em na to jak
12
Anek obejmuje w milczeniu drzewo, jak trzyma je by nie upad³o, jak si³uje siê z nim. Dysza³
ciê¿ko, a spomiêdzy spodni i kurtki, która podjecha³a do góry ukaza³a siê znów bezwstydna
bia³a dupa i Anek wyszepta³ p³aczliwym tonem, bo drzewo by³o jednak silniejsze, musia³o byæ
silne bardzo, bo i Anek nie by³ s³aby - Milimetr, kurwa, zrób coœ! - Wiêc rzuci³em siê na drzewo i kiedy zwar³em siê z pniem i moja twarz otar³a siê o szorstk¹ i wilgotn¹ korê ramionami
zamkn¹³em i pieñ i Anka w objêciach. I nie wiem ile to trwa³o jak w milczeniu staliœmy przy
tym drzewie, ratuj¹c je przed upadkiem. I dla mnie sta³o siê jasne, ¿e ostatkami si³ ratujemy
nasze wspomnienia przed staniem siê tylko wspomnieniami. ¯e ratujemy nie tylko drzewo, ale
i wszystkie okoliczne ogródki dzia³kowe i pobliski stadion z wiecznie remontowanym basenem
i ulicê Kazimierza Wielkiego i ca³¹ Wschowê ratujemy, razem z p³aczem babki nad grobem
dziadka w 1989 roku, wódk¹ na bia³ym obrusie, któr¹ piliœmy zawsze za jego pamiêæ w Dzieñ
Zaduszny, ¿e ratujemy i œpiew dzwonu farnego i ciê¿ki zapach buraków cukrowych, który nas
otula³, kiedy wiatr wia³ od strony cukrowni i wiedzieliœmy, ¿e jak to drzewo upadnie, to wszystko siê skoñczy i nic ju¿ prawdziwe nie bêdzie. I zbudzi³em siê z odrêtwienia, bo poczu³em,
¿e pomimo naszego si³owania siê, pomimo naszych objêæ drzewo upada i upada dok³adnie tam,
gdzie nie powinno upaœæ i Anek ratuje nie wspomnienia przed staniem siê zaledwie wspomnieniami, ale po prostu ratuje altanê. I w koñcu coœ g³ucho i ostatecznie huknê³o w pniu
i zd¹¿yliœmy jedynie po³o¿yæ siê na boki, a grusza o wy¿artym ze staroœci pniu walnê³a w daszek
równie starej altany i altana ¿a³oœnie z³o¿y³a siê w sobie i by³a ju¿ jak¹œ ruin¹, stosem zapartych
o siebie desek, a na tym smutnym stosie oddana w ciemne d³onie Tanatosa spa³a grusza.
Przez uchylone okno altanki, które teraz znajdowa³o siê zupe³nie przy ziemi wyszarpn¹³em
skajow¹ torbê i wyj¹³em z niej dwa mocne piwa.
Wyszliœmy z ogrodu póŸnym popo³udniem pozostawiaj¹c za sob¹ altanê zabit¹ martwym
drzewem i martwe drzewo na niej. I kiedy zamkn¹³em drzwiczki, te tak ma³e drzwiczki,
¿e móg³bym je poni¿yæ przechodz¹c przez nie gór¹, wiedzia³em ¿e droga do Fary bêdzie dla nas
katorg¹. Uliczka, która bieg³a obok ogródków dzia³kowych prowadzi³a op³otkami do centrum
Wschowy omijaj¹c i ulicê Kazimierza Wielkiego i wschowsk¹ cukrowniê i stadion i nawet kino
Hel. Sz³o siê za to ko³o bramy zak³adów WUKO. Ta brama ozdobiona by³a dwiema gipsowymi
p³askorzeŸbami. Przedstawia³y one mê¿czyznê i kobietê, i te p³askorzeŸby zawsze wydawa³o mi
siê pomalowane na wszystkie kolory œwiata i zawsze ilekroæ przechodzi³em tamtêdy chcia³em
wejœæ w ich posiadanie, zabraæ je, ukraœæ, wy³upiæ si³¹ i ¿elazem jak jakiœ barbarzyñca
pl¹druj¹cy koœcio³y, i schowaæ te dwa cuda pod ³ó¿kiem albo w innej sprytnej skrytce i mieæ je
tylko dla siebie.
I zamiast iœæ prost¹ drog¹ do Fary i oznajmiæ babce jej, ¿e altana z jej suszonymi nasionami,
ze szpadlami i haczkami ustawionymi w zaroœniêtych pajêczyn¹ k¹tach, z martwymi muchami
na parapecie, ¿e ta altana ju¿ nie istnieje i jest martwa jak te muchy, i zamiast iœæ jej to wyznaæ,
skrêciliœmy na ty³y zabudowañ Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej, na pole przylegaj¹ce do remizy, po
którym w letnie dni biega³a doborowa brygada æwicz¹cych walkê z ogniem stra¿aków. I ¿aden
z nas nic nie powiedzia³, jakbyœmy obaj chcieli zejœæ z drogi, która poprowadzi nas przed oblicze
babki, jakbyœmy chcieli w nieskoñczonoœæ, sztubacko i niepoprawnie, przeci¹gn¹æ moment
spotkania. I stanêliœmy pod t¹ œcian¹ ¿ywcem wydart¹ z drewnianego domu, sam¹ frontow¹
œcian¹, na któr¹ w ramach æwiczeñ wdrapywali siê stra¿acy na czas i nie wiedzieliœmy gdzie iœæ
dalej, bo œciana ta sta³a na œrodku pola i id¹c dalej mogliœmy dojœæ jedynie do remizy, a wracaj¹c
mogliœmy jedynie znaleŸæ siê na drodze do fary. I któryœ z nas rzuci³ has³o, a mo¿e nikt nic nie
powiedzia³, w ka¿dym razie zaczêliœmy wspinaæ siê po ciemnej od setek po¿arów drewnianej
konstrukcji, po wystaj¹cych belkach, które s³u¿y³y za schodki jakiemuœ ogniomistrzowi, który
z pewnoœci¹ wola³ ogl¹daæ starania swoich podw³adnych z górnych kondygnacji. I kiedy
znaleŸliœmy siê dwa metry nad ziemi¹, tak, ¿e jeszcze mo¿na by³o zeskoczyæ w dó³ w suche
jesienne trawy, na wydeptan¹ przez pospieszny tupot stra¿aków ziemiê, postanowiliœmy znowu
13
w milczeniu i jednog³oœnie, ¿e wejdziemy wy¿ej. I w³aziliœmy na kolejne piêtra a¿ patrzenie za
siebie, w dó³ zaczê³o stawaæ siê nieprzyjemne i w³aziliœmy jeszcze wy¿ej zupe³nie nie wiadomo
po co, jakbyœmy tym w³a¿eniem chcieli zamazaæ smutek pora¿ki, jakbyœmy chcieli dokonaæ
czegoœ, co zamaza³oby choæ w czêœci smutek z powodu naszej nieudolnoœci. I byliœmy jak dwaj
Jakubowie, którym w jednym œnie przyœni³a siê drabina. I ta drabina by³a przeznaczona w³aœnie
dla nas, jakby sam pan Bóg j¹ zaprojektowa³, specjalnie dla Anka i Milimetra. Bo wykonana
by³a tak, by przypomina³a drewniany budynek, który zosta³ zniszczony. I wspinaliœmy siê po tej
drabinie wy¿ej i wy¿ej, a¿ Anek przystan¹³ na chwilê, bo chcia³ coœ powiedzieæ i kiedy zadar³
g³owê spad³a mu czapka i Anek chcia³ j¹ z³apaæ i machn¹³ rêk¹, ³apczywym gestem w dó³ za
czapk¹, ale czapka by³a jak pikuj¹ca jaskó³ka, swobodna i weso³a w swojej wolnoœci i znik³a
gdzieœ natychmiast w kêpach suchego polnego zielska. I Anek zaœmia³ siê g³oœno, bo prawie
spad³ jak tê czapkê chcia³ ³apaæ i ja te¿ siê na to zaœmia³em, bo l¿ej mi siê od tego jego œmiechu
zrobi³o. I on chyba to samo poczu³, bo œmialiœmy siê coraz bardziej i œmiej¹c siê pokonaliœmy
ostatnie piêtro. I kiedy stanêliœmy na szczycie konstrukcji, na w¹skim parapecie, zagl¹dn¹³em
do tego nieistniej¹cego domu przez okno, jak stra¿ak, który przyby³ na ratunek i w tym oknie,
w zachodz¹cym s³oñcu zobaczy³em ogródki dzia³kowe, a za tymi ogródkami zobaczy³em
wysokie topole, a za topolami i za stadionem z nieczynnym od zawsze basenem, ci¹gn¹ce siê po
horyzont pola. I pomyœla³em, ¿e gdzieœ widzia³em ju¿ taki obraz odleg³ego zielonkawego
piêkna, taki widok przez okno i przypomnia³em sobie uwa¿ny wzrok Matki Boskiej, która
œledzi³a mnie w dzieciñstwie i sta³o siê dla mnie jasne, ¿e ta gra trwaæ mo¿e w nieskoñczonoœæ.
¯e przez te lata têskni³em do widoku za oknem zielonkawej Matki Boskiej, choæ ¿y³em
jednoczeœnie w tym do czego têskni³em i ¿e za ka¿dym razem bêdê têskni³ do tego co jest teraz,
nieœwiadom sam tego do czego têskniê. I zapyta³em Anka, do czego on teraz têskni, a Anek
popatrzy³ na mnie jakoœ dziwnie, wzdrygn¹³ ramionami popatrzy³ jeszcze raz i powiedzia³,
¿e sam nie wie dok³adnie do czego têskni i zaœmialiœmy siê znów, bo ja pomyœla³em, ¿e i Anek
nie wie do czego têskni, wiêc jak nie wie do czego têskni, to têskni w³aœnie do tego co siê dzieje
teraz. A on jakby s³ysz¹c moje myœli, bo musia³y siê chyba nieœæ echem po tej drabinie dwóch
Jakubów, powiedzia³, ¿e najbardziej to têskni za zejœciem i wysikaniem siê, bo po piwie strasznie
mu siê chce. I ja te¿ nie chcia³em siedzieæ d³u¿ej na tym spalonym domu, bo i mi mocno siê sikaæ
chcia³o i zaczêliœmy schodziæ. A kiedy byliœmy w po³owie naszej drabiny us³yszeliœmy jakiœ
krzyk i odwróciliœmy siê za siebie, a tam przez pole podnosz¹c wysoko nogi w kaloszach
czarnych jak smo³a, bieg³ przez pole w naszym kierunku stra¿ak w spodniach równie czarnych
z czerwonymi odblaskowymi lampasami i zeœliznêliœmy siê dos³ownie w te suche chaszcze
i Anek tylko czapkê podniós³ i uciekliœmy ze œmiechem, a w oddali pozosta³ wygra¿aj¹cy nam
piêœci¹ stra¿ak i jego jarz¹ce siê w pó³mroku czerwone ogniki lampasów. I kiedy sikaliœmy
w krzakach, ryczeliœmy ze œmiechu z tego stra¿aka i tych jego kaloszy i ju¿ wiedzia³em, ¿e tê
historiê bêdziemy sobie opowiadaæ ile razy siê tylko spotkamy. I sika³em radosn¹ serpentyn¹
w suche jesienne krzaki i wci¹¿ rycza³em ze œmiechu i czu³em siê jak barbarzyñca, który przed
chwil¹ od³upa³ kawa³ek piêknej p³askorzeŸby ¿eby j¹ mieæ zawsze i tylko dla siebie.
A potem poszliœmy po babkê do Fary, a babka siedzia³a w ³awce w pustym koœciele, bo msza
dawno siê skoñczy³a i z przechylon¹ g³ow¹ w milczeniu patrzy³a gdzieœ w górê, tam gdzie pod
sufitem kot³owa³y siê gipsowe anio³ki. I kiedy Anek dotkn¹³ rêk¹ jej ramienia, ona zbudzi³a siê
z niebieskiego zamyœlenia, odwróci³a siê, a jej oczy uœmiechnê³y siê i nic do nas nie mówi³a
a potem, przed koœcio³em œmia³a siê z naszej historii, œmia³a siê jakby nic wielkiego siê nie
wydarzy³o.
14
Czes³aw Sobkowiak
W oczekiwaniu na deszcz
Œwiat
Rzecz nie w tym by opisaæ œwiat, ten który
istnieje, codziennie staje przed nami, przyt³acza, gubi. Bo to by oznacza³o, ¿e jawi siê
mo¿liwoœæ i warty jest podjêcia artystyczny
cel pokonania œwiata, pochwycenia go
s³owem. Objêcia. Nic bardziej z³udnego. Nie
taki jest cel s³owa. Nie w tym rzecz by
pokonywaæ, ale byæ. Ten, który opisywa³
œwiat, Ryszard Kapuœciñski, wiedzia³ o tym.
Wszystko o co warto siê staraæ, czyli a¿ nadto
wiele, to opisaæ swój œwiat. Swój niepowtarzalny. Jego ciemnoœæ i œwiat³o. W³asny
oddech, radoœæ i ból, gubienie siê i odnajdowanie, a wiêc rzecz w tym by daæ œwiadectwo.
Czy mo¿na, wybieraj¹c tak¹ drogê, nie mówiæ
we w³asnym imieniu, omijaæ siebie, udawaæ
kogoœ innego ni¿ siê jest naprawdê. Wypada
powo³ywaæ siê na ludzk¹ miarê, swoj¹ s³aboœæ
i si³ê, œwiat³o i ciemnoœæ. Nie tylko efektownoœci poszukujê w poezji, w dziele sztuki,
ale i wiarygodnoœci. Nie nale¿y oddzielaæ od
siebie tych dwóch miar, wiarygodnoœci
i artyzmu. Jedno bez drugiego nie ma mocy,
prawdziwej mocy, prawdziwego sensu, jedno
bez drugiego nie jest sztuk¹ naprawdê, ale
zaledwie, owszem realizacj¹ czêœciowej
wiedzy, sprawnoœci, u¿ytkowego zadania. To
niby wszystko, poza tym tylko i to jeszcze, ¿e
nie pamiêtanie o istocie tworzenia daje
gwarancjê wejœcia w duchowy obszar, lecz
zapoœredniczanie w dziwnoœci i tajemnicy.
Jak¿e daleka wiedzie tam droga. Droga najistotniejsza.
Kamieñ
Kamieñ zawsze ten sam. Ustalony w ka¿dym szczególe, sta³y, ustanawiaj¹cy w sobie
milczenie i istotê istnienia. Œwiadek aktu
stworzenia i przechodz¹cych pokoleñ.
Nieprzypadkowo wa¿ny przedmiot w poezji.
Magiczny, a wiêc bliski temu o co poeta siê
stara, i co jest poetycko oraz po ludzku poecie
potrzebne. Sta³oœæ i trwa³oœæ s³owa. Powaga,
dostojeñstwo, graniczenie z milczeniem.
Nigdy ¿adnego kamienia nie mijam obojêtnie.
Ani maleñkiego, który biorê do rêki, jego
kszta³t i z³o¿enie barw zawiera dok³adnie
zapisan¹, gwa³town¹ historiê sprzed milionów
lat, po milionach lat ogl¹dan¹. Ani du¿ego kamienia. Ogl¹dam uwa¿nie jego kolor, fakturê,
punkciki i linie. Ka¿dy ma w sobie milczenie.
Maria
Któregoœ po³udnia, a mo¿e raczej popo³udnia, kilka lat temu, w telefonicznej s³uchawce
mojego staroœwieckiego telefonu, który wisia³
na œcianie, obok drzwi do pokoju, us³ysza³em
g³os Marii. To by³o zaproszenie do pracy,
w rezultacie wyra¿enie zaufania. Nie wiedzia³em
wtedy, jakie to bêd¹ lata, jaka w rzeczywistoœci
praca, bez etatowej pensji, ale podj¹³em
propozycjê. I oto znaczna czêœæ mojego ¿ycia
ma swój adres. Dziesi¹tki kartek z recenzjami,
wierszami i zapiskami refleksji oraz prze¿yæ.
Które tu zostan¹. Tak¿e wiele emocji. Polemik.
Mo¿e ktoœ kiedyœ zechce ten wysi³ek nazwaæ
zakorzenianiem obecnoœci. To wszystko z po-
Czes³aw Sobkowiak
15
wodu telefonu od Marii, jednego z tych
wa¿nych, którego nie zlekcewa¿y³em. Który
otworzy³ mi drzwi do samego siebie. A zarazem drzwi do innych ludzi.
Hanna
Niekiedy zastanawiam siê jak potoczy³oby
siê moje ¿ycie, gdyby nie pani Hanna. To ona
nie pozwoli³a, ileœ tam lat wstecz, zrobiæ
ze mnie czo³gisty. Potrafi³a osobiœcie zatelefonowaæ, gdzie by³o trzeba i wydobyæ z siebie
w mojej sprawie (a raczej obronie) zdecydowany, mocny g³os. Wspania³a kobieta,
wspania³y cz³owiek. Có¿ móg³bym ja sam?
Przypuszczam, ¿e wymaga³o to pewnej odwagi.
Nale¿y, a raczej (niestety) nale¿a³a do osób,
a kilka takich na moje szczêœcie w ¿yciu spotka³em, o których powinienem byæ przekonany,
ba, jestem przekonany, ¿e s¹ tu, lub byli, na
Ziemi, anio³ami, którym sam Bóg poleci³
jak¹œ misjê. Wierzê w to g³êboko. Jak inaczej
mogê wyt³umaczyæ ca³e dobro, które otrzymywa³em. Myœlê o tym teraz. Kiedyœ, zupe³nie
niedawno to by³o, mówi¹c jakby raczej do
siebie, pani Hania zwróci³a siê do mnie z takim
dziwnym jednak pytaniem, ile to ju¿ lat mnie
zna. Jakby tym zapytaniem chcia³a obj¹æ ten
czas. A lat to sporo, dziesi¹tki lat, zawsze ta
sama uwaga, chêæ wys³uchania i dobra
¿yciowa rada. Spokojna tonacja jej g³osu. Tak
od zarania mojej doros³oœci, bezradnoœci,
naiwnej wiary dojrzewania a¿ po wiosnê tego
roku. Kiedy miewa³em problemy, a przecie¿ je
miewa³em, ³agodnym g³osem przypomina³a
mi o poezji. Pamiêta³a o tej wielkoœci. Tak
jakby wi¹za³a z tym moim zajêciem odrobinê
swojej osobistej nadziei. Powód szczególnej
troski. I zawsze pomoc tak¹, jaka by³a w mojej
sytuacji mo¿liwa, otrzymywa³em. Du¿o
wiedzia³a o ¿yciu ludzi, o wyniszczaj¹cych ich
ambicjach i z³udzeniach, i bólu. Ona sama
by³a poza pragnieniem blichtru egzystencji.
Poza bie¿¹cym, agresywnym rytmem. Ceni³a
spokój i zwyczajnoœæ. Mo¿e dlatego by³a zdolna do dobra. W pokoju, w którym rozmawialiœmy o ksi¹¿kach lub filmie zawsze by³o du¿o
roœlin. Ceni³a ich przyjazn¹ aurê. Pielêgnowa³a je. O pani Hani nie myœlê inaczej ani¿eli
16
w kategoriach wdziêcznoœci oraz zaci¹gniêtego
d³ugu, danego mi kredytu zaufania, oczekiwania na dobry, nowy mój wiersz. Po ka¿dej rozmowie obiecywa³em sobie, ¿e muszê, muszê
daæ z siebie wszystko, taki wiersz napisaæ,
taki, który naprawdê uzasadni nienadaremnoœæ
jej wysi³ku. O tym, czego najmniej siê spodziewa³em, tak nagle, tak za wczeœnie, jak ciêcie
no¿em, co nie mia³o siê staæ, któregoœ pi¹tkowego przedpo³udnia przeczyta³em w gazecie.
I obj¹³ mnie smutek.
A. S.
Taka by³a kolej mojej ¿yciowej drogi. Pod
koniec lat siedemdziesi¹tych wróci³em z Wroc³awia, po uniwersyteckich studiach na polonistyce, do Zielonej Góry, a œciœlej mówi¹c:
Zawady. Natychmiast odczu³em ró¿nice
miejsc. Inni ludzie, inne rozmowy, inne
patrzenie na zwyczajne lub niezwyczajne
sprawy. Ale nic sobie z tego nie robi³em.
Wydawa³o mi siê, ¿e jeœli jest we mnie poezja,
to ona nigdzie nie zginie. Nie dozna uszczerbku.
Bo nic jej nie mo¿e zagroziæ. I mogê
dŸwigaæ ca³ymi dniami ceg³y, kamienie, deski,
poœwiêciæ na to zajêcie i inne prozaicznoœci
kilka lat. S¹dzi³em, w swojej naiwnoœci, ¿e
lata nie uciekn¹. Trochê siê jednak pomyli³em,
bo nie doceni³em nale¿ycie warunków, otoczenia duchowego, w jakim siê ¿yje. I zu¿ywania
siê si³ wszelkiego rodzaju. Dysponowa³em
trzema wydanymi w Ossolineum zbiorkami
poezji, kilkoma nagrodami oraz napisano
o moich wierszach sporo pochlebnych s³ów.
Mog³em zostaæ we Wroc³awiu, chciano bym
tam zosta³, by³a taka alternatywa, z której nie
skorzysta³em z rodzinnego powodu. Nie zastanawia³em siê, co tu mogê robiæ. Nie wiem,
co robi³bym we Wroc³awiu. Na pewno inaczej
potoczy³oby siê ¿ycie. Wróci³em. Znik¹d nie
by³o ¿adnej propozycji w tym sennym mieœcie
o ograniczonych mo¿liwoœciach i ustalonych
uk³adach, a ponadto nie wiem, czy pasowa³bym w ró¿nych miejscach ideologicznie.
Zapewne nie. To siê zreszt¹ doœæ szybko
potwierdzi³o. Zdarzy³o siê jednak tak, ¿e
pewnego razu A.S. zaprosi³ mnie (za co
dziêkujê mu raz po raz w myœlach) do swojego
gabinetu w Urzêdzie Wojewódzkim na rozmowê, w jej trakcie pad³ temat pracy dla mnie.
Siedzia³ za du¿ym, lœni¹cym od lakieru biurkiem, co mnie znacz¹co przyt³acza³o i onieœmiela³o. By³ tam dyrektorem, a poza tym ju¿
próbowa³ jako prozaik. Dlatego mo¿e nieco
wiêcej rozumia³ mnie, literata. Da³em obietnicê, ¿e przeniosê siê do zielonogórskiego
oddzia³u ZLP, co te¿ uczyni³em, a on z kolei,
okaza³o siê, ¿e na trzy lata niemal, do jesieni
1981 roku, ulokowa³ mnie w Estradzie w charakterze konsultanta literackiego. Dosta³em siê
pod skrzyd³a dobrego cz³owieka, Romana
Sochaczewskiego, który okaza³ siê dla mnie
wiêcej ni¿ pob³a¿liwy. Chyba musia³ rozumieæ, jaka jest natura poety. Co dla niego
stanowi kamieñ u szyi. ¯e trzeba traktowaæ go
nieco inaczej ni¿ resztê pracowników. Nie
spodoba³a siê moja praca, taka jak¹ wykonywa³em, w tylko powsta³ej wtedy w Estradzie,
zak³adowej Solidarnoœci, w której dzia³a³
tak¿e niejaki Z. J. Wywierali w mojej sprawie
naciski na Sochaczewskiego. W koñcu
skutecznie. Nie mia³ wyjœcia. I ja nie mia³em
wyjœcia jak tylko decyzjê przyj¹æ do wiadomoœci. To by³a moja pierwsza w zasadzie
praca, pierwsze zarobione pieni¹dze. By³em
jednak w m³odych jakby nie patrzeæ latach i to
doœwiadczenie nie wprawi³o mnie w wiêksze
zak³opotanie. Gdy Janusz Koniusz zosta³
redaktorem naczelnym „Nadodrza” otrzyma³em w tym piœmie niepe³n¹ po³ówkê etatu.
Podobno wiêcej nie by³o mo¿liwe. Pamiêtam
jak na jednym z zebrañ redakcyjnych Irena
Kubika (wybitna zielonogórska dziennikarka)
wspar³a nie bez powodu moje pisanie. I moje
decyzje redaktorskie. Nie zawsze do zrealizowania, jak siê okaza³o. Po przyznaniu
Mi³oszowi Nagrody Nobla, a by³ to ju¿ czas
kiedy znacz¹co zel¿a³a cenzura, zaproponowa³em przedruk kilku esejów z ksi¹¿ki
„Widzenia nad Zatok¹ San Francisco”.
Ambitniejsze teksty nie przesz³y.
Po roku czasu, w stanie wojennym, do
którego uda³o mi siê w tej redakcji dotrwaæ,
zosta³em zweryfikowany negatywnie. Trafi³em póŸniej na pó³ roku do Biblioteki. Na tyle
tylko. Niestety nic d³u¿ej. Jasia Daleckiego
pamiêtam, ciekawa postaæ, erudyta, zawsze
coœ interesuj¹cego o panuj¹cym systemie mia³
do powiedzenia, zw³aszcza o nieœmiertelnych
jego wodzach. Zreszt¹ o wielu sprawach.
I tu pojawi³ siê niejaki Z. J. Robi³ co do niego
nale¿a³o. Nastêpnie, dziêki wstawiennictwu
Teresy Gierko, na kilka lat znalaz³em swoje,
nawet dobre, spokojne miejsce w Muzeum,
u Janka Muszyñskiego. Ogl¹da³em piêkne
galerie, zw³aszcza ch³opska galeria Mariana
Kruczka by³a dla mnie wielkim prze¿yciem, czasami natchnieniem, bo chyba
patrzy³em na œwiat podobnie. Muszyñski
z wielkim temperamentem i zafascynowaniem
traktowa³ sztukê i umia³ nietuzinkowo o wielu
sprawach mówiæ. Muszyñski, który wybawi³
mnie kiedyœ od staniêcia przed kolegium
orzekaj¹cym, interweniuj¹c w Komitecie
w mojej zabawnej w istocie sprawie. I to siê
skoñczy³o.
A póŸniej ró¿nie bywa³o. Niezbyt ³atwo.
Wygl¹da³o moje ¿ycie jak ³atanie dziur
w znoszonej ju¿ koszuli. Nie zawsze nad¹¿a³em.
Pojawia³y siê doraŸnie, okazyjnie za felietony,
wstêpy, pos³owia czy recenzje ³apane zarobki,
których nijak do znacz¹cych zaliczyæ nie
mo¿na by³o. Wydzwania³em do bibliotek
z propozycjami spotkania autorskiego.
Czasami siê udawa³o, a niekiedy nie. I niektóre
z tych spotkañ dobrze zapisa³y siê w mojej
pamiêci. Bo to by³y najczêœciej o¿ywcze
rozmowy z m³odzie¿¹. W ten sposób wyrywa³em siê z ci¹¿¹cej powszednioœci. Przyt³aczaj¹ce problemy po takich wyjazdach do
Nowej Soli, Wolsztyna, Lubska, ¯ar czy
Krosna nieco traci³y na znaczeniu, gdy¿
zdobywa³em do nich dystans. Przez kilkadziesi¹t minut bywa³em w zupe³nie innym,
duchowym œwiecie moich najbardziej
wewnêtrznych przekonañ. Chwilowo ratowa³em
siê w kryzysowej sytuacji. Tylko chwilowo.
Raczej by³y to pieni¹dze drobne, nie maj¹ce
nic wspólnego z przeciêtnym choæby
zarobkowaniem. Tak to wygl¹da³o. Ca³ymi
latami, nie do pozazdroszczenia. Musia³em
jakoœ szukaæ wewnêtrznych pokrzepieñ ¿eby
wytrwaæ. Nie narzekam. Uwa¿am, ¿e mimo
wszystko moje ¿ycie obejmowa³o pomyœlne
zrz¹dzenie losu. Mog³o przecie¿ byæ o wiele
gorzej.
Czes³aw Sobkowiak
17
W Polsce
W Polsce czujê siê dobrze. Widaæ jednak
go³ym okiem, ¿e zmagania o racje ¿ycia s¹
ogromne. Nareszcie mi jednak duchowo l¿ej
ni¿ kiedyœ, gdy wzrok pilnuj¹cych oczu dawa³
o sobie znaæ. Cieszê siê, ¿e przysz³o mi ¿yæ
w tym, a nie innym czasie i kraju. Jest warty
poœwiêcenia i mi³oœci. Jakby nie patrzeæ ¿yjê
w kraju mêskiej dzielnoœci i odwagi. „Jedynie
to siê liczy”- napisa³ Zbigniew Herbert - co
kszta³tuje sumienia. Po latach, które budzi³y
lêk, nadszed³ dobry czas, zw³aszcza teraz
dobry czas, kiedy s³owa (nareszcie!) odzyskuj¹
prawdziwe znaczenia. S³owom towarzysz¹
czyny. Otworzy³y siê perspektywy. Granice.
Normalnoœæ. Z tego powodu dzisiaj, w majowy dzieñ, wywiesi³em bia³o-czerwon¹ flagê.
Nie marnujemy szans na lepsze ¿ycie.
WUML-owscy mêdrcy, chwalcy powszechnego k³amstwa, niedosiê¿nych horyzontów,
rezygnacji z w³asnego ja, mistrzowie fikcji,
pomylili siê. W³aœnie wychodzimy z katastrofy
bolszewizmu. Ludzie s¹ twórczy. Nastaje
boom gospodarczy, inwestycyjny. Polacy a¿
kipi¹ od ró¿nych pomys³ów. Na œwiecie panuje
moda na Polskê. Odrzucamy kleszcze, okowy,
mury. Tote¿ nie wszyscy w Europie nas lubi¹.
Tym bardziej, ¿e chcemy odwo³ania do Boga
w konstytucji europejskiej. Teraz widaæ
dok³adnie, jaka by³aby Polska, gdyby po
wojnie mog³a w pe³ni skorzystaæ z wolnoœci.
A poza tym, jeszcze nie zobojêtnieliœmy na
wartoœci, z którymi liberalizm w wielu krajach
poczyna sobie niecnie. Oczywiœcie i u nas
ró¿nego typu kpiarze, ha³aœliwi geje, którzy
np. rodzinê, religiê i patriotyzm maj¹ za
wartoœci wrêcz niehumanitarne, nie ustaj¹
w wysi³kach. A jednak. Powoli, powoli, a wierzê
¿e bêdzie to sta³y proces, rozjaœnia siê nasze
¿ycie, zw³aszcza przekreœlane s¹ ludzkie
niegodziwoœci i nieprawoœci. W du¿ym tempie
unowoczeœnia siê Polska. Ogromny i piêkny to
wysi³ek. Kilka lat wolnoœci i to ju¿ jest inna
Polska. Inne urz¹dzenia i instytucje. Gdyby
nie patologie, by³by to jeszcze dalej w rozwoju posuniêty kraj. Nie trzeba tego udowadniaæ,
wystarczy siê woko³o rozejrzeæ. Mówiê do
kolegi, o to w³aœnie chodzi³o. Czerpiê z tego
18
ufnoœæ na przysz³oœæ. Po prostu, coœ dobrego
tu siê nareszcie dzieje, trwa praca, a nie degeneracja pracy, budujemy swoje codzienne
¿ycie. Piszê o tym, bo chcê napisaæ. Nie ma tu
miejsca na bezkrytyczny optymizm, nie
o optymizm chodzi. O rozwój. Nie chodzi o to,
by by³o ³atwo, i ¿e bêdzie ju¿ ka¿dego dnia
tylko ³atwo, zapewne jeszcze nie jedne ciê¿ary
spadn¹ nam na barki, ale to, ¿e naszym
wysi³kom w Polsce towarzyszy podmiotowa
odpowiedzialnoœæ, ¿e teraz ode mnie sporo
zale¿y, jest godne szacunku, tak, szacunku.
Czeka³em na taki czas. Jest wiosna.
¯yczenie
Odemknij uszy, rozewrzyj oczy, umys³
uwolnij, miej serce. Jeœli nie potrafisz, to módl
siê o to. ¯eby ¿yæ naprawdê.
Dzieciñstwo
Dzieciñstwo da³o mi poza wszystkim jedn¹
cenn¹ rzecz, ci¹gle wa¿n¹, tak¿e dzisiaj, bo
jeszcze ¿yjê, mo¿e zw³aszcza dzisiaj, a mianowicie zdolnoœæ zauwa¿ania ka¿dej roœliny,
roœlinki, przedmiotu, rzeczy, zjawiska. Taka to
pozosta³oœæ wsi we mnie daje o sobie ci¹gle
znaæ. Ludzie na wsi zauwa¿aj¹ wszystko. S¹
gospodarzami w bardzo szerokim, humanistycznym znaczeniu, odpowiedzialni za œwiat,
w którym tkwi¹. Niczego nie lekcewa¿¹ i to
jest w nich piêkne. Kiedy z nimi rozmawiam,
to czujê, ¿e s¹ wiarygodni, gdyby tego nie
gwarantowali, nie gwarantowaliby prawdziwoœci swojego œwiata. Tego wszystkiego
czym siê na co dzieñ trudz¹. Im udawanie
przecie¿ nawet nie w g³owie. Dostrzegaj¹
niuanse, szczegó³y i ca³y przebieg zdarzeñ.
Nie ¿yj¹ czêœci¹, ale ca³oœci¹ rzeczywistoœci,
która ich otacza. Zanim o czymœ opowiedz¹
dotykaj¹ ró¿nych, nawet nie nale¿¹cych do
poruszanego tematu, spraw. Mam wiêc taki
w swoim ¿yciu problem. I mia³em w przesz³oœci,
gdy nie potrafi³em sobie siebie wyobraziæ
sfunkcjonalizowanego, wt³oczonego w garnitur formy. Traci³em z tego powodu wiele.
Zakodowany wzór przypomina³ o swoim
istnieniu. Ci¹gle traci³em i ¿y³em z takim
poczuciem. Pewne rzeczy okazywa³y siê dla
mnie po prostu niemo¿liwe. Zapewne z tego
w³aœnie powodu unika³em tego wszystkiego,
co w mojej intuicji jawi³o siê jako niebezpieczne, dwuznaczne i nie do pogodzenia
z tym co w œrodku. A wiêc przychodzi³o mi
traciæ jakieœ szanse. Mentalnie zawsze
wybiera³em siebie ca³ego, swoj¹ pe³niê, niezale¿noœæ, szerokie, ca³oœciowe dostrzeganie
bytu, zjawisk, zawieraj¹ce siê we wszystkim
jestestwo. Nic wbrew sobie. Dzieciñstwo,
a raczej Stwórca da³ tak¹ w³aœciwoœæ, z której
nie umia³em rezygnowaæ. Ani jej czymœ
innym wype³niæ. Tym bardziej teraz. Moje
zdanie by³o i ci¹gle chce byæ rozleg³e.
Zapach
Tak jak muzyka, jak poetyckie s³owo
czy piêkno krajobrazu, wyzwalaj¹ niekiedy we
mnie cudowne stany, ¿e pragnê aby sta³y siê
wiecznoœci¹, tak te¿ zapachy, pozytywne,
dobre, roœlinne zapachy maj¹ w sobie moc
zbli¿ania mnie do ca³oœci istnienia. Wtedy
niczego wiêcej nie chcê. Lecz¹ mnie z poczucia niedostatku. Zachêcaj¹ do wyjœcia ze swej
skorupy, do myœlenia o czymœ innym ni¿
twarde realia. Do unoszenia ka¿dej cz¹stki
istnienia o jeden stopieñ wy¿ej. Czy¿ w takich
chwilach nie czujê siê wyró¿niony. Lekka fala
przyp³ywa i odp³ywa. Ze wszystkich zapachów najbardziej metafizyczny jest ró¿any.
Jaki¿ on jest, ¿e nie znajdujê s³owa na
wyra¿enie jego delikatnoœci i wznios³oœci.
I tej tkliwej bezpoœrednioœci. Takiej, w której
ten zapach mieszka i mo¿e przemawiaæ.
Niekiedy stawaæ siê w³osami kobiety. Kupi³em kiedyœ, pod koniec lat osiemdziesi¹tych,
od pewnego bu³garskiego artysty, stoj¹cego na
ulicy w Berlinie Zachodnim (podawa³ siê
za malarza) dwie szklane ampu³ki takiego
w³aœnie olejku. I ci¹gle go mam. Gdzieœ
miêdzy ksi¹¿kami. Jakby to by³a bry³ka
z³ota na ciê¿kie czasy. Myœlê teraz o tym
cz³owieku, co wtedy tam sta³, jak potoczy³o
siê jego ¿ycie. Dla dodania sobie otuchy
¿yciowej niekiedy ampu³kê otwieram i wys¹czam jedn¹ eteryczn¹ kropelkê. Czyli poezjê
w naturze.
Dzieñ
Nie nadzwyczajny, nie ekscytuj¹cy, jakiœ
wyj¹tkowy, szczególny, daj¹cy zachwyt lub
przera¿enie. Ani trudny, ani ³atwy. Po prostu
zwyczajny, kolejny dzieñ. Dostêpny bez
utrudnieñ. Mijaj¹cy ³agodnie. Mo¿na robiæ
ró¿ne codzienne rzeczy, które nie wymagaj¹
poœpiechu. W uspokojeniu powietrze, przedmioty domowego u¿ytku, krawê¿nik. Niebo
czyste, b³êkitne. Delikatny wiatr. Ko³ysz¹ siê
wierzcho³ki sosen. Nad dachami ko³uje stado
go³êbi. Dzieñ odpowiedni dla medytacji i kontemplacji.
Gdzieœ
Gdzieœ miêdzy domami, ulic¹ jedn¹,
drug¹, mijaj¹c fontannê, urzêdy, krzewy,
patrz¹c na twarze ludzi, idzie Mirek Kuleba,
autor ksi¹¿ek o Czeczenii i zielonogórskich
winoroœlach. Nawet najdrobniejsze drgnienia
raz, jedyny raz.
Poeta
Poeta tak¿e wtedy, kiedy nie tworzy, jest
poet¹. Nie przestaje siê byæ sob¹ mimo ¿e
akurat w danej chwili brak natchnienia lub
wykonuje siê inne ¿yciowe zajêcie. Nie œlêczy
siê nad kartk¹. Nie szuka kolejnego s³owa.
Ach, i co tam jeszcze. Nikt inny, poza twórc¹,
prawie nieustannie nie myœli o swoim dziele,
nie zaznaje permanentnego poczucia duchowego braku, z którym trudno sobie poradziæ.
Nie zaznaj¹ tego zwykli ludzie. Tej codziennej
nadwra¿liwoœci. Tej jednak mêki. A zarazem
czekania na o¿ywczy wiatr, który móg³by
unieœæ myœli ku niebu niecodziennych
zdziwieñ. A przede wszystkim lekkim czyniæ
byt.
Natura
Nawet natura raz do roku nie mo¿e obyæ
siê bez poezji. Co prawda nie jest w tym
swoim wiosennym wyczynie bezinteresowna,
ale widomy to dowód, ¿e bez piêkna nie s¹
mo¿liwe rzeczy wa¿ne.
Czes³aw Sobkowiak
19
Kropla
Kropla rozb³ys³a od wewn¹trz. Patrzê
i widzê. Jej gwiazdy. Nagle wiêcej ni¿ wiem
staje siê moim udzia³em. Ju¿ to pisa³em.
W kropli mieœci siê ca³y kosmos.
Wierzba
Tak siê oci¹gam z napisaniem zdania
o wierzbie. A to jest drzewo, które chcia³bym
umieæ naœladowaæ.
Kwiaty
Oto zakwit³o drzewo czereœni, ocean
kwiatów, zakwit³a wisienka, czu³oœæ dnia,
moja dobra znajoma, pod wisienk¹ gniazda
tulipanów, tak¿e niezapominajki. Od strony
³¹k, za domem rozsypa³y siê kwiaty na
ga³¹zkach œliwek, gruszy. Tylko jab³onie siê
oci¹gaj¹ z kwitnieniem. Bêdzie jeszcze tych
kwiatów co niemiara. Kocham kwiaty od pierwszego w dzieciñstwie spojrzenia, kiedy to
kaczeñce na progu mojego ¿ycia zalœni³y
z³ociœcie. I tak ju¿ zosta³o. Wype³niaj¹ moj¹
zach³annoœæ i nienasycenie piêknem. Czy to
przyzwoite tyle uwagi przyk³adaæ do ca³ej tej
wiosennej aury, niesamowitej uroczystoœci
istnienia, która zaraz zniknie. I przyjdzie trudna pora filozoficznych poszukiwañ.
O magnolii
Kwitn¹ca magnolia, ca³a œwietlista, drzewo
gêsto ukwiecone, ciê¿kie, du¿e kwiaty magnolii,
przypomina mi rozœwietlony s³oñcem plac
obok biblioteki w ¯arach. Jeszcze te ogromne
nad g³ow¹ ga³êzie starych drzew. Kwitnie tam
magnolia, trochê z osobna w majowe dni, tak
intensywnie, jakby ca³a kwiecistoœæ mia³a
zaraz pofrun¹æ ku niebu. Poeci corocznie czytaj¹ tu swoje nowe wiersze. Jedno i drugie
okazuje siê wa¿ne. Poezja i kwitn¹ca magnolia.
Bocian
Koniec kwietnia. Dolecia³y bociany. Zaklekota³y na gnieŸdzie. Przelatuje teraz jeden
20
z nich nad moim domem. Kieruje siê w stronê
³¹k, zapewne po to by siê rozejrzeæ w krajobrazie.
Skrzyd³ami zdaje siê opiekuñczo obejmowaæ
ca³¹ okolicê. By zaznaczyæ tu swoj¹ obecnoœæ.
Œwiêty ptak, którego nie wolno skrzywdziæ.
Pohañbiæ. Nikogo i niczego nie wolno pohañbiæ.
Ani ŸdŸb³a trawy, ani koniczyny, biedronki
czy kropli rosy na liœciu porzeczki. Od
urodzenia to wiedzia³em. Niby nic szczególnego, ale po przylocie bocianów poczu³em siê
swojsko, bezpieczniej. Jeœli któregoœ roku
zabraknie bocianów, koniec œwiata bliski.
Deszcz
Przyszed³ deszcz. Wa¿ny jest ten deszcz,
który pada. Bo nie zak³óca, lecz potwierdza
istnienie porz¹dku œwiata. Tego, który ci¹gle
taki a nie inny. Czy mog³oby byæ inaczej.
Ziarno w polnych zasiewach bez wilgoci?
Szemrze deszcz.
Tak siê sk³ada
Nie omijaj¹ nas ¿adne doœwiadczenia. Ca³y
katalog cz³owieka do wgl¹du. Szkoda tylko,
¿e ciemnych pozycji w nim tak du¿o. Jedni,
których podziwialiœmy, chcieliœmy wierzyæ
wypowiadanym przez nich s³owom, ich
gestom, górnolotnym deklaracjom, okazali siê
nieprzeciêtnie wyrachowanymi donosicielami
na swoich najbli¿szych z zasiêgu oczu i d³oni.
Nawet czyjeœ umieranie nie by³o przeszkod¹,
by nie czyniæ tej obrzydliwej nieprzyzwoitoœci.
Jednak siê tym zdumiewam. Chocia¿ i to trzeba
umieæ zrozumieæ, a zw³aszcza wybaczyæ. Bo
jakie jest inne wyjœcie? Inni umieraj¹, tak czêsto
bardzo m³odo, ubywaj¹ nagle ze wszystkich
stron, miejsc, adresów, numerów telefonów
w notesie bez uprzedzenia, w poœpiechu, jakby
w obawie, ¿e nie zd¹¿¹ odejœæ. Zostaje pustka.
Coraz wiêcej umar³ych i rozmów z nimi.
D³ugich, ci¹¿¹cych na sercu. Powoli wokó³ ju¿
tylko obcy ludzie. Z zupe³nie innej epoki.
Wêgiel
Wêgiel i œmieræ, to siê ci¹gle kojarzy.
Ci ludzie pracuj¹ pod ziemi¹, i kamienny
py³ d³awi ich p³uca. A inni nienasyceni,
bezlitoœnie garn¹, nawet œmieræ podepcz¹.
W bia³ych ko³nierzykach i rêkawiczkach.
Z³odzieje ci sami od lat. A¿ wyjd¹ na swoje.
Tak zmówieni w kwestii, co siê im nale¿y
i jak to mo¿na zrobiæ, ¿e formalnie wszystko
gra.
W trawie
Przysiad³em na trawiastym skwerku.
Widzê jak miêdzy ³ody¿kami, ŸdŸb³ami przemykaj¹ mrówki. Jakieœ robaczki, ¿yj¹tka,
ledwo dostrzegalne istoty. Zajête swoim byæ
albo nie byæ. ¯yj¹ i gin¹ bezimiennie. ¯adne
im nierozstrzygalne problemy w g³owie.
¯adna mêka myœli i wyobraŸni. Która tylko
dla mnie.
Sikorka
Tak, pamiêtam sikorkê, ¿wawo przeskakiwa³a z ga³¹zki na ga³¹zkê. Zagl¹da³a na
okienny parapet, gdzie okruszyny chleba
i pasemko s³oniny zawieszone na sznurku.
Myœlenie o niej zajmowa³o mi zimowe chwile.
Nakarmi³a siê i odlecia³a. Nie musi niczego
pamiêtaæ ani zw³aszcza myœleæ o tym co
ze mn¹.
Jakie
Jakie to trudne i wa¿ne, znaleŸæ ostojê
w zwyczajnoœci. Ale zaraz dodam, nie po to,
by siê w niej zasklepiæ. To jednak nie dla
cz³owieka, nie dla mnie, nie dla cz³owieka
osi¹gniêcie spokoju i zgody na to, co jest. To
by³aby klêska cz³owieka. Który rezygnuje
z postawienia kolejnego, mo¿liwego kroku na
swej drodze. O, tak, najpewniej tak, ale te¿
zwyczajnoœæ wypada mieæ za najwy¿sz¹
wartoœæ, wtedy wszystko w porz¹dku. Moje za
oknem drzewa lip.
S³owo
Traktuj s³owo powa¿nie, udziel mu wszystkich w³aœciwoœci, mo¿liwoœci i funkcji. Niech
niczego nie unika, ani nie jest obojêtne. Lub
tylko us³ugowe. To poradzi³bym m³odemu
poecie, gdyby zwróci³ siê do mnie o radê.
Takie s³owo poprowadzi zarówno do ludzi jak
i œwiata. Nie bêdzie na niby, papierowe, jak
atrapa, która potrafi tylko udawaæ. Lub przebiegle komplikowaæ. S³owo obejmuj¹ce sens
i dysponuj¹ce moc¹ powstaje na styku z rzeczywistoœci¹. Nie chodzi przecie¿ o u³udne
mno¿enie s³ów, ale o prawdziwe doœwiadczenia ¿ycia. Z takich s³ów bêdziemy kiedyœ
rozliczani. ¯adne wtedy znajomoœci, przyjaŸnie, uk³ady i towarzyskie presti¿e. Wódki.
I chwilowe hierarchie. Nie bêd¹ odgrywaæ
jakiejkolwiek roli. Miejmy wiêc litoœæ dla
w³asnych s³ów, bowiem nic i nikt nie przyjdzie
im z pomoc¹. Skazanym na samotnoœæ.
I pora¿aj¹c¹ otch³añ.
Bez tytu³u
Jest jak jest. Teraz i kiedykolwiek. Kamienie mokre. Porêcz zimna. Trawa wilgotna.
Ludzie obcy. Œmieræ realna.
Pytanie
Po co to wszystko, na co, komu, z kim, po
jakiej stronie, jak jest naprawdê. Uginam siê
pod wszechogarniaj¹cym pytaniem.
DziwnoϾ
Dziwnoœæ by³a pajêczyn¹ pe³n¹ rosy. Przy
samej ziemi w lesie. A przecie¿ pajêczyn¹ nie
by³a. I tylko ja widzia³em. Jedn¹ dobr¹ chwilê.
Która siê rozwia³a.
Ptak
Ten ptak w opowieœci czytanej przeze
mnie ka¿dego dnia, przylatuj¹cy na parapet
mojego okna w poszukiwaniu po¿ywienia, by³
ziarenkiem piasku. To ziarenko piasku, które
przywia³ wiatr, by³o ptakiem.
Œwiat³o
Nie trzeba robiæ problemów z powodu
tkwienia na g³uchej prowincji. Braku kamer
Czes³aw Sobkowiak
21
i mikrofonów. Œwiat³o, jeœli jest, to ono
wybije, wyb³yœnie. Tak¹ moc ma œwiat³o.
I liczy siê tylko œwiat³o. Nie musi do siebie
przekonywaæ. Od pierwszej sekundy Stworzenia tak jest. Tak, wypada myœleæ
z odrobin¹ dumy o swoich papierach, wierszach, cenie ¿mudnej codziennoœci, bo to po
prostu rozs¹dne. Nic nie przepada, nawet
kamieñ, który wieki ca³e le¿y w odosobnieniu
przez nikogo niedostrze¿ony, w jakimœ
momencie staje siê przedmiotem czyjegoœ
wyj¹tkowego zachwytu. Tak, ¿e ca³e jego
piêkno i dziwnoœæ w czyichœ oczach siê
objawia i nie ma sobie równej.
22
Jêzyk polski
Myœlê o tej piêknej równowadze i byciu
w harmonii, w d¹¿eniu do œpiewnego uniesienia,
wznoszenia siê i opadania, taktownego
wspó³bycia, naœladowania wolnoœci, a wiêc
nie zd³awiania siebie nawzajem, samog³osek
i spó³g³osek. Niekiedy œni mi siê taka zasada
¿ycia. Dla ka¿dego miejsce. Kiedyœ, specjalnie
na czyjeœ ¿yczenie czyta³em, bêd¹c w innym
kraju, po polsku poezjê. Ktoœ s³ucha³ jakby
koi³a go ta melodia, jakby ch³on¹³ szelesty
naszej mowy, jakby pi³ i chcia³ piæ ka¿dy
dŸwiêk, smakowa³ urodê, jakby chcia³ poznaæ
tê tajemnicê jego wyzwolicielskiej mocy.
Której sami nie cenimy wystarczaj¹co.
El¿bieta Gonet
Popielniczka
Patrzy³a z zadum¹ w okno. Piêkny poranek. Ogródek ton¹³ w zieleni, ptaki szala³y
w gêstwinie orzecha, w kuchni pachnia³o ju¿ kaw¹. Zaraz wejdzie do jadalni Adam, poca³uje j¹
na dzieñ dobry, jak zwykle zjedz¹ razem œniadanie... Uœmiechnê³a siê. Dwadzieœcia piêæ lat s¹
razem, w tym domu... Kochaj¹ to miejsce, ka¿dy zak¹tek, ka¿dy przedmiot, który jest czêœci¹
ich wspólnego ¿ycia i opowiada ich historie, te weso³e i te smutne. Tak..., ich historie...
Zamyœli³a siê i posmutnia³a. Przypomnia³a sobie wczorajszy wieczór: radosna atmosfera
jubileuszowego przyjêcia, toasty, œpiew, wspomnienia. Jeden z przyjació³ bierze do rêki srebrn¹
popielniczkê, tê, która jest w tym domu od zawsze, ale rzadko trafia na stó³, bo tu nikt nie pali.
On ogl¹da j¹ przez d³u¿sz¹ chwilê z zaciekawieniem, zaci¹ga siê dymem z papierosa i powoli
zaczyna odczytywaæ wygrawerowane wyrazy: Zur Erinnerung ...I. A.... 1933. Jego s³owa gin¹
w gwarze rozmów, do uszu Inki dochodz¹ jednak strzêpki „...na pami¹tkê...” Widzia³a ten napis,
ale nigdy nie zastanawia³a siê nad jego znaczeniem. W jej rodzinnym domu i tu by³o kilka przedmiotów sprzed wojny. Jakaœ cukierniczka, ³y¿ki, m³ynek do kawy... Wiedzia³a, ¿e nale¿a³y one
do Niemców, którzy po wojnie musieli opuœciæ swoje rodzinne strony. Refleksjê nad ich losami
przes³ania³y jednak krzywdy rodaków. Zna³a je z podrêczników i trochê z opowieœci rodziców.
Ojciec, mimo ¿e zna³ jêzyk niemiecki, przyrzek³ sobie, ¿e nigdy nie bêdzie go u¿ywa³. By³
dzieckiem, kiedy wybuch³a wojna. Gdy aresztowano jego rodziców cierpia³ z powodu g³odu,
strachu i samotnoœci. Mia³ te¿ jednak trochê szczêœcia, poniewa¿ zaopiekowa³ siê nim jakiœ
Niemiec, cukiernik, który nauczy³ go piec i zdobiæ ciasta. Inka uœmiechnê³a siê, przypominaj¹c
sobie piêkne, œwi¹teczne torty, które ojciec przygotowywa³ czêsto w domu.
„Jakie to dziwne”- pomyœla³a. - „Przecie¿ ojciec zawdziêcza³ temu cz³owiekowi ¿ycie.
Szkoda, ¿e niczego o nim nie wiemy...”
- Czeœæ kochanie - z zamyœlenia wyrwa³ j¹ g³os Adama. - Co siê dzieje? - zapyta³ z niepokojem, widz¹c jej powa¿n¹ minê.
- Nic...- uœmiechnê³a siê - tak sobie myœlê... Czy wiesz, co jest napisane na tej naszej starej
popielniczce?
- Nie...- zdziwi³ siê jej pytaniem.
- Waldek wczoraj przet³umaczy³ mi ten wygrawerowany napis. Ta popielniczka to pami¹tka
z okazji czyjegoœ œlubu. S¹ tam inicja³y jakiejœ pary i data:1933 rok. Wiesz, oni mieli imiona,
które zaczyna³y siê od takich samych liter jak nasze: I. i A.
- Tak? - s³ucha³ jej, przygotowuj¹c sobie grzankê i chyba nie obchodzi³o go to tak bardzo,
jak by tego chcia³a.
- Wiesz - powiedzia³a - pomyœla³am sobie, ¿e ta popielniczka kryje jak¹œ niezwyk³¹ historiê.
Jak myœlisz, ten A. i ona, ta I. mieszkali kiedyœ w naszym domu?
- Nie wiem - odpowiedzia³ i zamyœli³ siê. - Zaraz, poczekaj - doda³ po chwili - s¹ w domu
jakieœ listy od ludzi, którzy tu mieszkali przed wojn¹. W latach osiemdziesi¹tych chyba siê
El¿bieta Gonet
23
odezwali i nawi¹zali kontakt z moj¹ mam¹, ale ja wtedy by³em poza domem, na studiach i jakoœ
mnie to ominê³o.
- Naprawdê?! - ucieszy³a siê. - No to zobaczmy je! Mo¿e dowiemy siê czegoœ!
- Ale czego ty w³aœciwie chcesz siê dowiedzieæ? - zapyta³.
- Jak to czego? - zdziwi³a siê. - Chcê wiedzieæ, kogo pamiêtaj¹ nasze mury, co tu siê
wydarzy³o! Przecie¿ to jest wa¿ne! My tu spêdzamy nasze ¿ycie, ktoœ by³ tu przed nami
- mówi³a szybko i chaotycznie. - Wiesz przecie¿, ¿e lubiê historie o ludziach, one s¹
najwa¿niejsze... - doda³a spokojniej.
***
Oczekiwa³a go niecierpliwie w oknie. Kiedy wszed³ do domu, z rozpromienion¹ min¹
pokaza³a mu list.
- Odpisali! - wo³a³a radoœnie! Przyjad¹ we wrzeœniu!
- Kto? - zapyta³, ci¹gle nie rozumiej¹c powodu jej radoœci.
- No oni! Ci Niemcy z naszego domu!
- Sk¹d wiesz, co napisali ? - zapyta³ zdziwiony.
- Zadzwoni³am do Agaty i zaraz mi przet³umaczy³a - odpowiedzia³a niecierpliwie.
– A co? Nie cieszysz siê? - w jej g³osie brzmia³ zawód.
- No cieszê siê, ale...
- Co „ale”?
- Wiesz przecie¿, ¿e mo¿e byæ ró¿nie - powiedzia³.
No tak... mo¿e byæ ró¿nie. Dobrze wiedzia³a, co mia³ na myœli. Kilka miesiêcy temu byli
z przyjació³mi na kolacji, na któr¹ zaproszony by³ równie¿ niemiecki historyk, profesor, który
przyjecha³ do N. na wystawê fotograficzn¹. Ekspozycja zawiera³a unikatowe zdjêcia N. sprzed wojny.
„Piêkne by³o to nasze miasteczko” - myœla³a, patrz¹c na zadbane ulice i secesyjne kamieniczki.
Podczas kolacji wrócili do wra¿eñ z wystawy. Okaza³o siê, ¿e N. jest rodzinnym miastem
profesora. Po wojnie musia³ st¹d wyjechaæ, ale sentyment pozosta³. Dziœ, gdy zobaczy³ dawne
miejsca, wspomnienia od¿y³y.
- A na jakiej ulicy pan mieszka³? - zapyta³a Inka. Pokaza³ jej karteczkê z nazw¹, któr¹ spisa³
dziœ z tabliczki.
- „¯eromskiego” - odczyta³a z trudem. - To niedaleko nas, my mieszkamy jedn¹ ulicê dalej
- powiedzia³a z radoœci¹, ale zaraz zamilk³a, bo profesor jakoœ nie wygl¹da³ na zadowolonego.
By³ starszym, bardzo przystojnym mê¿czyzn¹. Ucieszy³a siê, kiedy okaza³o siê, ¿e mówi po
francusku, poniewa¿ oznacza³o to dla niej mo¿liwoœæ nawi¹zania bezpoœredniego kontaktu
w rozmowie. W restauracji panowa³a kameralna atmosfera, w tle s³ychaæ by³o nastrojow¹
muzykê. W pewnym momencie profesor poprosi³ j¹ do tañca. Trochê zaskoczona, zgodzi³a siê
z przyjemnoœci¹. Kiedy znaleŸli siê na parkiecie i odezwa³ siê do niej po francusku, pomyœla³a
o jego wyj¹tkowym uroku osobistym.
- Jak pan znajduje swoje rodzinne strony - zapyta³a? Poczu³a, ¿e zesztywnia³.
- Źle! - odpowiedzia³ krótko i ostro. Zaskoczona, odsunê³a siê, a on mówi³ dalej. Mówi³
szybko i jakoœ tak, ¿e nawet francuski w jego ustach przesta³ brzmieæ swoj¹ melodi¹, któr¹ tak
lubi³a. Mówi³, ¿e wszystko teraz tu w N. nie jest takie jak kiedyœ, ¿e jest brzydko i Ÿle i ¿e...
szkoda s³ów. Wrócili do stolika. Adam spojrza³ na ni¹ pytaj¹co, czuj¹c, ¿e coœ jest nie tak, ale
nie musia³ czekaæ na wyjaœnienia. Profesor wyrzuci³ z siebie ca³¹ gorycz, gromadzone przez lata
pretensje i niechêæ. Rozmowa by³a burzliwa. To jego miasto, jego ulica, jego dom i szko³a. To
niesprawiedliwe! Tak nie powinno byæ!
- Ja siê tu urodzi³em i powinienem mieæ prawo, do tego, ¿eby tu mieszkaæ - mówi³
z zaciêciem.
24
- To co zrobiæ? - zapyta³ w pewnej chwili jak zwykle najbardziej opanowany Adam.
- Ja i moi synowie te¿ siê tu urodziliœmy! To teraz pan chcia³by powtórzyæ historiê? Chcia³by
pan, ¿eby w imiê „sprawiedliwoœci dziejowej” moje dzieci ktoœ wypêdzi³ z ich domu? To ju¿
nigdy nie mo¿e siê powtórzyæ! Ju¿ doœæ wypêdzania! Nie mo¿e byæ tak, ¿e ktoœ znowu
po latach, tak jak pan, bêdzie têskni³ za swoim rodzinnym miastem, nie mog¹c do niego powróciæ
i bêdzie w nim tyle goryczy! Tego pan znowu chce?
Ten wieczór d³ugo jeszcze tkwi³ w jej myœlach. To wszystko nie jest takie proste. Ka¿da
wojna koñczy siê pewnego dnia, ale ¿yje w ludziach. Po ka¿dej stronie barykady s¹
skrzywdzeni. Trzeba zapomnieæ, ale to nie jest ³atwe. Trzeba wybaczyæ, ale czy mamy prawo
wybaczaæ w czyimœ imieniu?
Otrz¹snê³a siê ze wspomnieñ i spojrza³a na Adama
- Musi byæ dobrze - powiedzia³a stanowczo.
Wtedy, nazajutrz po jubileuszu, znaleŸli w kasetce rodzinnej ten list, o którym wspomina³a
matka Adama. Nadawca, pan Johan R. pisa³, ¿e urodzi³ siê w ich domu. Nie by³ pewien numeru
posesji, wiêc narysowa³ j¹ na planie ulicy, tak jak opisa³a mu to matka. Jego rodzice pobrali siê
w 1933 roku i zamieszkali w nowo wybudowanym domu; w dwa lata póŸniej na œwiat przyszed³
Johan, potem jego siostra Anne. Ich ojciec zgin¹³ na wojnie, a oni z matk¹ zamieszkali niedaleko
Bremy, w A.. Jak przez mg³ê pamiêtaj¹ N. i swój dom. Prosz¹ o kontakt, mo¿e o jak¹œ
fotografiê...
Adam rzadko bywa³ wtedy w domu, wiêc nie wiedzia³, czy jego matka ten kontakt
nawi¹za³a. Teraz Inka trzyma w rêku list od tych ludzi i mówi, ¿e przyjad¹ tu...
- Musimy pomyœleæ o tym, gdzie bêd¹ spaæ– mówi³a z przejêciem. - I w ogóle o wszystkim,
trzeba poprosiæ Agatê, ¿eby s³u¿y³a nam jako t³umacz.
- To ile osób przyjedzie? - zapyta³ po chwili.
- Chyba cztery: Johan, Anne z synem i pani Irma, jeœli bêdzie mia³a si³ê.
- Kto ma mieæ si³ê? - zapyta³ Marcin, starszy syn Inki i Adama, wchodz¹c w³aœnie do jadalni.
- Nasz goœæ z Niemiec. Przyjad¹ ca³¹ rodzink¹ za tydzieñ. Bêdziesz w domu? - zapyta³a z
nadziej¹ w g³osie.
- Raczej tak - odpowiedzia³ niezdecydowanie.
***
Kiedy Marcin wróci³ do pokoju na górze, Radek zajêty by³ surfowaniem w internecie, wiêc
w pierwszej chwili nie zwróci³ uwagi na poirytowanie brata.
- ...nie wiem po co to wszystko - w pewnej chwili dosz³y do jego uszu s³owa Marcina.
- Ale co? - zapyta³ nieprzytomnie.
- No ci Niemcy, ta ich wizyta i w dodatku przyje¿d¿aj¹ z synem, wiêc bêdziemy musieli
jakoœ siê nim zaj¹æ...
- No co ty?! A jak my bêdziemy siê z nim porozumiewaæ?
- Mam nadziejê, ¿e nie bêdziemy musieli, bo pani Agata ma t³umaczyæ. Mój niemiecki dla
pocz¹tkuj¹cych na pewno nie wystarczy. A zreszt¹ nie wiem - Marcin machn¹³ rêk¹ w geœcie
niezadowolenia.
- Coœ wymyœlimy - powiedzia³ Radek, próbuj¹c uspokoiæ Marcina.
- A co wymyœlisz w N. ? Gdzie go zabierzesz? Przecie¿ tu nie ma gdzie pójœæ! ¯eby to by³o
w lecie, to przynajmniej pojechalibyœmy nad jezioro, a teraz? Zreszt¹ nie wiem, po co rodzice
wymyœlili tê wizytê. Co to ma byæ? Przyjad¹ tu, ¿eby zobaczyæ jak mieszkamy w ich domu?
A my jak bêdziemy siê czuæ? Winni, czy jak?
- Nieee... A czemu my mamy siê czuæ winni?
- Bo mieszkamy w ich domu!
El¿bieta Gonet
25
- Co ty! Oni na pewno teraz mieszkaj¹ w takiej chacie, ¿e tobie siê nawet nie œni!
- Przecie¿ to nie o to chodzi - zdenerwowa³ siê Marcin - wiadomo, ¿e maj¹ gdzie mieszkaæ,
ale wiesz jak to jest... sentymenty... - doda³ spokojniej.
- Damy radê - Radek próbowa³ roz³adowaæ atmosferê, ale Marcin ju¿ go nie s³ucha³.
Odbiera³ sms i jego twarz pojaœnia³a. Radek domyœli³ siê, ¿e to od Alki, dziewczyny Marcina.
Wiedzia³, ¿e bratu poprawi siê humor i nie pomyli³ siê. Do rozmowy o wizycie Niemców ju¿ nie
wrócili.
Wszystko by³o przygotowane na przyjazd goœci. Inka od rana krz¹ta³a siê po kuchni, Adam
zamiata³ jeszcze liœcie w ogrodzie, które spad³y tej nocy. By³o ciep³o i s³onecznie.
- Mo¿e uda siê po obiedzie wypiæ kawê w ogródku pod orzechem - powiedzia³a radoœnie do
Radka, kiedy wszed³ zaspany do kuchni.
- Oj, mamo… po co tyle tego wszystkiego? - zapyta³ przeci¹gaj¹c siê leniwie.
- Czego? - zapyta³a zdziwiona.
- No tego jedzenia, szykowania... przecie¿ moglibyœmy wzi¹æ ich na obiad do restauracji
i nie mia³abyœ k³opotu.
- Ale ja chcê! Rozumiesz? Chcê ich przyj¹æ tak, jak u nas przyjmuje siê goœci, chcê,
¿eby poznali trochê nasze zwyczaje, nasz¹ kuchniê i nas... A w restauracji to bêdzie jak
wszêdzie.
- OK mamo, czy pomóc ci w czymœ?
OdpowiedŸ Inki przerwa³ dzwonek do drzwi. Przysz³a Agata. Zgodzi³a siê chêtnie
na propozycjê wypicia ma³ej kawy i zaraz udzieli³a jej siê atmosfera oczekiwania, z jednej
strony radosnego, z drugiej zaœ zabarwionego nutk¹ niepokoju. Stó³ w jadalni by³ ju¿
nakryty, w ca³ym domu unosi³ siê zapach pieczonego ciasta, a w garnkach na kuchence
dogotowywa³ siê obiad. Inka co chwilê spogl¹da³a w okno na ulicê, sprawdzaj¹c, czy nie
nadje¿d¿aj¹ goœcie.
Wreszcie nadszed³ ten moment. Du¿e granatowe BMW powoli podjecha³o pod dom.
Wysiad³ z niego mê¿czyzna z kartk¹ w rêku i rozgl¹da³ siê wokó³, ale Adam ju¿ szed³ w jego
stronê. Inka z Agat¹ czeka³y przed drzwiami. Po d³u¿szej chwili goœcie, prowadzeni przez
Adama, znaleŸli siê przy furtce. Nast¹pi³o powitanie i weszli do przedpokoju. Dopiero wtedy
Inka uœwiadomi³a sobie, ¿e jest ich troje, a nie czworo.
- Matka pañstwa nie wybra³a siê jednak z wami? - zapyta³a zmartwiona.
Zaraz obydwoje zaczêli wyjaœniaæ, ¿e bardzo chcia³a, ju¿ wszystko by³o przygotowane do
drogi, ale w ostatniej chwili, czy to z emocji, czy z innych przyczyn, poczu³a siê gorzej i jej
lekarz nie zgodzi³ siê na tak d³ug¹ podró¿. Zosta³a w domu pod opiek¹ synowej, a Johan i Anne
maj¹ za zadanie wszystko dok³adnie zapamiêtaæ i jej opowiedzieæ. Marcin zaraz zaoferowa³ siê,
¿e nawet dziœ przygotuje jakieœ zdjêcia i krótkie filmy, które wys³aæ mo¿na przez Internet, ¿eby
pani Irma mog³a poczuæ siê tak, jakby tu by³a. Widaæ by³o, ¿e goœci zaskoczy³ trochê ten pomys³,
ale bardzo im siê spodoba³. Usiedli w jadalni i rozgl¹dali siê zaciekawieni.
- Proponujê, ¿ebyœcie pañstwo rozgoœcili siê w swoich pokojach, a za pó³ godziny zapraszamy na obiad - powiedzia³a Inka, co natychmiast zosta³o przet³umaczone przez Agatê.
Goœcie skwapliwie zgodzili siê na tê propozycjê. Johan z Adamem poszli do samochodu po
baga¿e, a Inka zaprowadzi³a Anne i jej syna Hansa na górê.
- Tu jest pokój dla pana i pana wuja, a tu dla pani - uœmiechnê³a siê, wskazuj¹c rêk¹
nastêpne drzwi. Anne, jakby nie s³ysz¹c tych s³ów, sz³a w stronê przygotowanego dla niej
pokoju, a poniewa¿ drzwi do niego by³y otwarte, stanê³a w progu i znieruchomia³a.
- Proszê! Tu mo¿e pani siê rozpakowaæ, tu u³o¿yæ rzeczy - Inka wskazywa³a na szafê, ale
widaæ by³o, ¿e Anne jej nie s³ucha³a.
- Jeœli czegoœ bêd¹ pañstwo potrzebowaæ, proszê wo³aæ, jesteœmy na dole - powiedzia³a,
wycofuj¹c siê. Czu³a, ¿e coœ siê dzieje z Anne, nie wiedzia³a jednak czy to zmêczenie po
26
podró¿y, czy mo¿e jakieœ inne uczucia daj¹ o sobie znaæ, wiêc wola³a zostawiæ ich na chwilê
samych. Nie minê³o jednak pó³ godziny, a goœcie schodzili ju¿ na dó³. Adam wskaza³ im
miejsca przy stole, usiedli, po czym zapad³a niezrêczna cisza.
- Czy wszystko OK? - zapyta³ Marcin po angielsku, zwracaj¹c siê do Hansa.
- Tak, tak, oczywiœcie - odpowiedzia³ Hans. - Mama trochê siê wzruszy³a, ale jest ju¿ dobrze.
Kiedy Marcin przet³umaczy³ jego s³owa pozosta³ym, Inka z Adamem spojrzeli pytaj¹co na
Anne. Nie odpowiada³a przez chwilê, a potem uœmiechnê³a siê i zaczê³a mówiæ:
- Wydawa³o mi siê, ¿e niewiele pamiêtam z dzieciñstwa. Mo¿e nawet nie chcia³am pamiêtaæ
tego domu... - przerwa³a na chwilê. Agata przet³umaczy³a szybko jej s³owa.
- ... ale, gdy wesz³am do pokoju na górze, wszystko od¿y³o. Tam w³aœnie by³ mój k¹t, to by³
mój pokój... pamiêtam kolor œcian, by³y bladoró¿owe... widok z okna na ogródek... Bardzo siê
cieszê, ¿e tu jestem, dziêkujê za zaproszenie - uœmiechnê³a siê. By³a ³adn¹ kobiet¹, o delikatnych
i wyrazistych rysach. Jej twarz nie wyra¿a³a ¿alu, ani tym bardziej gniewu.
- A ty Johan, przypominasz coœ sobie? - zwróci³a siê do brata, ale on pokiwa³ przecz¹co
g³ow¹.
– Jakieœ kontury, jak przez mg³ê, ulicê i w domu kuchniê, ale ¿adnych szczegó³ów
- uœmiechn¹³ siê.
Dalej rozmowa toczy³a siê ju¿ przy obiedzie. Goœcie podziwiali smak zupy pomidorowej
z rodzynkami, o której jednak nie mo¿na by³o powiedzieæ, ¿e jest specjalnoœci¹ kuchni polskiej,
ale - „specjalnoœci¹ tego domu” - t³umaczy³a Inka - to jest to pomidorowa „po hiszpañsku”
- doda³a z uœmiechem. Po obiedzie przenieœli siê do ogródka, gdzie przy kawie i cieœcie ze
œliwkami rozmawiali coraz ¿ywiej. Goœcie opowiadali o podró¿y, gospodarze o planach na
dzisiejszy i jutrzejszy dzieñ. Naj¿ywsza rozmowa toczy³a siê miêdzy Hansem, Marcinem
i Radkiem. Okaza³o siê, ¿e Hans jest archeologiem i za kilka miesiêcy wyrusza na drug¹ z kolei
wyprawê, której celem jest odkrywanie grobów faraonów. Ucieszy³ siê, kiedy us³ysza³,
¿e historia staro¿ytnego Egiptu to hobby Radka, mimo ¿e studiuje informatykê.
Inka patrzy³a z radoœci¹ na rozpromienion¹ twarz m³odszego syna. „Lepiej byæ nie mo¿e”
- pomyœla³a. „Oto siedzimy sobie tu razem, oni i my; oni w swoim dawnym, my w obecnym
domu. Potrafimy ze sob¹ rozmawiaæ i nie myœleæ o tym, ¿e mój ojciec jako dziecko pozbawiony
zosta³ rodzinnego domu, ¿e matka Adama ca³e ¿ycie têskni³a za swoim bratem, który zgin¹³
w 1944 roku, maj¹c zaledwie szesnaœcie lat, ¿e matka Anne i Johana d³ugo nie mog³a pogodziæ
siê z wypêdzeniem... Nasze dzieci mówi¹ jednym jêzykiem, maj¹ wspóln¹ pasjê i umawiaj¹ siê,
¿e jutro pojad¹ razem na pole paintballowe... To znaczy, ¿e bêd¹ siê strzelaæ... no, ale dla
zabawy... kulkami z farb¹… Mo¿e to jednak nie jest dobry pomys³?” - zastanawia³a siê. Kiedy
o swoich w¹tpliwoœciach powiedzia³a wieczorem Marcinowi i Radkowi, spojrzeli na ni¹
z kosmicznym zdziwieniem. Zrozumia³a, ¿e niepotrzebnie siê tym martwi³a. Oni nie maj¹ wobec
siebie ¿adnych negatywnych skojarzeñ. Wojna to dla nich ju¿ prawie legenda. S¹ wychowani
bez uprzedzeñ, ciekawi œwiata i nastawieni do niego przyjaŸnie. Po wczeœniejszych obawach
Marcina zwi¹zanych z przyjazdem niemieckich goœci nie by³o ju¿ nawet œladu. Z radoœci¹ odda³
siê swojej pasji fotografowania i filmowania. Cieszy³ siê te¿ z mo¿liwoœci porozmawiania
z kimœ, kto dobrze zna angielski.
„To oni s¹ szans¹ na lepszy œwiat” - pomyœla³a. Szkoda tylko, ¿e nie zawsze i nie wszêdzie
jest tak jak dziœ w ich domu.
Siedzimy dziœ wspólnie przy stole,
Dzielimy siê chlebem i winem (...)
Schodzi pomiêdzy nas pokój
Wielkiej i œwiêtej wiary
Jesteœmy ludŸmi, przyjació³mi (...)
El¿bieta Gonet
27
- przypomnia³a sobie s³owa ulubionego poety. Wiersz koñczy siê jednak sceptycznie:
Pamiêtaj - wiêksza si³a
Jest zawsze w nienawiœci 1
Nie by³a tak naiwna, ¿eby wierzyæ w nastanie powszechnej szczêœliwoœci, ale, ¿e od ka¿dego
z nas w pewnym stopniu zale¿y los wiêkszoœci - tego by³a pewna. Matematyk polskiego
pochodzenia, Benoit Mandelbrot, badaj¹c kszta³ty wystêpuj¹ce w przyrodzie, znalaz³ w nich
wszystkich coœ, co nazwa³ samopodobieñstwem w ró¿nych skalach. Na przyk³ad drobne liœcie
paproci powtarzaj¹ w mniejszej skali kszta³t ca³ej roœliny, ma³e zatoczki morskie s¹ zmniejszon¹
kopi¹ wielkich… Podobieñstwo tych samych zjawisk, w ma³ej i wielkiej skali, dotyczy tak¿e
procesów spo³ecznych. Drobne zmiany zachodz¹ce w krótkim czasie okazuj¹ siê zmniejszon¹
replik¹ wielkich zmian przebiegaj¹cych w d³u¿szych okresach.
„To my dziœ jesteœmy takim ma³ym liœciem paproci. Nadaj¹c mu taki a nie inny kszta³t,
wp³ywamy na formê ca³ej roœliny” - myœla³a, dolewaj¹c goœciom kawy i podsuwaj¹c œmietankê.
Wtedy nie wiedzia³a jeszcze, ¿e to, co najwa¿niejsze mia³o siê wydarzyæ dopiero jutro.
***
Drugi i zarazem ostatni dzieñ wizyty min¹³ wyj¹tkowo szybko. Zaraz po œniadaniu Hans
pojecha³ z Marcinem i Radkiem na pole paintballowe, które znajduje siê kilka kilometrów
za miastem. Pozosta³a czwórka wybra³a siê na spacer nad rzekê. Potem obiad, spacer
po mieœcie, filmy, zdjêcia, drobne zakupy zrobione przez goœci i powrót do domu.
- Proponujê toast za nasze spotkanie - powiedzia³ Adam, unosz¹c lampkê z czerwonym
winem, kiedy ju¿ siedzieli przy kolacji. Wszyscy zamilkli, ale po chwili wsta³ Johan i zacz¹³
mówiæ:
- Pozwólcie, ¿e powiem kilka s³ów w imieniu naszej rodziny - spojrza³ na Anne, która
zamruga³a powiekami. - A szczególnie w imieniu naszej mamy, która na pewno bardzo
chcia³aby byæ teraz z nami. By³a w tym domu kiedyœ bardzo szczêœliwa. Tu prze¿y³a z naszym
ojcem najlepsze chwile. Kochali siê bardzo. Mama nigdy o nim nie zapomnia³a, nie wysz³a
powtórnie za m¹¿. Ucieszy³aby siê, widz¹c, ¿e ten dom zamieszkuj¹ ludzie tacy jak wy, ¿e dbaj¹
o niego i kochaj¹ go, tak jak ona go kiedyœ kocha³a. Mia³a nadziejê, ¿e tak w³aœnie bêdzie,
bo przed wyjazdem da³a nam coœ, co sama chcia³a wam wrêczyæ.
Po tych s³owach Johan wyj¹³ z torby futera³ i poda³ go Adamowi. Ten, nie rozumiej¹c jeszcze
wszystkiego, wzi¹³ przedmiot z rêki Johana i spojrza³ pytaj¹co na Anne.
- Otwórz - powiedzia³a.
Adam rozpi¹³ zatrzaski futera³u i powoli wyj¹³ z niego du¿y klucz.
- To klucz od tego domu - powiedzia³ uroczyœcie Johan. - Mama prosi³a, ¿ebyœmy go wam
przekazali.
***
Wczesnym rankiem nastêpnego dnia goœcie ruszali w powrotn¹ drogê. Przy po¿egnaniu Inka
z Adamem wrêczyli Anne niedu¿e pude³ko zawiniête w srebrny papier.
- To dla waszej mamy - powiedzia³ Adam.
- Dziêkujemy - odpowiedzia³a Anne, ale by³a smutna, bo wczesnym rankiem zadzwoni³a
¿ona Johana z informacj¹, ¿e Irma poczu³a siê gorzej i jest pod opiek¹ lekarza.
1 Jarosław Iwaszkiewicz Do przyjaciela wroga.
28
Nie oci¹gaj¹c siê, ruszyli w drogê.
- Fajnie by³o - stwierdzi³ Radek, gdy samochód znikn¹³ z pola widzenia. - Ale najfajniej
bêdzie, jeœli siê uda to, co sobie zaplanowaliœmy z Hansem.
- A co sobie zaplanowaliœcie? - zapyta³ Adam.
- Nie s³yszeliœcie? W czasie wakacji jadê z nim do Egiptu na dwa miesi¹ce!
- Co ty mówisz! Dwa miesi¹ce w Egipcie? Przecie¿ to kosztuje! - zawo³a³a Inka.
- Mamo, jadê jako pomocnik, bêdê tam pracowa³ i dam radê! Przecie¿ wiesz, ¿e to by³o moje
marzenie!
- Wiem - odpowiedzia³a i pog³aska³a go po policzku. - No to jedŸ i spe³niaj swoje marzenia!
A my? - spojrza³a na Adama. - Pojedziemy do A.?
- Tak serdecznie zapraszali, ¿e chyba tak - odpowiedzia³ z uœmiechem.
Tymczasem Johan doje¿d¿a³ do granicy. Zadzwoni³ telefon komórkowy.
- Hallo mamo! - zapyta³a Anne z niepokojem. - Tak, tak.. jedziemy ju¿. Wszystko
w porz¹dku? Jak siê czujesz? To dobrze. Wiesz, wieziemy coœ dla ciebie od Adama i Inki... Tak?
Chcesz, ¿ebym zobaczy³a? Dobrze, poczekaj chwilê...
Anne zaczê³a rozpakowywaæ pude³ko.
- Mamo, to jest stara srebrna popielniczka... zaraz, poczekaj, tu jest coœ napisane:
- Zur Erinnerung... I. A. ...1933...
Opowiadanie zosta³o uhonorowane SUPERNAGROD¥ VII Miêdzynarodowego Konkursu Literackiego
„Œwiat bez wojny i przemocy” Euroregion „PROEUROPA VIADRINA” 2006.
29
Jerzy Marciniak
Œmieræ Dziadka Rubena
Wiele krajów œwiata ma swoje rozg³oœnie radiowe, które spe³niaj¹ jedynie jedn¹ funkcjê,
mianowicie mówi¹ wy³¹cznie prawdê. Na ogó³ znajduj¹ siê poza granicami kraju, do którego
nadaj¹. Zatrudnieni w nich pracownicy maj¹ bardzo wysokie pensje, z regu³y te¿ maj¹
pozwolenie na noszenie broni, a nierzadko korzystaj¹ z ochrony agentów. No có¿, mówienie
wy³¹cznie prawdy w dzisiejszym œwiecie nie jest ca³kiem bezpiecznym zawodem. Wszystko
finansowane jest…, no, mniejsza z tym.
Rubenowi powodzi³o siê œrednio. Mia³ pracê, w której specjalnie siê nie wysila³ ani nie
przesila³ i za któr¹ otrzymywa³ akurat tyle, ¿e móg³ prze¿yæ miesi¹c. A gdyby ¿y³ bardzo
skromnie lub gdyby trochê wydajniej pracowa³, to móg³by prze¿yæ i pó³tora miesi¹ca, a nawet
coœ niecoœ od³o¿yæ.
Ruben zacz¹³ s³uchaæ rozg³oœni radiowej, tej, która nadawa³a w jego jêzyku ale z innego
kraju, i z niej dowiedzia³ siê, ¿e swoj¹ œrednioœæ i miernoœæ mo¿e bardzo szybko i strasznie ³atwo
zamieniæ na zamo¿noœæ i ¿ycie bardzo szczêœliwe - wystarczy tylko obaliæ ustrój w³asnego kraju
i obaliæ w³adzê rz¹dz¹c¹.
Dowiedzia³ siê te¿, ¿e on Ruben nie ma w pe³ni praw cz³owieka i nie ma praw obywatelskich,
a móg³by je mieæ od rêki i to bardzo ³atwo - wystarczy tylko obaliæ rz¹d i ustrój. Postanowi³ wiêc
Ruben wzi¹æ pchaj¹ce siê w rêce bogactwo, szczêœliwoœæ dozgonn¹ i przy okazji te prawa
cz³owieka i obywatela, na których mu co prawda specjalnie nie zale¿a³o, ale skoro mu dawano
to nie chcia³ tego odrzucaæ - czyli… po prostu wyjechaæ do kraju sk¹d nadawa³a rozg³oœnia,
gdy¿ nie czu³ siê na si³ach by samemu obaliæ ustrój i w³adzê we w³asnym kraju.
Na zebraniach i masówkach organizowanych czêsto w jego zak³adzie pracy, na które chêtnie
chodzi³, bo nie musia³ wtedy pracowaæ, s³ysza³, ¿e prawa cz³owieka to zabieg czysto socjotechniczny wymyœlony w USA, gdy bezrobocie osi¹gnê³o tam dwanaœcie milionów osób, a liczba
bezdomnych co najmniej dwa razy tyle, ¿e to wymyœlono po to, by oszukiwaæ ubogich ludzi,
¿eby ci bezdomni, g³odni i pozbawieni opieki lekarskiej co ¿yj¹ w metrze w Nowym Jorku mogli
przez radio us³yszeæ, ¿e oni maj¹ dobrze bo, co prawda - mieszkaj¹ w metrze, s¹ g³odni, brudni
i chorzy, ale za to maj¹ prawa cz³owieka za sob¹ i mog¹ w nieograniczony i demokratyczny
sposób g³osowaæ co cztery lata na prezydenta wed³ug swojego uznania, wystarczy tylko by
postarali siê o sta³y adres zamieszkania, którego co prawda bez sta³ej pracy nie dostan¹, ale
gdyby mieli sta³y adres zamieszkania to mogliby ju¿ g³osowaæ, s¹ wiêc wybrañcami losu…
Od rozg³oœni nadaj¹cej w jego jêzyku jednoczeœnie s³ysza³, ¿e w komuniŸmie maj¹ ludzie du¿o
gorzej, bo co prawda wiêkszoœæ ma tam pracê, g³odnych i bezdomnych du¿o nie ma, ka¿dy ma
opiekê lekarsk¹, ale to znaczy, i¿ jest im gorzej, bo maj¹ tylko jedn¹ listê wyborcz¹ do parlamentu, a tym bezdomnym, g³odnym i chorym w USA jest du¿o lepiej bo maj¹ dwie listy wyborcze wiêc s¹ nieomal w czepkach urodzeni… Ruben s³ucha³ tego i tego, przytakiwa³ g³ow¹
w jedn¹ stronê i drug¹, ale swoje myœla³ i swoje ju¿ wiedzia³, ¿e lepsza jest zamo¿noœæ i szczêœliwoœæ z prawami cz³owieka, ni¿ skromne ¿ycie bez praw cz³owieka i bez demokracji.
30
Tu¿ po Nowym Roku opuœci³ Ruben swój kraj i zdecydowa³ siê przyj¹æ szczêœcie
proponowane mu przez rozg³oœniê mówi¹c¹ wy³¹cznie prawdê. Znajomym powiedzia³: wiele
osób goni za szczêœciem by z³apaæ je w rêce, uwa¿am, ¿e lepsza jest sytuacja odwrotna, gdy
szczêœcie goni nas i samo pcha siê w rêce.
Wyje¿d¿a³ sam, chocia¿ od d³u¿szego czasu by³ zwi¹zany z dziewczyn¹. Mia³ nawet
oœwiadczyæ siê jej, ale odstraszy³a go serdecznoœæ jej dziadka i jego uprzejmoœæ. Zaprosi³ on
bowiem Rubena na spacer… na cmentarz. Przeszli przez bramê i dziadek, nazywany
Dziadzia, uœmiechn¹³ siê szeroko i z pewn¹ gracj¹, ¿eby nie powiedzieæ satysfakcj¹, zacz¹³
oprowadzaæ Rubena po nekropolii. Tutaj le¿y ten co pisa³ na mnie anonimy. Potem nastêpny
grób: on mnie okrad³. Dwa groby dalej: z³o¿y³ falszywe zeznania przed S¹dem na mnie.
Wszêdzie pod tymi nazwiskami widnia³o: zgin¹³ œmierci¹ tragiczn¹. Potem przeszli na nastêpn¹
alejkê i Dziadzia znów siê rozgada³: te trzy pod rz¹d to mieli pogl¹dy polityczne takie,
¿e mi siê flaki ze z³oœci przewraca³y… Ruben dalej ju¿ nie szed³, tylko po prostu rzuci³ siê
do ucieczki.
Spotka³em Rubena w Warszawie. Przyjecha³ do Polski, bowiem do demokratycznego kraju
z którego nadawa³a rozg³oœnia - nie dosta³ wizy. Byliœmy kiedyœ uczestnikami miêdzynarodowego obozu studenckiego i st¹d nasza znajomoœæ. Klêcza³ na ulicy i ¿ebra³. Sz³o mu chyba
nienajgorzej bo kieszenie mia³ wypchane drobnymi. Wo³a³ g³oœno:
- Chleba nie ma! Chleba nie ma! Chleba…
Pozna³ mnie od razu. Wsta³ i poda³ mi rêkê. On po studiach, ja po studiach, to powinniœmy
siê szanowaæ, pomyœla³em, i uœcisn¹³em mu d³oñ. Ja co prawda na razie nie ¿ebrzê, ale… ale
jakbym chcia³ ¿yæ z literatury, to…
- Chleba nie ma!
- No nie ma Ruben, nie ma, nie pracujesz to i chleba nie ma, jakbyœ siê wzi¹³ do jakiejœ pracy
to by chleb by³, jeszcze i mnie byœ poczêstowa³.
- Ale ty rozumiesz, rozumiesz?
- No rozumiem Ruben, bo ja mam leniw¹ siostrê i leniwego szwagra, którzy siê tylko
na ¿ebry nastawili… à propos, mo¿e go znasz, on te¿ po studiach, tak samo jak i my?
Okaza³o siê, ¿e swój zna swojego.
- Znam go, ale on tu nie ¿ebrze, on tak leniwy, ¿e nawet na ulicy mu siê nie chce staæ, woli
¿ebraæ w domu, le¿y brzuchem do góry i tylko wo³a, teœciu daj, teœciu daj…
Rzeczywiœcie musia³ go Ruben dobrze znaæ, bo przedstawiony portret psychologiczny
szwagra zgadza³ siê co do joty.
- Gdzie idziesz?
- Idê Ruben do szwedzkiej ambasady, bo chcê pryskaæ z tego kraju.
Ruben zaci¹gn¹³ siê mocno powietrzem, przygryz³ doln¹ wargê, zmarszczy³ nieco czo³o,
wzrok zatopi³ gdzieœ w nieokreœlonym punkcie nad moj¹ g³ow¹ i pogr¹¿y³ siê w myœleniu.
Milcza³ chwilê, a potem myœla³ chwilê, mo¿e nawet dwie chwile myœla³, niewykluczone,
¿e dwie i kawa³eczek trzeciej, a¿ stwierdzi³ powoli i z powag¹ prawie nabo¿n¹:
- Ty masz racjê! Szwecja dobry kraj, mo¿na nie pracowaæ i masz dobry zasi³ek.
Sz³o kilka osób elegancko ubranych, wiêc Ruben szybko uklêkn¹³, z³o¿y³ rêce jak do modlitwy i zacz¹³ wo³aæ:
- Nie ma chleba! Nie ma chleba! Nie ma chleba!
Oni mu coœ dali, ale czy to coœ satysfakcjonowa³o w pe³ni Rubena, to nie do koñca by³o
pewne, bo po przejœciu tamtych Ruben doda³ pod nosem: poca³ujcie mnie w… I jeszcze kilka
podobnych wyrazów i pó³wyrazów.
Spotkaliœmy siê w Skandynawii we trzech. Ja, Ruben i drugi Ruben, który by³ starszy od
Rubena, wiêc dla zwyk³ego odró¿nienia Rubena od Rubena to tego drugiego nazwaliœmy
Dziadkiem Rubenem, chocia¿ on w³aœciwie wygl¹da³ m³odziej od Rubena, bo siê czêœciej goli³
Jerzy Marciniak
31
i mia³ bujn¹ fryzurê, a Ruben nie mia³ fryzury ani bujnej (przerzedzon¹), ani czarnej (wczesna
siwizna na skroniach).
I szybko okaza³o siê, ¿e Dziadek Ruben przyjecha³ z kraju, do którego te¿ nadawa³a swoje
programy rozg³oœnia mówi¹ca jedynie czyst¹ prawdê, by w ten sposób przeciwstawiæ siê
brudnym k³amstwom innych. Rozg³oœnia ta mieœci³a siê na terytorium innego pañstwa,
pracuj¹cy tam ludzie pos³ugiwali siê innymi nazwiskami ni¿ mieli w paszportach, mieli
pozwolenie na broñ, niektórych ochraniali specjalni agenci i mieli bardzo wysokie pensje
poniewa¿ utrzymywani byli przez… no mniejsza z tym.
Dziadek Ruben pochodzi³ z ma³ej osady rybackiej, gdzie d³ugi rz¹d rybackich ³ódek ko³ysa³
siê wzd³u¿ brzegu, w górze fruwa³y krzykliwie rybitwy, a w powietrzu unosi³ siê zapach ryb
i krabów. Brodz¹c codziennie w p³ytkiej, przybrze¿nej wodzie i patrz¹c na uwijaj¹cych siê
rybaków w s³omkowych kapeluszach, zrozumia³ Dziadek Ruben, ¿e tutaj mo¿e mieæ mniej
wiêcej to, co maj¹ inni, ma³¹ ³ódkê, sieci, s³omkowy kapelusz i bose stopy, a gdyby znalaz³ siê
tam, sk¹d nadaje swoje programy mówi¹ca czyst¹ prawdê rozg³oœnia, to szybko móg³by mieæ
du¿¹ ³ódkê, byæ mo¿e statek lub okrêt, za³ogê, która bezb³êdnie wykonywa³aby ka¿de jego
polecenie i tuziny piêknych, s³omkowych kapeluszy.
Zaczêliœmy nowe ¿ycie w jednym z krajów Europy Zachodniej. Ja wzi¹³em siê za naukê,
Ruben za ¿ebranie, a Dziadek Ruben za pracê. Mnie sz³o ciê¿ko, Rubenowi lekko a Dziadkowi
Rubenowi nie sz³o wcale i szybko zmar³ - zmar³ w miejscu pracy, z którego go akurat
zwolniono.
Poszliœmy go odwiedziæ. Le¿a³ martwy na pod³odze pomiêdzy szafkami na ubrania, w lewej
rêce trzyma³ zwolnienie, w prawej chusteczkê i przyk³ada³ j¹ co jakiœ czas do oczu. Przyczyny
œmierci nie mogliœmy ustaliæ, gdy¿ b¹dŸ nie odpowiada³ na nasze pytania, b¹dŸ odpowiada³
bardzo chaotycznie. Wygl¹da³o jednak na to, ¿e powodów jego zejœcia œmiertelnego by³o kilka.
Raz, to statki na morzu, Dziadek Ruben chodzi³ wieczorami do portu, patrzy³ na statki stoj¹ce
rzêdami przy redzie i nie móg³ zrozumieæ, dlaczego te wszystkie jednostki p³ywaj¹ce jeszcze nie
s¹ jego, ba, nawet ¿aden z nich nie jest jego. Dawa³ rozkazy krêc¹cym siê po pok³adzie
marynarzom i, o dziwo, ¿aden z nich nie wykonywa³ natychmiast jego poleceñ, o dwa dziwa,
wszyscy go lekcewa¿yli i, o trzy dziwa, niektórzy patrzyli na niego i stukali siê w czo³o lub na
czo³ach kreœlili najbardziej doskona³¹ figurê geometryczn¹, czyli kó³ko. Inn¹ przyczyn¹ zgonu,
ale trochê ma³o prawdopodobn¹, by³ but. Dziadek Ruben poszed³ do kierownika i chcia³ z nim
rozmawiaæ, ale prze³o¿ony nie chcia³ z nim, tylko usi³owa³ zamkn¹æ drzwi, czego z kolei nie
chcia³ Dziadek Ruben, ¿eby wiêc zwyciê¿y³o chcenie Dziadka Rubena to wsadzi³ on but miêdzy
drzwi. Zwyciê¿y³o jednak chcenie kierownika bo poci¹gn¹³ klamkê, drzwi miêkko siê wygiê³y
kotwicz¹c but, klamka zapad³a, zamek siê zatrzasn¹³ i … Dziadek Ruben chodzi³ pó³ dnia po
hali fabrycznej na pó³ - boso, co mu w po³owie przypomina³o jego kraj, gdzie chodzi³ ca³kiem
boso, ale za to po miêkkiej pla¿y a nie twardym i zimnym betonie. Jednak ta przyczyna œmierci,
a zw³aszcza to miêkkie wygiêcie siê drzwi, jakby specjalnie skonstruowanych by nie blokowaæ
ich butem, nie s¹ na ca³e sto procent pewne, a jedynie na jakieœ dziewiêædziesi¹t dziewiêæ
z du¿ym hakiem. Trzeci¹ (ewentualnie) przyczyn¹ œmierci Dziadka Rubena móg³ byæ fakt, ¿e
jego prze³o¿ony powiedzia³ mu: maszyna pracuje i produkuje, steruje ni¹ komputer a ty masz po
prostu pomagaæ maszynie. I to by³ cios, bowiem Dziadek Ruben uwa¿a³ dotychczas,
¿e najwa¿niejszy jest cz³owiek, a maszyna jest po to, ¿eby pomagaæ cz³owiekowi. A tu raptem,
tu gdzie prawa cz³owieka na pierwszym miejscu… dok³adnie odwrotnie.
Dziadek Ruben wsta³, otrzepa³ spodnie i ruszyliœmy ku wyjœciu.. Fizycznie to ¿y³ w dalszym
ci¹gu, ale umar³a w nim œwiadomoœæ, a cz³owiek bez œwiadomoœci przestaje byæ przecie¿ cz³owiekiem i staje siê jedynie istot¹ biologiczn¹. Jak mówi³ œwiêty Jakub: cia³o bez ducha jest martwe.
Szliœmy powoli, gdy¿ Nie¿ywy Dziadek Ruben stawia³ ostro¿nie tê bos¹ stopê i unika³
le¿¹cych na chodniku ostrych kamyków. Ruben wyci¹gn¹³ dwie garœcie drobnych i poda³ mi,
32
potem wyci¹gn¹³ dwie nastêpne garœcie drobnych i poda³ Nie¿ywemu Dziadkowi Rubenowi,
a potem wyci¹gn¹³ jeszcze dwie garœcie drobnych i przeznaczy³ je dla siebie.
Usiedliœmy pod drzewem w kawiarnianym ogródku i zaczêliœmy piæ piwo. Naprzeciwko nas
siedzia³ staruszek w przyciemnionych okularach. G³owa mu siê trzês³a, rêce trochê te¿ i patrzy³
takim nie¿yczliwym wzrokiem w nasz¹ stronê. Obok niego siedzia³a staruszka. G³owa jej siê
trzês³a i rêce te¿ jej siê trzês³y. Patrzy³a na nas równie nie¿yczliwym wzrokiem. Mnie to nie
przeszkadza³o, a Nie¿ywemu Dziadkowi Rubenowi przeszkadza³o, bo powiedzia³:
- Nie lubi¹ cudzoziemców w mordê ich maæ… ale swoje towary i broñ to sprzedawali do
mojego kraju.
I po chwili usiad³ do nich ty³em.
Wypiliœmy po piwie i Ruben zacz¹³ wêdrówkê po swoich kieszeniach. Obmacywa³ je,
poklepywa³ nas³uchuj¹c brzêku, przeszukiwa³ i w koñcu poda³ mi dwie garœcie drobnych, potem
jeszcze dwie garœcie i po jakiejœ chwili nastêpne dwie garœcie.
Przynios³em piwa, zaczêliœmy piæ i… Nie¿ywy Dziadek Ruben zmar³ po raz drugi tego dnia.
To znaczy fizycznie siedzia³ i pi³ piwo, ale jego œwiadomoœæ w³aœnie drugi raz skona³a. Sta³ siê
wiêc niejako automatycznie Podwójnie Nie¿ywym Dziadkiem Rubenem. Ta druga œmieræ by³a
jeszcze oczywistsza bo ni mniej ni wiêcej powiedzia³:
- Amerykanie wymyœlili prawa cz³owieka dok³adnie rok po zakoñczeniu wojny
w Wietnamie…
I zaœmia³ siê ironicznie. I w³aœnie ten œmiech utwierdzi³ nas o jego drugim zgonie, bowiem
nawet po dwóch mocnych piwach wypitych w upalny dzieñ na pusty ¿o³¹dek, nawet przy
odg³osach przeje¿d¿aj¹cych w pobli¿u aut ciê¿arowych, nawet z uczuciem z³owrogiego
spojrzenia siedz¹cych naprzeciwko dedukcja by³a jasna i prosta, Podwójnie Nie¿ywy Dziadek
Ruben chcia³ zauwa¿yæ, ¿e Amerykanie w Wietnamie wymordowali prawie dwa miliony ludzi,
w tym osiemset tysiêcy dzieci i, ¿eby odwróciæ uwagê œwiata od tego, to zaczêli po roku g³osiæ,
¿e najwa¿niejszy dla nich jest cz³owiek. I wypowiedzia³ to Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben,
chocia¿ wszyscy rozs¹dni ludzie na œwiecie tego nie mówili tylko udawali, ¿e tego nie widz¹
i nie rozumiej¹. I wypowiedzia³ to Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben, chocia¿ tego nie
nale¿a³o powiedzieæ i powiedzia³, chocia¿ mia³ woko³o mnóstwo przyk³adów jak nale¿y mówiæ.
Nie szukaj¹c daleko to dobrym wzorem móg³by byæ tutaj nasz Minister Spraw Zagranicznych,
który w Ameryce chwali Roosevelta, chocia¿ Roosevelt zdradzi³ nas w Ja³cie, w Londynie
chwali Churchilla, chocia¿ ten te¿ zdradzi³ w Ja³cie, chwali prasê amerykañsk¹, chocia¿ ta raczej
nas, delikatnie mówi¹c… nie chwali. Albo inny dobry, buduj¹cy i pouczaj¹cy przyk³ad, jakiœ
tam by³y dziennikarz, jakiejœ tam by³ej rozg³oœni siedzi w Nowym Jorku i widzi natychmiast
dok³adnie i s³yszy natychmiast dok³adnie jak ¯irinowski powie coœ w Moskwie obraŸliwego
o Polsce i jednoczeœnie absolutnie nie widzi i absolutnie nie s³yszy tego wszystkiego
obraŸliwego co produkuje siê o Polakach tam za oceanem. Tak, takie dobre, buduj¹ce przyk³ady
a Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben, co?… Trach! Jak kul¹ w p³ot lub jakieœ inne ogrodzenie.
Siedzia³o nam siê mi³o przy tym piwie, ale Ruben musia³ iœæ do swoich obowi¹zków,
gdy¿ zbli¿a³a siê wieczorna msza. Musia³ wiêc iœæ do banku, wp³aciæ na konto to, co u¿ebra³
wczoraj, a potem iœæ do domu, przebraæ siê w dziurawe spodnie, wzi¹æ ze sob¹ œwiecê
i koszyk na drobne, klêkn¹æ przed koœcio³em z zapalon¹ œwiec¹ i wo³aæ: nie ma chleba!…
nie ma chleba!…
Wstaliœmy. Ruben rozsun¹³ zamek b³yskawiczny w teczce i wprawnym ruchem obróci³ j¹
dnem do góry. Pieni¹dze rozsypa³y siê woko³o nas i wtedy…, wtedy po raz pierwszy w ¿yciu
spe³ni³y siê moje oczekiwania, marzenia i moje sny, zas³yszane legendy sta³y siê rzeczywistoœci¹. Sta³em na ulicy w Europie Zachodniej, a na ziemi le¿a³y pieni¹dze, wystarczy³o siê tylko
nachyliæ i zbieraæ, zbieraæ, zbieraæ… Czyli by³o prawie dok³adnie tak, jak mówi³y nadaj¹ce zza
granicy rozg³oœnie specjalizuj¹ce siê w mówieniu jedynie prawdy. Pomyœla³em te¿, ¿e gdyby
Jerzy Marciniak
33
Ruben sypn¹³ jeszcze kilka razy z pe³nych teczek, to prawdopodobnie Podwójnie Nie¿ywemu
Dziadkowi Rubenowi powróci³aby œwiadomoœæ i tym samym powróci³o i ¿ycie.
Zebraliœmy mniej wiêcej po³owê tego co le¿a³o na chodniku i ulicy i poszliœmy na dobry
obiad. Rubena ju¿ nie by³o. Byæ mo¿e by³ ju¿ w pracy, to znaczy klêcza³ przed wejœciem
do koœcio³a i zarobkowa³.
Wygl¹da³o na to, ¿e Podwójnie Nie¿ywemu Dziadkowi Rubenowi œmieræ nie odebra³a
apetytu bo zjad³ szybko zupê i od razu zamówi³ kotlet z podwójnymi ziemniakami i kompot
na deser. Ja w sumie zjad³em mniej wiêcej o po³owê mniej ni¿ on.
Wyszliœmy z restauracji i ruszyliœmy w stronê schroniska dla bezdomnych. On co chwilê
dostarcza³ dowodów na swój podwójny zgon.
- Tutaj idzie siê gorzej na boso, bo u nas to by³ miêkki piach, a tutaj s¹ wszêdzie chodniki
i asfaltowe jezdnie.
A po chwili:
- Jak mam tutaj byæ bezdomnym to wolê wróciæ i byæ bezdomnym u nas, bo tam jest klimat
cieplejszy i siê rzadziej przeziêbia³em.
On, mimo i¿ tylko w jednym bucie, to szed³ jakoœ nadspodziewanie szybko i po kwadransie
albo dwóch, znik³ mi z oczu.
Czy Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben wróci³ do swojego kraju, to nie wiem, ale wiem, ¿e
ja wróci³em. Z Rubenem spotka³em siê ponownie w Warszawie. Przywitaliœmy siê serdecznie
bo on po studiach, ja po studiach, wiêc staraliœmy siê wzajemnie szanowaæ. On wsta³ z klêczek,
zdmuchn¹³ trzyman¹ w rêku œwiecê i weszliœmy w w¹sk¹ uliczkê. Ruben otworzy³ baga¿nik
samochodu i da³ mi dwie garœcie drobnych.
- To na pocz¹tek, ¿ebyœ g³odny nie by³. Jak ci siê skoñcz¹ to przyjdŸ do mnie, dam ci znowu.
Zamkn¹³ samochód, zapali³ œwiecê i wróci³ na swoje miejsce. Zrobi³ to tak szybko, ¿e nawet
nie zd¹¿y³em mu podziêkowaæ i nawet nie zd¹¿y³em mu powiedzieæ, ¿e na pewno przyjdê do
niego za parê dni po nastêpne dwie garœcie drobnych.
34
Jadwiga Korcz-Dziadosz
Mój tata
(wspomnienie o W³adys³awie Korczu w 10. rocznicê œmierci)
W póŸny paŸdziernikowy wieczór wraca³yœmy obie z mam¹ z kilkudniowej wycieczki
z Wroc³awia, gdzie wraz z grup¹ uczniów
szko³y zawodowej Polskiej We³ny zwiedza³yœmy wielk¹ Wystawê Ziem Odzyskanych.
Mama, zmartwiona moim haniebnym zachowaniem podczas tej wyprawy, usi³owa³a
wyt³umaczyæ mi, ¿e zrobienie karczemnej
awantury w przedszkolu, gdzie próbowa³a
mnie zostawiæ na krótki odpoczynek, nie
licowa³o z godnoœci¹ powa¿nej, samodzielnej
piêciolatki jak¹ wydawa³am siê byæ. Nie podoba³ mi siê ton tej rozmowy; swoje wiedzia³am
- zostawianie dziecka pod opiek¹ obcych,
nawet pewnie przyjaznych pañ nie przypad³o
mi do gustu, czemu da³am wyraz. W nie najlepszym nastroju dotar³yœmy pod nasz dom
przy ulicy D¹browskiego. Mama, spojrzawszy
w jasno oœwietlone okna w naszym mieszkaniu na piêtrze, zauwa¿y³a jakiœ cieñ na suficie,
krzyknê³a i ruszy³a biegiem. Ja za ni¹. Gdy
wdrapa³am siê po schodach, w kuchni zobaczy³am Mamê obejmuj¹c¹ serdecznie jakiegoœ
Obcego. Scenie tej przygl¹dali siê ze ³zami
w oczach mój ukochany Dziadek Micha³
i Babcia Stasia, a ja przewróci³am siê na
porzuconej przez Mamê torbie i... nikt mnie
nie podniós³! A za chwilê ten Obcy tuli³
mnie... Tak na zawsze zapamiêta³am moment
powrotu Taty z ruskich ³agrów i zaistnienie go
w moim ¿yciu. W tych pierwszych dniach po
jego powrocie z niewoli by³o kilka momentów, w których zmieniono ustalony dotychczas
porz¹dek; przede wszystkim zosta³am
wyeksmitowana ze wspólnego z Mam¹ ³ó¿ka,
chocia¿ w moim pojêciu œmia³o mogliœmy
zmieœciæ siê we trójkê. Niepojêtym te¿ dla
mnie obyczajem Taty by³o wyjadanie wszelkich resztek jedzenia i stanowczy zakaz grymaszenia podczas posi³ku! Na ca³e szczêœcie
Tata uszanowa³ mój przejaw samodzielnoœci,
gdy przyszed³ po mnie do przedszkola, a ja
za¿¹da³am, by szed³ drugim chodnikiem,
poniewa¿ dot¹d wraca³am do domu samodzielnie.
Po latach, gdy by³am ju¿ uczennic¹ I klasy,
mia³ miejsce drobny z pozoru incydent, który
da³ mi jednak ogromne poczucie bezpieczeñstwa;
w szkole zdarza³y siê przypadki energicznego
karcenia uczniów przez nauczycielki w formie
szarpania za ucho lub przylania linijk¹ po
³apach. Tata g³oœno, stanowczo i dobitnie
wyprosi³ sobie podobne zachowania wobec
mnie, tote¿ przypadek przylania linijk¹
zdarzy³ mi siê tylko raz w II klasie ju¿ w innej
szkole, kiedy w przyp³ywie zazdroœci o wzglêdy
ch³opaka zbi³am kole¿ankê podczas przerwy.
Moje poczucie sprawiedliwoœci zwyciê¿y³o
ochotê opowiedzenia o incydencie Tacie,
którego na pewno oburzy³aby ta metoda
wychowawcza, niezale¿nie od przyczyn jej
zastosowania.
Obojgu Rodzicom obce by³y „si³owe”
metody wychowywania, w³aœciwie po latach
myœl¹c o rodzinnym domu dochodzê do
wniosku, ¿e wychowywali nie wychowuj¹c,
dawali po prostu dobry wzorzec w³asnym uczciwym ¿yciem, rozmawiaj¹c o wszystkim ze
sob¹ oraz ze mn¹ i bratem. Zupe³nie bez
zahamowañ oboje z bratem opowiadaliœmy
Jadwiga Korcz-Dziadosz
35
Rodzicom o szkolnych zdarzeniach, nigdy nie
musieliœmy te¿ ukrywaæ przed nimi przypadków pójœcia na wagary, które - choæ incydentalne - jednak siê nam zdarza³y. Centrum
domowego ogniska rodziny by³a niezwyk³a
wiêŸ miêdzyludzka wyra¿aj¹ca siê sta³¹ potrzeb¹ rozmowy, pocz¹wszy od wewnêtrznej
ochoty opowiedzenia przeze mnie i brata
o tym, co zasz³o w szkole, do codziennej
opowieœci o zdarzeniach i osobach spotkanych
z okazji s³u¿bowych kontaktów rodziców.
Omawiane te¿ by³y zdarzenia dotycz¹ce
miasta, kraju, komentowane wstrz¹sy polityczne. W³aœciwie historia stale przeplata³a siê
z ¿yciem codziennym.
Do anegdot rodzinnych przesz³a opowieœæ
o tym, jak Tata zwróci³ uwagê bratu na
niestosownoœæ odpisywania rozwi¹zania
zadañ matematycznych. Brat zacz¹³ uczyæ siê
w szkole œredniej, w której jakiœ czas póŸniej
dyrektorem zosta³ Zbyszek Czarnuch. Dyrektor Czarnuch nakry³ go na œci¹ganiu zadañ
matematycznych na parapecie szkolnej
ubikacji i poprosi³ Tatê o odbycie mêskiej rozmowy z synem. Proœba zosta³a spe³niona
w charakterystyczny dla naszego nietuzinkowego Taty sposób:
- W³adziu, czy nie móg³byœ w przysz³oœci
tych zadañ spisywaæ na parapecie domowej
ubikacji? - zapyta³ ojciec.
- Nie, poniewa¿ parapet jest za w¹ski,
a ubikacja nie jest ogrzewana - odpowiedzia³
rezolutny syn.
Do problemu wiêcej nie wracano, co nie
znaczy, ¿e W³adziu wyboje matematyczne
przesta³ pokonywaæ przy pomocy uczynnych
kolegów.
Oboje Rodzice nie wychowywali, a jednak
wychowali. Nigdy nie zmuszali do czytania
ksi¹¿ek, a przekazali mi³oœæ do s³owa
drukowanego, co trwa mimo przyjœcia epoki
obrazkowej. Nie byli te¿ specjalnie czuli,
wylewni, ma³o by³o przytulanek, ca³owania,
a jednak zapamiêta³am ich ¿yczliwoœæ,
pob³a¿liwoœæ i dobroæ.
Ogromn¹ rolê wychowawcz¹ spe³ni³y
wspólne wyprawy kajakowe organizowane
corocznie przez Tatê. Zaczêliœmy nasze
wêdrówki w 1956 roku, by potem, przez
36
kolejne lata p³ywaæ najbardziej ulubionym
szlakiem ze S³awy - Obrzyc¹ do Kana³u
DŸwiñskiego i dalej - Obr¹ do Skwierzyny, ale
by³ równie¿ wariant Obrzyc¹ do Odry pod
Cigacicami i Odr¹ do Pomorska (do stacji
kolejowej). P³ywaliœmy równie¿ Czarn¹
Hañcz¹ przez przewspania³¹ Puszczê Augustowsk¹, Jezioro Wigry. Zwykle pierwszy
odcinek by³ krótki, ze wzglêdu na zmêczenie
zwi¹zane z dotarciem na miejsce, ale byliœmy
ju¿ na ³onie przyrody w ciszy wœród przepiêknych krajobrazów i to wynagradza³o
wszystkie poniesione trudy. Ile¿ trzeba autentycznego zami³owania, pasji i chêci obcowania z przyrod¹, aby pokonywaæ wszystkie
niewygody, przeszkody, aby poznawaæ
otaczaj¹cy œwiat. Oboje rodzice mieli w sobie
nieprzebrane pok³ady cierpliwoœci i wytrzyma³oœci, aby nie tylko wszystkie trudy
przezwyciê¿aæ, ale jeszcze zaszczepiaæ innym
szacunek i mi³oœæ do natury.
Mama i Tato mieli szerokie zainteresowania i wiele marzeñ. Pewnie jak wszyscy
rodzice chcieliby, ¿eby ich dzieci zrealizowa³y
to, czego sami nie zdo³ali osi¹gn¹æ, jednak
nigdy nawet, jeœli takie pragnienia mieli, nie
odczuliœmy z ich strony ¿adnego nacisku
w kwestii wyborów, jakie w ¿yciu czyniliœmy.
W czasach szkolnych zachêcali nas do udzia³u
w harcerstwie, chocia¿ tato harcerstwa, tak
naprawdê, nie cierpia³. Mimo to aprobowa³, ¿e
ca³y okres mojej nauki w szkole œredniej
zdominowany zosta³ przez szczep harcerski
Makusynów. Mia³o to swoje odbicie w ¿yciu
rodzinnym, poniewa¿ Rodzice zyskali wspania³ego sprzymierzeñca w wychowywaniu
przem¹drza³ej nastolatki, jak¹ by³am. Wyboru
kierunku studiów, dokona³am jednak kieruj¹c
siê przede wszystkim realn¹ ocen¹ poziomu
wiedzy wyniesionej ze szko³y, któr¹ ukoñczy³am w 1961 roku, g³ównie za spraw¹ sprytu,
a nie solidnej pracy - wybra³am studia lekkie,
³atwe i przyjemne, czyli geografiê na Uniwersytecie Poznañskim. Ca³e doros³e ¿ycie
¿a³owa³am, ¿e nie pos³ucha³am Taty, który
próbowa³ namówiæ mnie na studia socjologiczne. Nie bêd¹c jednak tat¹, który coœ ka¿e,
do czegoœ zmusza, rozmawia³ ze mn¹ jak
z partnerem i nie osi¹gn¹³ zamierzonego efektu.
Ju¿ jako doroœli ludzie wspominamy
z bratem rozmowy, jakie toczy³y siê w naszym
domu. Rozmawialiœmy wiele o polityce, przy
czym nasze pogl¹dy by³y w³aœciwie takie
same, nie by³o wiêc w tych rozmowach
dyskusji, przekonywania siê, raczej spokojny
komentarz i wyjaœnianie sobie niuansów.
Mama by³a zagorza³¹ s³uchaczk¹ zag³uszanego Radia Wolna Europa, wiêc nie
brakowa³o te¿ czasem tematów kontrowersyjnych, gdy¿ my, karmieni z ka¿dej strony
oficjaln¹ propagand¹, nie chcieliœmy wierzyæ
do koñca w wiele przekazywanych przez ni¹
informacji. Poznawaliœmy te¿ wtedy oblicze
naszego zielonogórskiego œrodowiska naukowego i kulturalnego poprzez komentarze Taty
i Mamy, mo¿e raczej opis faktów, gdy¿ oboje
rodzice byli ludŸmi lojalnymi i uczciwymi,
którzy nikomu krzywdy ani œwiñstwa nie
uczynili. Pamiêtam jednak gorzk¹ tonacjê
w niektórych relacjach Taty, tak dalece atmosfera pracy na wymarzonej wy¿szej uczelni
naukowej odbiega³a od Jego wyobra¿eñ
o swobodnej wymianie myœli, o konstruktywnych sporach naukowych. Wielu dzisiejszych profesorów Uniwersytetu Zielonogórskiego zawdziêcza Tacie tyle, ¿e powinni siê
rumieniæ ze wstydu za odczuwan¹ przez nich
wobec niego zawiœæ i zazdroœæ. Niew¹tpliwie
tak jak Mama k³ad³a podwaliny pod oœwiatê
zielonogórsk¹, tak Tato w sposób ewidentny
i nie do podwa¿enia by³ prekursorem,
zaczynem, powodem i realizatorem pierwszych ruchów naukowych na naszym terenie
i nic tego nie zmieni, nawet lekcewa¿enie ze
strony pseudonaukowców, jak ich Tato nazywa³.
Smutkiem napawa fakt, ¿e ¿aden z campusów lub chocia¿ sala wyk³adowa na
Uniwersytecie Zielonogórskim nie nosi Jego
imienia. Jedynym œladem pamiêci jest tablica
w Zielonogórskiej Alei Gwiazd, wmurowana
wskutek starañ przyjació³ z Muzeum Ziemi
Lubuskiej i nazwane Jego imieniem rondo
u zbiegu al. Wojska Polskiego z ul. Dzia³kow¹.
Dziœ nie mogê oprzeæ siê refleksji, ¿e
cz³owiek naprawdê odchodzi w nicoœæ wówczas, gdy ginie pamiêæ o nim. Czêsto zdarza
mi siê myœleæ o Tacie, szczególnie w chwilach
wa¿nych wydarzeñ politycznych i spo³ecznych i szczerze ¿a³ujê, ¿e nie mogê
us³yszeæ Jego komentarzy do otaczaj¹cej nas
rzeczywistoœci. Najbardziej mi jednak ¿al, ¿e
nie mogê podzieliæ siê z Nim wra¿eniami jakie
staj¹ siê moim udzia³em, gdy odwiedzam Jego
ukochany Lwów, gdy spacerujê ulicami
rodzinnego Sambora.
Nie mogê Mu te¿ powiedzieæ, ¿e nareszcie
zrozumia³am, jak wa¿na jest znajomoœæ historii w³asnego kraju i miejsca, w którym
¿yjemy.
37
Zygmunt Kowalczuk
Staro¿ytnoœæ, która wraca. Retoryka
Wybitny renesansowy humanista Erazm
z Rotterdamu wielokrotnie wyœmiewa³ wady
i przywary polityków i uczonych, którzy dla
przypodobania siê innym u¿ywali obcych
s³ów i pojêæ, czêsto ich nie rozumiej¹c. Ot, dla
przyk³adu mog³o siê politykowi zdarzyæ,
i¿ miast okreœliæ wyst¹pienie atakuj¹ce
– „filipik¹” z mównicy szacownej instytucji
Sejmu u¿y³ ku weso³oœci milionów s³owa
„filipinka” - nie rumieni¹c siê przy tym. Bywa
nieraz, i¿ stajemy w obliczu prawd, gestów
i znaków, dla których brakuje nam s³ów i argumentów pojêciowych i wówczas pojawia siê
demagogiczne (równie¿ sejmowe) „Nicea albo
œmieræ”… Ten¿e Erazm z Rotterdamu
zatroskany o sztukê krasomówstwa i komunikacji wnioskowa³, by retoryka sta³a siê nie
tylko pomoc¹ w przygotowaniu wyst¹pieñ
publicznych, ale drog¹ dba³oœci o porozumiewanie siê miêdzy ludŸmi i szlachetnoœæ
wszelakiej komunikacji w spo³eczeñstwie.
Nasza historia dostarcza wiele dowodów na to,
¿e ju¿ przed wieloma tysi¹cami lat ludzie byli
œwiadomi si³y s³owa i znaczenia mowy. Nie
potrzeba - jak s¹dzê - nikomu uœwiadamiaæ, ¿e
g³ównym narzêdziem komunikacyjnym jest
w³aœnie mowa. Oczywiœcie, mo¿e ktoœ
zapytaæ: a co z komputerami, telefonami
komórkowymi, satelitami? Bez w¹tpienia
stanowi¹ one niezwykle wa¿ny i usprawniaj¹cy element komunikacji miêdzyludzkiej,
której podstawowymi atrybutami s¹ dzisiaj
szybkoœæ i dok³adnoœæ. Istota ludzka nie jest
i nie mo¿e byæ nieistotnym elementem
i dodatkiem do nowoczesnych technologii,
które kierowa³yby spo³ecznoœciami, wspólnotami, negocjowa³y porozumienia i podej-
38
mowa³y decyzje. Neotechnokratyczne mrzonki o sterylnym i matematycznie uporz¹dkowanym œwiecie super inteligentnych komputerów
i technologii przegrywaj¹ w konfrontacji
z ludzk¹ rzeczywistoœci¹. Kontakt i kierowanie ludŸmi poprzez faksy, e-maile i sms-y,
unikanie kontaktów osobistych z innymi ludŸmi prowadzi do niedoinformowania, alienacji,
zaburzeñ funkcji emocjonalnych wiêzów
miêdzyludzkich, które okreœlaj¹ przecie¿
nasze stosunki sympatii i antypatii wobec
innych ludzi. Konieczne s¹ zatem: dialog,
dyskusja, rozmowy, negocjacje.
Ju¿ w roku 427 p.n.e. Gorgiasz z Leontinoj
za³o¿y³ pierwsz¹ szko³ê retoryki dla m³odych
s³uchaczy. Twierdzi³ on, ¿e s³owo ma takie
znaczenie dla duszy, jak sk³ad leku dla cia³a.
Zreszt¹ Grecja wyda³a wielu arcymistrzów
s³owa takich jak: Demostenes, Hipokrates,
Sokrates, Arystoteles. Retoryka i szko³y retoryczne cieszy³y siê w staro¿ytnoœci ogromnym
uznaniem, a ich adeptów oczekiwa³ wielki
presti¿ spo³eczny. Greckie „rhesis” - nazwa,
nie oznacza³o cz³owieka, który wiele mówi³.
Retor - to mistrz w mówieniu, ale te¿ nauczyciel nauki o mowie i sztuki mówienia. Grecy
dobrze wiedzieli, ¿e mowa mo¿e natchn¹æ
tysi¹ce ludzi do wielkich czynów lub do szaleñstwa i dzikiego zniszczenia. St¹d te¿
demokracja ateñska polegaj¹ca na tym, i¿
wszyscy obywatele gromadzili siê, aby przez
g³osowanie podejmowaæ decyzje dotycz¹ce
najistotniejszych problemów polis nie lekcewa¿y³a znaczenia mowy. Polityk, aktor,
sêdzia, nauczyciel, handlowiec posiadali
œwiadomoœæ, ¿e ich sukces lub pora¿ka zale¿¹
od tego jakimi s¹ retorami. Z determinacj¹
wielu z nich æwiczy³o si³ê g³osu, by
zapanowaæ nad przestrzeni¹ oraz sprawnoœæ
umys³u, by w³aœciwymi argumentami
zapanowaæ nad ludzkimi umys³ami. Przyk³ad
dla potomnych w owej wytrwa³oœci kszta³cenia mowy da³ Demostenes, który ¿y³
w IV w. p.n.e. Mia³ on bardzo s³aby g³os, problemy z oddechem, niewyraŸn¹ mowê i co
wiêcej, nieprzyjemny tik. Kiedy mówi³
podrzuca³ ramionami. Pragn¹c przezwyciê¿yæ
te dolegliwoœci biega³ wzd³u¿ morza,
przekrzykuj¹c fale przyp³ywu. Dziêki temu
poprawi³ swój oddech, a w konsekwencji
wzmocni³ g³os. Problemy z wymow¹ rozwi¹za³ za pomoc¹ kamyków, które wk³ada³
pod jêzyk i trenowa³ wymowê mozolnie.
Niezdarny tik - podrzucania ramion wyeliminowa³ Demostenes wieszaj¹c na ga³êzi
drzewa, pod którym æwiczy³, ostry miecz,
który przy ka¿dym podrzucaniu ramieniem
rani³ go, a¿ siê tiku oduczy³. Wytrwa³oœæ
i pilna praca sprawi³a, i¿ po kilku latach
Demostenes-mówca nie mia³ sobie równych
w Atenach. Wtedy dopiero rozpocz¹³
dzia³alnoœæ polityczn¹, której owocem by³y
s³ynne mowy atakuj¹ce - „filipiki”, które
dla Filipa II Macedoñskiego sta³y siê powodem wielu zgryzot, a Demostenesowi
przynios³y nieœmierteln¹ s³awê jako obroñcy
demokracji.
Geniusz Greków i ich dociekliwoœæ
reprezentatywnie uosabia³ równie¿ Hipokrates, który dokona³ s³ynnego podzia³u temperamentów. Twierdzi³ on, ¿e je¿eli w cz³owieku
przewa¿a krew (³ac. sanguis) jest on ¿ywy,
szybko reaguj¹cy, lecz niewytrwa³y - sangwinik. Z kolei, gdy przewa¿a ¿ó³æ (³ac. chole)
jest on dra¿liwy, ale tak¿e chwiejny. Bywa,
¿e cz³owiekiem rz¹dzi flegma jest wówczas
powolny, obojêtny, ale uparty - to flegmatyk. I
wreszcie Hipokrates mówi³ o czarnej ¿ó³ci
(melaina chole) powoduj¹cej s³aboœæ, niestabilnoœæ, nadwra¿liwoœæ. Tak powsta³ opis
melancholika.
Tego wielkiego badacza interesowa³o
równie¿, jak typy temperamentów wp³ywaj¹
na sposób mówienia. Wiele miejsca poœwiêci³
tematowi demagogii. Twierdzi³, ¿e gwa³towny, dra¿liwy choleryk jest w stanie zjed-
noczyæ i poruszyæ masy. Charakteryzuj¹ce go
wahania nastrojów, brak równowagi s¹
zwi¹zane z emocjami, a nie z rzeczowym
racjonalnym myœleniem. Cz³owieka i jego
zdrowie postrzega³ Hipokrates jako harmoniê
p³ynów. Jego tzw. medycyna humoralna nie
mia³a sobie równej w charakterystyce
cz³owieka, a¿ do 1858 roku. À propos
demagogii, która tak zajmowa³a staro¿ytnych
retorów. Historia Grecji zna nie tylko
demokracjê, czyli rz¹dy ludu, ale tak¿e inne
ustroje, w tym oligarchiê, czyli w³adzê kilku
silnych, poœród których nie brakowa³o
wspania³ych mówców - demagogów (demos
– lud; ago - prowadzê). Przez stulecia
pojêcie to oznacza³o dobrego mówcê dopiero
w epoce nowo¿ytnej nabra³o pejoratywnego
znaczenia. S³owo to sta³o siê bowiem
synonimem mówcy bazuj¹cego na pó³prawdach, przes¹dach, k³amstwach, którego celem
jest rozbudzanie instynktów, agresji, nietolerancji wœród t³umów. Jest to po prostu
manipulant.
Retorzy greccy dobrze znali podstawow¹
zale¿noœæ pomiêdzy mow¹ i myœleniem.
Ho³dowali zasadzie, ¿e logiczne myœlenie jest
podstaw¹ logicznego przemówienia. Docenili
te uwagi tak¿e Rzymianie twierdz¹c, ¿e
„sposób mówienia jest obrazem duszy.
Rzymianie zreszt¹ czerpali pe³nymi garœciami
z intelektualno-artystycznego dorobku Greków - równie¿ gdy chodzi o retorykê. Jednak
najwiêkszy wp³yw zarówno na nich jak i na
dzieje intelektualnej przygody Europy, a¿ po
dzieñ dzisiejszy mia³ Arystoteles. Jego dzie³o
„Retoryka” fundamentalnie wp³ynê³o na
samookreœlenie siê cz³owieka. Arystotelesowi
zawdziêczamy definicjê cz³owieczeñstwa
i mowê jako narzêdzie komunikacji, której
podstawow¹ funkcj¹ jest utrzymanie jednoœci
spo³ecznoœci ludzkiej. Poœwiêci³ on wiele
przemyœleñ osobowoœci mówcy wymagaj¹ od
niego: zasad moralnych, wiarygodnoœci,
autentycznoœci, rozumu i m¹droœci, zdolnoœci
logicznego myœlenia. Na fundamencie „Retoryki” arystotelesowskiej zbudowano piêæ
punktów klasycznej retoryki, które sta³y siê
praktycznymi drogami w szko³ach retorów.
Nale¿a³y do nich: inwencja, organizacja, styl,
Zygmunt Kowalczuk
39
zapamiêtywanie, wyg³oszenie. Wymagania te
obowi¹zuj¹ do dziœ w budowie przemówieñ.
Znamy je byæ mo¿e ze szkolnej ³awy, kiedy to
wypracowanie wyst¹pienia na lekcji wed³ug
uczonego mia³y mieæ okreœlony porz¹dek,
czyli: wstêp, rozwiniêcie, zakoñczenie.
Nie do przecenienia jest rola retoryki
w historii wielkich religii. Buddyzm.
Chrzeœcijañstwo, Islam, Judaizm nadawa³y
mowie wrêcz stygmat boskoœci. Budda
zaliczy³ mowê do tzw. oœmiorakiej œcie¿ki
prowadz¹cej do oœwiecenia i wzywa³, aby
retor wzbudza³ wœród ludzi zaufanie. Wœród
dziesiêciu negatywnych dzia³añ wymienianych przez buddyzm, a¿ cztery dotycz¹
mówienia. Najwiêkszy jednak ³adunek nobilituj¹cy s³owo i mowê znajdziemy w Biblii
nazywanej „ksiêg¹ ksi¹g”. Komunikacja
miêdzy Bogiem i cz³owiekiem dokonuje siê
w opowieœciach biblijnych poprzez mowê.
Wartoœæ s³owa danego cz³owiekowi przez
Boga ma tu charakter sta³y i wieczny (obietnica dana Jakubowi, Moj¿eszowi). Cz³owiek
prowadzi negocjacje z Bogiem (Abraham
prosi za sprawiedliwych w Sodomie
i Gomorze), wreszcie nazywa s³owem
dynamizm emocjonalny swoich z nim relacji
– nadaj¹c mu charakter boski i ludzki
(Pieœñ nad Pieœniami). Sam Jezus przedstawiony na kartach Ewangelii przez czterech
Ewangelistów, jawi siê jako „doskona³y
retor”. Jego przypowieœci, dialogi przytaczane
przez Ewangelistów, a tak¿e Kazanie
na Górze, w sposób przenikliwy i doskona³y
wpisywa³y siê w mentalnoœæ ludzi tamtej
epoki, co wiêcej trwale funkcjonuj¹
w cywilizacji i kulturze Zachodu. W œredniowieczu wielu mówców opiera³o swoje
rozwa¿anie na cytatach z Biblii, co nadawa³o
ich przemówieniom szczególny charakter
– uwznioœlenia autorytetem s³owa Boga.
Jednak¿e nad ca³oœci¹ sztuki wymowy, teorii
mowy i humanistyki w ogóle dominowa³
geniusz Staigryty. Arystoteles na trwa³e
wyznaczy³ kierunki refleksji nad sztuk¹
mowy i wymowy. W swej refleksji nad retoryk¹ centralnym uczyni³ pojêcie perswazji. Do
tego te¿ pojêcia powrócê analizuj¹c retorykê
wspó³czesn¹.
40
Retoryka wspó³czeœnie
Retoryka cieszy siê dziœ niezwyk³¹ wrêcz
popularnoœci¹: rozprawia siê z ³atwoœci¹
o „retorycznoœci” ka¿dego zdania i ka¿dego
tekstu, tak¿e tekstu nie jêzykowego, który
do czegokolwiek nak³ania. W ten sposób
„retoryczne” staje siê niemal¿e wszystko,
niemal ka¿da wypowiedŸ. Dba³oœæ o komunikacjê nie jest dziœ kaprysem, sta³a siê wrêcz
koniecznoœci¹. Przek³ada siê to na ogólnoœwiatowy renesans retoryki. Efektem tego
s¹ coraz liczniejsze w Europie i Stanach
Zjednoczonych szko³y kszta³c¹ce mened¿erów, pedagogów, prawników a nawet polityków. Okazuje siê bowiem, ¿e szybki rozwój
sztucznych jêzyków i ich szczególne znaczenie w szerzeniu informacji powoduje m.in.
automatyzacjê ¿ycia. St¹d te¿, zainteresowanie ¿ywym jêzykiem, który potrafi nie
tylko przekazaæ informacjê, ale równie¿
przekonaæ, dzia³aæ na emocje i w ten sposób
umacniaæ miêdzyludzkie stosunki. Analogiczne znaczenie przypisuje siê s³owu aktora
w teatrze, w przeciwieñstwie do jego przekazu
za poœrednictwem b¹dŸ to telewizyjnego
ekranu, b¹dŸ te¿ radia lub ka¿dego innego odtwarzacza medialnego. Zjawiskiem niepokoj¹cym w spo³eczeñstwie jest tzw. „impotencja
werbalna”. Jej charakterystycznymi objawami
s¹: biernoœæ, nieumiejêtnoœæ nazywania
swoich emocji, nieporadnoœæ w formu³owaniu
myœli i pojêæ, zak³ócenia w kontaktach
miêdzyosobowych. Przy czym, wielu ludzi nie
rozumie lub te¿ Ÿle u¿ywa pojêæ z zakresu
komunikacji miêdzyludzkiej. Przyk³adem jest
tu centralne pojêcie w teorii sztuki wymowy perswazja. Termin ten powszechnie znany
i zrozumia³y, a przez to w³aœnie myl¹cy,
poniewa¿ najczêœciej oznacza nie tyle przekonywanie kogoœ, ile odradzanie. £aciñskie
persando oznacza: „namawiam”, „nak³aniam”,
„przekazujê”, a tak¿e „upraszam”, „zjednywam”, a nawet „zwabiam”. Chodzi³o zatem
o to, by: 1) przekonaæ do swojej tezy
w dyskusji, 2) utrzymaæ, zale¿nie od reprezentowanej strony, oskar¿enie lub obronê oraz
uzyskaæ po¿¹dany wyrok i 3) wykazaæ zalety,
(rzadziej) wady omawianego przedmiotu
(w tym sensie zdarzenia, a przede wszystkim
osoby). Nie ka¿de jednak uzyskanie
po¿¹danego skutku jest perswazj¹. Nie jest
bowiem perswazj¹: przekupstwo, tortury,
uwodzenie… Niestety, czêsto nawet
w mediach niew³aœciwie u¿ywane jest to pojêcie. W szeregu badaniach psycholodzy
i socjolodzy od wielu lat wskazuj¹ na skrajnie
ró¿ne oddzia³ywanie telewizji i mediów
na nowoczesne spo³eczeñstwo. Pojawia siê
mocny postulat wymagania solidnego wykszta³cenia i wysokich kwalifikacji retorycznych
wobec ludzi zajmuj¹cych siê kszta³towaniem
opinii publicznej, a pracuj¹cych w ró¿norakich
mediach. Bardzo czêsto zwraca siê dziœ uwagê
na fakt, ¿e wspó³czesne spo³eczeñstwa
(szczególnie te wysoko rozwiniête), sta³y siê
bardzo mocno nastawione na sferê us³ug.
Wielu ekonomistów zwraca uwagê, ¿e wydajnoœæ w dziedzinie us³ug nie jest mo¿liwa bez
komunikacji miêdzy ludŸmi: handlowcy,
sprzedawcy, dealerzy, lekarze, w³aœciciele biur
podró¿y, przewodnicy itp. - s¹ wrêcz skazani
na kszta³cenie siê i zastosowanie w swej
dzia³alnoœci zasad retoryki. St¹d te¿ renesans
retoryki w krajach wysokorozwiniêtych, nie
jest tylko mod¹, ale potrzeb¹ podniesienia
kwalifikacji wszystkich, których codziennym
zadaniem jest przemawiaæ, przekazywaæ,
pozyskiwaæ, kierowaæ, informowaæ, organizowaæ. Warto, by pamiêtali o tym wyk³adowcy
i politycy równie¿ w naszym kraju. Mowa
bowiem ma byæ narzêdziem mistrzowskim,
od pierwszego s³owa przyjemnym i przyci¹gaj¹cym, a nie obojêtnym czy nawet odpychaj¹cym. Zastanawiaj¹cy jest tu przyk³ad
wymieniany w najznakomitszych podrêcznikach do retoryki (Carnegie, Lemmermann),
najwiêkszego demagoga w historii œwiata,
który mia³ diaboliczny wrêcz wp³yw na losy
ca³ych narodów, milionów ludzi - Adolfa
Hitlera. Ca³e ¿ycie czu³ siê pokrzywdzony
jako „niedoceniony artysta”. jego nienawiœæ
znalaz³a wreszcie wyraz w retoryce.
W t³umach rozbudza³ potê¿ne emocje, wrêcz
hipnotyzowa³ je. Potrafi³ jednak bardzo
racjonalnie analizowaæ swoje wyst¹pienia
przy pomocy aktorów, re¿yserów, fotografa
Hofmanna, który utrwala³ szczegó³y jego
twarzy. Hitler czêsto trenowa³ przed lustrem
nowe gesty, stopniowanie napiêæ i d³ugie
milczenie, za pomoc¹ których czêsto kierowa³
emocjami ludzi. Bli¿szy jest mi jednak
Demostenes. Wydaje siê jednak, ¿e postulat by
retoryka wkroczy³a z ca³¹ moc¹ do sal
wyk³adowych polskich uczelni, a sztuka
piêknej i dobrej wymowy sta³a siê standardem
we wszystkich dziedzinach ¿ycia spo³ecznego,
jest ze wszech miar godny polecenia. Bo
przecie¿ w komunikacji miêdzyludzkiej
chodzi o to: „aby jêzyk giêtki powiedzia³
wszystko, co pomyœli g³owa…”
Literatura:
Arystoteles, Retoryka dla Aleksandra. Poetyka,
Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004
Demostenes, Wybór mów, Wroc³aw 2005
Holland R., Si³a ¿ywego s³owa w biznesie,
Warszawa 1994
Kohout J., Retoryka, mowa zjednuje ludzi,
Gliwice 2006
Ziomek J., Retoryka opisowa, Wroc³aw,
Warszawa, Kraków 1990
Kwintylian M.F., Kszta³cenie mówcy,
Warszawa 2002
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, PWN 2003
Zygmunt Kowalczuk
41
Janusz Koniusz
Ostatnie s³owo
Na skutek splotu przypadków
o jakich siê filozofom nie œni³o
z resztek gwiezdnego py³u
po raz pierwszy i ostatni
na chwilê wywo³any na œwiat³o
pomiêdzy Arktyk¹ a Antarktyd¹
po utracie ³aski cia³a
do wygaœniêcia stosu wodorowego s³oñca
zatracisz siê
w z³otym runie ziemi
To bêdzie twoje ostatnie s³owo
Nic wiêcej ju¿ siê nie zdarzy
Norwid
W zamêcie dziejów
z grubych pok³adów wyobraŸni
wydobywa³ s³owa
by je oddaæ ojczyŸnie z diamentu i popio³u
któr¹ dla bezdomnej chwa³y
opuœci³ za m³odu
Nieleczony
w krwotoku cywilizacji
umar³ na chorobê sieroc¹
42
Janusz Koniusz
***
Ziemia zapadnie siê w ziemiê
woda siê utopi
ogieñ w ogniu sp³onie
proch siê w proch rozsypie
ukamienuje siê kamieñ
strach umrze ze strachu
tylko œmieræ siê nie uœmierci
Lêk
Nie wymówione
a ju¿ z lêku przed sob¹
odchodzi
od g³osu jak od zmys³ów
by po wykrztuszeniu
znów siê pocz¹æ
43
44
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
Centrum Kultury
i Jêzyka Niemieckiego
Uniwersytetu
Zielonogórskiego
- 10 lat istnienia
Das 10. Jahre Bestehen des
Zentrums für die deutsche
Sprache und Kultur an der
Uniwersytet Zielonogórski
in Zielona Góra
(Universität in Zielona Góra)
Koncepcja utworzenia Centrum Kultury
i Jêzyka Niemieckiego w ramach zielonogórskiej uczelni zrodzi³a siê w1992 roku
na ówczesnej Wy¿szej Szkole In¿ynierskiej
w Zielonej Górze. Centrum (CKiJN UZ)
- w zwi¹zku ze zmianami, jakie zasz³y
w Polsce - mia³o staæ siê oœrodkiem promocji
kultury i jêzyka niemieckiego na obszarze
polskiego pogranicza z Niemcami. Dzia³ania
Centrum mia³y na celu budowanie porozumienia polsko-niemieckiego w myœl zawartych w latach 1990-91traktatów o potwierdzeniu istniej¹cej miêdzy RFN a RP granicy, oraz
dobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy.
Traktaty te, a tak¿e póŸniejsza umowa kulturalna z 1997 roku sta³y siê podstaw¹ dzia³añ
Centrum.
W³adze ówczesnej zielonogórskiej WSIn¿.,
chc¹c dostosowaæ obiekt przeznaczony pierwotnie dla uczelnianego Studium Wojskowego do wymagañ w pe³ni cywilnych
i akademickich, wyst¹pi³y o dofinansowanie
prac do Fundacji Wspó³pracy PolskoNiemieckiej. Fundacja sfinansowa³a prace
adaptacyjno-remontowe i Centrum zyska³o
w ten sposób swoj¹ siedzibê przy ul. Szafrana
19 (teren obecnego kampusu A), gdzie wraz
z uniwersyteckim Studium Nauki Jêzyków
Obcych mieœci siê do dziœ.
Formalnie obecne CKiJN UZ, jako uczelniana jednostka miêdzywydzia³owa, zaczê³o
funkcjonowaæ dopiero w 1997 r. w strukturze
Das Konzept zur Gründung des Zentrums
für die deutsche Sprache und Kultur (CKiJN)
an der heutigen Universität in Zielona Góra
geht auf das Jahr 1992 zurück. Die Idee des
Zentrums ist an der damaligen Ingenieurhochschule - heute (seit 2001) Universität entstanden. Förderung der deutschen Sprache
und Kultur gehörten zu den Grundaufgaben
des Zentrums. Die Änderungen, die u.a.
in dem polnischen Bildungssystem stattgefunden haben, sollten diese Aufgabe erleichtern.
Die Aktivitäten, die sich das Zentrum
(CKiJN) als Ziel gesetzt hatte, sollten den
Aufbau der deutsch-polnischen Verständigung und Zusammenarbeit stimulieren.
Die deutsch-polnischen Verträge von
1990/91 über die Bestätigung der zwischen
den beiden Staaten bestehenden Grenze und
über die deutsch-polnische gute Nachbarschaft und Zusammenarbeit bildeten die
Grundlage der Arbeitsordnung des Zentrums.
Der deutsch-polnische Kulturvertrag vom
Jahr1997 bestätigte das Vorhaben.
Das Gebäude, in dem das Zentrum
(CKiJN) entstanden ist sollte zuerst als
Gebäude für das Militärstudium für Studenten
genutzt werden. Um den Umbau und die
Kosten zu finanzieren, hat sich der Rektor der
Ingenieurhochschule für die Stiftung für
deutsch-polnische Zusammenarbeit gewandt.
Der Antrag wurde akzeptiert, und das
Zentrum hat sein Zuhause, gemeinsam mit der
organizacyjnej ówczesnej Politechniki Zielonogórskiej (PZ). Od pocz¹tku istnienia CKiJN
wspó³pracowa³o ze Studium Jêzyków Obcych
PZ i ze Studium Jêzyków Obcych ówczesnej
WSP. Z ogromnym zaanga¿owaniem wspó³pracê z Centrum podjê³y dwie lektorki ze
Studium Nauki Jêzyków Obcych Politechniki
Gudrun Lintzel i Danuta Chlebicz.
Centrum nawi¹za³o tak¿e kontakt z gimnazjami z polsko-niemieckimi pogranicza,
ze szko³ami zielonogórskimi, ze studenckim
Radiem Index w Zielonej Górze, z Wojewódzk¹
i Miejsk¹ Bibliotek¹ Publiczn¹ im. C. Norwida,
z Teatrem Lubuskim, z Muzeum Ziemi
Lubuskiej i z w³adzami samorz¹dowymi
Zielonej Góry.
Znacz¹cym osi¹gniêciem Centrum jest
przeprowadzanie corocznych polsko-niemieckich konkursów „¯ywego S³owa” dla
uczniów poznaj¹cych jêzyk polski w polskoniemieckich gimnazjach w Neuzelle, Guben,
Frankfurcie/O oraz w Cottbus i dla uczniów
zielonogórskich szkó³ œrednich ucz¹cych siê
jêzyka niemieckiego. Laureaci tych konkursów spotykaj¹ siê od oœmiu lat na obozach
w uczelnianym oœrodku w Raculce ko³o
Zielonej Góry w ramach tzw. „Spotkañ na
Dwa Jêzyki” („Begegnungen in zwei Sprachen”).
Dla studentów ucz¹cych siê jêzyka w systemie lektoratów organizowane s¹ corocznie
- od pocz¹tku istnienia CKiJN - konkursy
„Finde Dich in deinem Deutsch zurecht”
(„odnajdŸ siê w przedstawionej sytuacji”).
Dziêki kontaktom Centrum z Eberhardem
Gärtnerem, honorowym obywatelem miasta
Zielona Góra, wielkim orêdownikiem polskoniemieckiego porozumienia, studenci, którzy
zajêli pierwsze miejsca w konkursach,
wyjechali w nagrodê na tygodniowy pobyt do
Niemiec.
Za poœrednictwem CKiJN w 2001 roku
cztery studentki z kierunku Ochrony
Œrodowiska mog³y odbyæ praktykê za zachodni¹ granic¹ Polski.
Kierownik Centrum uczestniczy³a w latach
1997-2002 w wielu polsko-niemieckich
konferencjach na temat szkó³ pogranicza
w Guben, Cottbus, Frankfurt/O, Neuzelle,
Fremdspracheabteilung, in der Szafrana - Str.
19 gefunden (Campus A der heutigen
Universität).
Die aktive Arbeit des Zentrums (CKiJN),
das als eine Sondereinrichtung des damaligen
Polytechnikums ins Leben berufen wurde,
begann jedoch erst im Jahre 1997. Von
Anfang an arbeitete das Zentrum mit der
Fremdsprachenabteilung des Polytechnikums
(PZ) und der Pädagogische Hochschule
(WSP) zusammen. Zwei Deutschlektorinnen
des Polytechnikums Gudrun Lintzel und
Danuta Chlebicz, haben sich bei den Arbeiten
des Zentrums besonders verdient gemacht.
Seit dieser Zeit findet auch die
Zusammenarbeitet mit den deutsch-polnischen Gymnasien der Grenzregion, mit den
Mittelschulen der Stadt Zielona Góra, mit
dem Studentenradio „Index”, mit der
Wojewodschaft - und Öffentlichen Stadtbibliothek namens C. Norwid (WiMBP) in
Zielona Góra, mit dem Museum Ziemi
Lubuskiej, mit der Stadtverwaltung statt.
Jedes Jahr wird vom Zentrum (CKiJN)
der deutsch-polnische Sprachwettbewerb des
„Lebendigen Wortes” für die deutschen
Schuler, die in Neuzelle, Guben, Cottbus,
Frankfurt/O Polnisch lernen, und für die polnischen Schuler, die Deutsch in Zielona Góra
(Lyzeen) lernen, organisiert. Die Besten
dieser Wettbewerbe treffen sich seit 8 Jahren
(Ende Juni) in dem Reitzentrum (in der Nähe
Zielona Góra) „Raculka” der Universität zu
einem Fremdsprachenlager „Spotkania na Dwa
Jêzyki” - „Begegnungen in zwei Sprachen”.
Für die Studenten, die an der Universität
den Deutschunterricht im Lektorat geniessen
findet jährlich ein Sprachwettbewerb nach
dem Motto „Finde Dich in deinem Deutsch
zurecht” statt. Herr Eckehard Gärtner der
Ehrenbürger der Stadt Zielona Góra, der sich
für die deutsch-polnische Verständigung seit
Jahren engagiert, hat den Besten des
Wettbewerbes zweimal einen einwöchigen
Aufenthalt in Deutschland ermöglicht.
Dank den Kontakten des Zentrums konnten auch im Jahre 2001 vier Studentinnen der
Fachrichtung Umweltschutz ein Praktikum in
Deutschland absolvieren.
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
45
a tak¿e w spotkaniach p oœwiêconych wspó³pracy transgranicznej w Schwedt, Löknitzt,
Sellow i Peitz.
W latach 1998-2001 Centrum organizowa³o z pomoc¹ zatrudnionej w Studium
Nauki Jêzyków Politechniki lektorki Gudrun
Lintzel kursy przygotowawcze na certyfikaty
znajomoœci jêzyka niemieckiego dla studentów (ZD, DfdB i ZMP). W latach 1998-2002
Centrum organizowa³o seminaria dla nauczycieli jêzyka niemieckiego.
W roku 1999, który by³ Rokiem J. W.
Goethego Centrum zorganizowa³o wraz
z Instytutem Germanistyki ówczesnej Wy¿szej
Szko³y Pedagogicznej Dni Goethego.
W ramach obchodów tych Dni zorganizowano
wystawê oraz koncerty z udzia³em s³uchaczy
Uniwersytetu Trzeciego Wieku, studentów
oraz m³odzie¿y szkolnej.
W roku 2000, w ramach polsko-niemieckiego sympozjum Nauka-Badania-Edukacja,
w euroregionie z inicjatywy Centrum odby³a
siê dyskusja panelowa na temat polskoniemieckich szkó³ pogranicza.
Jedn¹ z pierwszych akcji skierowanych do
mieszkañców Zielonej Góry w 1998 r. by³y
Dni Filmu Niemieckiego zorganizowane
w Kinie „Newa”. Akcja ta by³a kontynuowana
pod has³em „Tydzieñ Filmu Niemieckiego”
w 2001 w szko³ach œrednich Zielonej Góry.
W 2001 roku zorganizowano miêdzynarodow¹ konferencjê na temat „Jak sobie
radzimy ze stereotypami i uprzedzeniami”,
w konferencji bra³o udzia³ oko³o 30 nauczycieli
jêzyka niemieckiego i historii ze szkó³
Zielonej Góry i z Brandenburgii”.
Od pocz¹tku swojej dzia³alnoœci kierownik Centrum informuje w Radiu Index w cotygodniowych audycjach o pracach Centrum
i o wydarzeniach kulturalnych na pograniczu.
W latach 2000-2002 dziêki wspó³pracy
Centrum z niemieck¹ fundacj¹ Stiftung politische und christliche Jugendbildung, nauczyciele jêzyka niemieckiego (piêæ osób) ze szkó³
œrednich wziêli udzia³ w szkoleniu
w Strausbergu ko³o Berlina. Tak¿e m³odzie¿
ze szkó³ œrednich Zielonej Góry mia³a
mo¿liwoœæ wziêcia udzia³u w szkoleniu
liderów zarówno w Polsce jak i w Niemczech.
46
Die Leiterin des Zentrums nahm in den
Jahren 1997-2002 an den Konferenzen zum
Thema „Deutsch-polnische Gymnasien in der
Grenzregion” in Guben, Cottbus, Frankfurt/O,
und Neuzelle teil. Dazu kam noch die
Teilnahme an weiteren Seminaren über die
grenzüberschreitende Zusammenarbeit in
Schwedt, Löknitz, Sellow und Peitz.
In den Jahren 1998 - 2001 wurden mit
Hilfe von Gudrun Lintzel für die Studenten
die Sprachkurse Deutsch zum Zertifikat (ZD,
DfdB und ZMP) organisiert. Das Zentrum
veranstaltete auch in den Jahren 1998 - 2002
Seminare für Deutschlehrer.
Auf Initiative des Zentrums wurde auch
in Zielona Góra im Jahr 1999 das „Goethe
Jahr” gefeiert. Es gab Ausstellungen und
Konzerte mit und für Schuler und Studenten
der beiden Hochschulen und der Universität
der III. Generation.
Im Jahre 2000 hat die Leiterin des
Zentrums im Rahmen des Symposiums
„Wissenschaft - Forschung - Bildung” eine
Podiumsdiskussion über die deutsch-polnischen Gymnasien in der Grenzregion geleitet.
Eine der ersten Aktivitäten des Zentrums
waren die Tage der deutschen Filme im Kino
„Newa” (1998). Diese Aktion wurde noch im
Jahre 2001 als „Woche des deutschen Films”
den Mittelschulen der Stadt Zielona Góra
angeboten.
Im Jahre 2001 fand im Zentrum eine dreitägige deutsch-polnische Konferenz zum
Thema: ”Wie gehen wir mit Stereotypen
Vorurteilen um” statt. An der Konferenz nahmen etwa 30 Deutsch- und Geschichtslehrer
aus Zielona Góra und aus Brandenburg teil.
Die Arbeiten des Zentrums und die
aktuellen Ereignisse in der Grenzregion sind
auch
Thema
der
Sendungen
im
Studentenradio Index. An diesen Sendungen
nimmt die Leiterin des Zentrums einmal pro
Woche teil.
Die Zusammenarbeit mit der Stiftung für
politische und christliche Jugendbildung 2000
- 2002 machte den Jugendlichen aus den
Mittelschulen der Stadt Zielona Góra die
Teilnahme an einer Schulung für Liderbildung
sowohl in Polen als auch in Deutschland
W Roku Jêzyków (2001 r.) odby³o siê
szereg seminariów na temat nauki jêzyka niemieckiego. A w roku akademickim 2002/2003
mia³o miejsce konwersatorium z jêzyka niemieckiego dla studentów pragn¹cych rozwin¹æ
swoje umiejêtnoœci jêzykowe. Na proœbê
nauczycielki prowadz¹cej kurs jêzyka
polskiego dla pracowników urzêdu miasta
Cottbus w latach 2004 i 2005 Centrum zorganizowa³o dla nich weekendowy program
kulturalno-jêzykowy.
Centrum od pocz¹tku gromadzi równie¿
materia³y: ksi¹¿ki, czasopisma, katalogi,
plakaty, wycinki prasowe, filmy na temat polsko-niemieckiego porozumienia i wspó³pracy.
Najnowsz¹ inicjatyw¹ CKiJN s¹ organizowane od 2003 roku Dni Niemieckie. Jest to
coroczna impreza organizowana pod patronatem JM Rektora Uniwersytetu Zielonogórskiego z udzia³em dzieci, m³odzie¿y szkolnej
i studentów. Z tej okazji odbywaj¹ siê koncerty, warsztaty teatralne, konkursy, spotkania,
dyskusje, wystawy, seminaria itp. we wspó³pracy ze szko³ami. Imprezy te odbywaj¹ siê
na terenie obu kampusów Uczelni, oraz
w WiMBP im. C. Norwida.
Œrodowisko zielonogórskie doceni³o dziesiêcioletni wk³ad Centrum Kultury i Jêzyka
Niemieckiego w budowaniu pomostów kulturalnych miêdzy Polakami i Niemcami,
przyznaj¹c w 2006 r. kierownikowi Centrum
nagrodê kulturaln¹ miasta Zielonej Góry.
möglich. Dank dieser Stiftung nahmen fünf
Deutschlehrer aus Zielona Góra an der
Schulung Deutsch als Fremdsprache in
Strausberg bei Berlin teil.
Im „ Jahr der Sprachen 2001” gab es im
Zentrum eine Seminarreihe zum Thema
Deutsch als Fremdsprache. Für die Studenten,
die ihr Deutsch praktisch anwenden wollten
gab es einmal pro Woche im Jahre 2002/2003
ein Konversationsseminar.
Das Zentrum organisierte auch in Jahren
2004 und 2005 ein Besucherprogramm in
Zielona Góra für die Cottbuser Stadtangestellte, die in ihrer Stadt einen Polnischkurs
belegen.
Das Zentrum sammelt Bucher, Zeitschriften, Kataloge, Plakate, Presseausschnitte,
Filme, die dem deutsch-polnischen Dialog
und der Zusammenarbeit dienen sollen.
Die neuste Initiative, die das Zentrum
2003 ergriff, sind die Deutschtage. Sie werden
jeweils im Oktober veranstaltet. Sie finden
unter der Schirmherrschaft des Rektors der
Universität statt. An den Deutschtagen nehmen Kinder, Jugendliche und Studenten teil.
Im Programm stehen: Konzerte, Workshops,
Wettbewerbe, Autorenlesungen, Begegnungen,
Ausstellungen, Seminare und Diskussionen.
Die Veranstaltungen werden in beiden
Campen der Universität, in den Schulen und
in der WiMBP („Norwid” Bibliothek) gezeigt.
Die 10-jährigen Aktivitäten des Zentrums
für den Brückenbau zwischen den Deutschen
und Polen sind wohl bemerkt worden. Die
Leiterin des Zentrums bekam für ihre
Bemühungen
den
Kulturpreis
des
Stadtpräsidenten.
Übersetzt von Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
47
48
Leonie Ossowski
Leonie Ossowski
Überlegungen
Refleksje
Rede der Schriftstellerin
Leonie Ossowski anlässlich
der Verleihung der Hermann
Kesten - Medaille des deutschen
PEN-Clubs. 16.11.2006
Pisarka Leonie Ossowski
zosta³a w dniu 16 listopada 2006 r.
wyró¿niona Medalem Hermanna
Kestena przez niemiecki PEN Club.
Z tej okazji wyg³osi³a mowê.
Lieber Johano Strasser, sehr geehrter Herr
Professor Leonhard, lieber Professor
Or³owski, liebe Kollegen vom PEN,
Meine Damen und Herren, liebe Freunde!
Bevor ich meinem Dank und meiner
Freude Ausdruck gebe, will ich Ihnen
erzählen, wie die Nachricht, dass ich dieses
Jahr die Hermann Kesten - Medaille
bekomme, auf mich gewirkt hat.
Als mich der Generalsekretär des
Deutschen PEN, Wilfried Schoeller von
dieser Würdigung telefonisch informierte, war
ich zuerst irritiert. Ich konnte mir nicht
vorstellen, dass meine Texte der Begründung
dieser Auszeichnung entsprechen. Erst als mir
Wilfried Schoeller den Beschluß des
gesamten Präsidiums bestätigte, glaubte ich
ihm, blieb aber zutiefst verwundert. Je länger
er sprach, um so deutlicher hatte ich das Bild
eines alten Zirkuspferd vor mir, das unerwartet wieder in die Arena geholt wird.
Und nun stehe ich vor Ihnen und habe
abermals dieses Bild im Kopf. Nur der Zirkus,
und ich meine natürlich den Literaturzirkus,
der hat sich, seit dem ich ihn kenne, sehr
verändert. Die Direktoren haben gewechselt,
die Autoren sind um Jahrzehnte jünger als ich,
die Produktionen der Verlage haben sich
verdoppelt und verdreifacht, die Programme
Drogi Johano Strasser, wielce szanowny
Profesorze Leonhard, drogi Profesorze
Or³owski, drodzy Koledzy z PEN Clubu,
Panie i Panowie, drodzy Przyjaciele!
Pozwólcie Pañstwo, i¿ zanim dam wyraz
podziêkowaniu i radoœci, pragnê Pañstwu
opowiedzieæ jak odebra³am wiadomoœæ o tym,
¿e w tym roku zostajê wyró¿niona Medalem
Hermanna Kestena.
Najpierw ogarnê³a mnie irytacja, potem,
gdy Wilfried Scheller, sekretarz generalny
niemieckiego PEN Clubu powiadomi³ mnie
telefonicznie o wyró¿nieniu, nie potrafi³am
sobie wyobraziæ, by moje teksty by³y tego
godne. Dopiero kiedy Wilfried Schoeller zaznajomi³ mnie z uchwa³¹ ca³ego prezydium,
uwierzy³am, lecz z pocz¹tku by³am bardzo
zdziwiona. Im d³u¿ej mówi³, tym intensywniej widzia³am siebie w roli starego konia
cyrkowego, którego nieoczekiwanie znów siê
wprowadza na arenê.
I oto stojê przed Pañstwem i znów to samo
sobie wyobra¿am. Tylko cyrk, mam tu jednak
na myœli cyrk literacki, od czasu jak go znam,
bardzo siê zmieni³. Zmienili siê dyrektorzy,
autorzy s¹ o dziesi¹tki lat m³odsi ode mnie,
wydawnictwa podwoi³y albo potroi³y produkcjê wydawnicz¹, zmieni³y siê programy
i tym samym tak¿e zamierzenia.
sind andere und damit auch die Schwerpunkte.
Der Umgang zwischen Verlag und Autor
ist unpersönlicher als früher.
Alles dreht sich mehr oder weniger nur um
den Profit und der Inhalt der Texte steht
dadurch oft an zweiter Stelle.
Nun verstehen Sie vielleicht, warum mein
Dank an das PEN-Präsidium so groß ist, auch
meine Freude. Nie hätte ich jetzt noch mit
einer Auszeichnung gerechnet. Viel eher sah
ich mich langsam in der Versenkung verschwinden, zumal vor nicht langer Zeit, als
mein Name in einer Buchhandlung fiel, eine
Kundin erstaunt fragte: „Lebt die eigentlich
noch?”
Ebenso gehört mein Dank Ihnen,
Professor Leonhard, als Vertreter der hessischen Landesregierung, von der mir 10.000
Euro geschenkt werden.
Noch ein paar Worte zum alten
Zirkuspferd und warum mir die Arena so
fremd geworden ist. Meine Generation ist
anders geprägt. Leid, Verlust, Schuld, Scham
und Versagen haben unsere Texte beeinflußt.
Die jungen Autorinnen und Autoren haben
andere Themen, denn ihre Vergangenheit ist
auch eine andere.
Perspektive, Werte und Standpunkte
unterscheiden sich von denen meiner
Generation. Vor allem schreiben sie nicht
unter dem Zwang der Wiedergutmachung.
Das ist wichtig und gut.
Es gibt so viele beeindruckende und
bemerkenswerte Bücher von den jungen
Kollegen und Kolleginnen. Aber so beneidenswert schön ihre Sprache oft ist, so gibt es
nur wenige unter ihnen, die sich mit den
Themen befassen, die uns heute angehen und
bedrohen. Ich denke da an: Umwelt,
Klimawandel, Computerhacker, Jugendgewalt, Arbeitslosigkeit und den fragwürdigen
Einfluss
von
bestimmten
Fernsehund Horrorfilmen oder gewalttätigen
Computerspielen. Ich gebe zu, das erfordert
lange, harte Recherchen, einen guten Plot
und eine wohlüberlegte Dramaturgie, um die
am Profit orientierten Verlage davon
zu überzeugen.
Dawniej kontakt wydawcy z pisarzem
mia³ charakter osobisty.
Mniej lub bardziej chodzi teraz o profity,
natomiast tekst znajduje siê obecnie na
drugim miejscu.
Byæ mo¿e teraz Pañstwo rozumiej¹,
dlaczego s³owa mego podziêkowania dla
prezydium PEN Clubu s¹ tak gor¹ce, jak
równie¿ moja radoœæ. Nigdy nie myœla³am,
i¿ mogê otrzymaæ jeszcze jakieœ wyró¿nienie.
Raczej uwa¿a³am, ¿e powoli pogr¹¿am siê
w zapomnieniu, tym bardziej i¿ niedawno,
kiedy moje nazwisko pad³o w jakiejœ ksiêgarni,
klientka zapyta³a ze zdziwieniem: „Ona
jeszcze ¿yje?”.
S³owa podziêkowania kierujê tak¿e do
Pana, Profesorze Leonhard, jako przedstawiciela rz¹du krajowego Hesji, który
podarowa³ mi 10.000 Euro.
Jeszcze kilka s³ów o starym koniu
cyrkowym i o tym, dlaczego arena sta³a mi siê
czymœ tak bardzo obcym. Moje pokolenie
zosta³o ukszta³towane inaczej - naszymi
doœwiadczeniami by³o cierpienie, utrata,
wina, wstyd i doznany zawód.
M³odych autorów zajmuj¹ inne treœci,
gdy¿ ich przesz³oœæ jest inna. Ró¿ni¹ siê oni
od mego pokolenia perspektywami, wartoœciami i tym co jest wa¿ne. Przede wszystkim
nie pisz¹ obci¹¿eni presj¹ zadoœæuczynienia.
To jest dobre i wa¿ne.
Istnieje wiele wywieraj¹cych wra¿enie
i godnych uwagi ksi¹¿ek m³odych kolegów
i kole¿anek. Lecz jeœli mo¿na im pozazdroœciæ piêknego jêzyka, to tylko nieliczni zajmuj¹ siê problemami, którymi ¿yjemy i które
stanowi¹ dla nas zagro¿enie. Mam na myœli:
œrodowisko, zmiany klimatyczne, hakerów
komputerowych, przemoc, bezrobocie i niekorzystny wp³yw brutalnych filmów czy gier
komputerowych. Przyznajê, ¿e wymaga to
¿mudnych i trudnych dociekañ, sprawnej
i przemyœlanej dramaturgii, aby przekonaæ
komercyjnych wydawców.
W spo³eczeñstwie, w którym s³owo
„radoœæ” wci¹¿ bywa zastêpowane „ubawem”,
moje s³owa prawdopodobnie nie znajd¹ oddŸwiêku. £atwiej przecie¿ pisaæ o w³asnym
samopoczuciu, o mi³oœci, œmierci i intrygach.
Leonie Ossowski
49
Aber in einer Gesellschaft, in der das Wort
Freude ständig durch das Wort Spaß ersetzt
wird, sind meine Vorstellungen wahrscheinlich nicht sehr gefragt. Da schreibt es sich
leichter über die eigene Befindlichkeit, über
Liebe, Tod und Intrige.
Vor circa 10 Jahren wollte ich noch einmal
so eine harte Recherche machen und einen
Roman über Neonazis und deren wachsende
Entwicklung in der Mark Brandenburg
schreiben. Es war mühsam einen Mittelsmann
zu finden. Endlich traf ich einen
Sozialarbeiter, der sich um eine Verbindung
zwischen den jungen Männern und mir
bemühte. Nachdem sie mein Alter erfragt hatten, ließen sie mir ausrichten, dass sie unter
keinen Umständen ihre Zeit mit Omas vergeuden würden.
Da wusste ich, an welche Grenze ich
altersmäßig gekommen war. Also machte ich
meine Recherchen bei erwachsenen ehemaligen Nazis und schrieb den Roman
„Espenlaub”.
In allem, was ich je zu Papier brachte,
habe ich mich stets um eine gesellschaftspolitische Sicht bemüht. Es ging mir bei meinem
Romanen, auch bei meinen Drehbüchern
prinzipiell um Aufklärung, um Hinweise auf
gegenwärtige Situationen und Probleme in
unserem Land, die den Durchschnittsleser
normalerweise nicht interessieren. Meine
Bücher wurden zwar von Kritikern hin und
wieder als nicht sonderlich literarisch bezeichnet, aber die Leser erreichte ich immer und
das war mir wichtiger als alles andere.
Lieber Professor Or³owski. Sie haben mir
mit Ihrer Laudatio eine große Freude bereitet
und ich danke Ihnen für Ihre Worte von
ganzem Herzen. Deshalb will ich mich
meinen weiteren Ausführungen auf meine
deutsch-polnischen Bücher beschränken.
Wenn ich heute ein Lob darüber höre, muß
ich immer an eine Begebenheit denken, die
sich in den siebziger Jahren in Frankfurt
abspielte. Der damalige Schriftstellerverband
Hessen, zu dem ich gehörte, veranstalte im
Theater eine Lesung, zu der auch ich eingeladen wurde. Ich hatte einen meiner
Lieblingstexte ausgewählt, bei dem ich mich
50
Mniej wiêcej dziesiêæ lat temu pragnê³am
raz jeszcze dotrzeæ do krêgów m³odych neonazistów coraz bardziej licznych w Brandenburgii, aby napisaæ powieœæ, lecz trudno mi
by³o znaleŸæ odpowiedniego poœrednika.
Wreszcie zgodzi³ siê nim byæ pewien
pracownik socjalny, który mia³ u³atwiæ mi
kontakt z tymi m³odymi ludŸmi. Lecz kiedy ci
zapytali o mój wiek, kazali mi powiedzieæ, ¿e
pod ¿adnym wzglêdem nie bêd¹ marnowaæ
czasu dla jakiejœ babci.
Wtedy zrozumia³am do jakiej granicy
dobieg³ mój wiek. Dlatego postanowi³am
dotrzeæ do dawnych nazistów i napisa³am
powieœæ Espenlaub (Liœcie osiki).
We wszystkim, co przelewa³am na papier,
zawsze by³y to sprawy rozwa¿ane ze spo³eczno-politycznego punktu widzenia. W moich
powieœciach i scenariuszach zasadnicz¹
spraw¹ by³o uœwiadomienie, wskazanie na
wspó³czesne sytuacje i problemy w naszym
kraju, które normalnie przeciêtnego czytelnika nie interesuj¹. Moje ksi¹¿ki krytycy nie
zawsze oceniali pozytywnie, lecz dociera³am
przecie¿ do czytelników i to by³o dla mnie
o wiele wa¿niejsze ni¿ wszystko inne.
Drogi Profesorze Or³owski. Sprawi³ mi
Pan ogromn¹ radoœæ laudacj¹ i pragnê Panu za
to podziêkowaæ z g³êbi serca. Dlatego w moich
dalszych wywodach pragnê siê skoncentrowaæ na niemiecko-polskim temacie w moich
ksi¹¿kach.
Je¿eli dzisiaj ów temat zas³u¿y³ na s³owa
uznania, zatem nie mogê wspomnieæ
o zdarzeniu, które mia³o miejsce w latach
siedemdziesi¹tych we Frankfurcie. Ówczesny
Zwi¹zek Pisarzy w Hesji, do którego
nale¿a³am, zorganizowa³ w tamtejszym
teatrze wieczór autorski, na który i ja
zosta³am zaproszona. Do czytania wybra³am
jeden z moich ulubionych tekstów, w którym
przedstawi³am wypêdzenia Polaków, konfrontuj¹c je z podobnym tematem jaki zawar³
w dramacie „Herman i Dorota” Johann
Wolfgang Goethe.
W pierwszym rzêdzie siedzia³ Marcel
Reich-Ranicki i ucieszy³am siê z tego
powodu. Myœla³am, ¿e jako rodowitemu
Polakowi mój tekst mu siê spodoba. Wczeœniej
mit den unterschiedlichen Vertreibungen der
Polen befasste und sie der Fluchtszene aus
Hermann und Dorothea von Goethe gegenübergestellt habe.
In der ersten Reihe saß Reich-Ranitzki
und ich freute mich darüber. Als geborener
Pole, so dachte ich, wird ihm der Text gefallen. Zuvor hatte man mir zugeflüstert, wenn
Reich-Ranitzki seine Glatze von vorn nach
hinten streicht, ist er begeistert, streicht er sie
aber von hinten nach vorn, ist er entsetzt.
Nach dem ich meinen Text zur Hälfte gelesen
hatte, hob ich den Kopf und sah ihn an. Er
strich seine Glatze bis zum Erröten von hinten
nach vorn und ich musste mir Mühe geben,
meine Erzählung ohne Stottern zu Ende zu
bringen.
1973 fuhr ich für ein viertel Jahr nach
Polen, ins ehemalige deutsche Schlesien. Ich
wohnte in meinem Geburtsort, einem kleinen
Dorf 1 in der Nähe von Leszno. Mein Plan
war, nach der Rückkehr ein Buch über meine
Erlebnisse zu schreiben.
Es war keine leichte Zeit und ich brauchte
Wochen, um das Mißtrauen mir, als ehemaliger Gutsbesitzertochter gegenüber, abzubauen und das Vertrauen der Dorfbewohner
zu gewinnen, bis sie bereit waren zu berichten, was 1945 und später passiert war.
Unter anderem suchte ich nach unserem
früheren polnischen Traktorführer, der mir als
Fünfzehnjährige das Treckerfahren beigebracht hatte. Ich fand ihn in einem anderen
Dorf. Alt und weißhaarartig geworden,
öffnete er mir die Tür.
Als erstes stellte er eine Flasche Wodka
auf den Tisch. Dann bat er seine Frau mir
etwas anzubieten. Er schien, zu meiner
Verwirrung, und ohne sein Glas in die Hand
zu nehmen, auf etwas zu warten. Als ich
endlich ein wenig verlegen zu essen begann,
sagte er feierlich: „Jetzt hat ein Feind von
meinem Brot gegessen.”
Mir blieb fast der Bissen im Halls stecken
und es fiel mir beim besten Willen keine
einzige Antwort ein.
jednak us³ysza³am, ¿e jeœli Reich-Ranicki
bêdzie g³aska³ ³ysinê ruchem d³oni od przodu
do ty³u, bêdzie to oznaczaæ, ¿e jest zachwycony, natomiast je¿eli przeleci d³oni¹ po
³ysinie od ty³u do przodu, bêdzie to oznaczaæ
i¿ jest zdegustowany. Kiedy mój tekst
przeczyta³am do po³owy, podnios³am g³owê
i na niego spojrza³am. Ranicki do czerwonoœci
tar³ ³ysinê od ty³u do przodu, a ja musia³am siê
bardzo staraæ by moje opowiadanie przeczytaæ do koñca bez dr¿enia g³osu.
W 1973 roku spêdzi³am ca³y kwarta³ na
dawnym niemieckim Dolnym Œl¹sku.
Zamieszkiwa³am w miejscu, w którym siê
urodzi³am, w ma³ej wsi w pobli¿u Leszna1. Po
powrocie zamierza³am napisaæ ksi¹¿kê o tym
co prze¿y³am.
Nie by³ to dla mnie ³atwy czas i up³ynê³y
tygodnie, abym jako córka dawnych w³aœcicieli posiad³oœci, pozyska³a zaufanie
mieszkañców wsi po to, by zechcieli mi
opowiedzieæ co siê tu dzia³o w 1945 roku
i póŸniej.
Szuka³am tak¿e dawnego traktorzysty,
który jako piêtnastolatek nauczy³ mnie
obchodzenia siê z ci¹gnikiem. Znalaz³am go
w innej wsi. Drzwi otworzy³ mi stary siwy
cz³owiek.
Na pocz¹tek postawi³ na stole flaszkê
wódki. Potem poprosi³ ¿onê aby mnie poczêstowa³a. By³am jednak zak³opotana, gdy¿ on
nie bior¹c kieliszka do rêki, zdawa³ siê na coœ
czekaæ. Lecz kiedy wreszcie, nieco zaskoczona, skosztowa³am co nieco, rzek³ z namaszczeniem: „Teraz wróg raczy siê moim
chlebem”. O ma³o a by³abym siê zakrztusi³a,
lecz przy najlepszej chêci nie potrafi³am na to
cokolwiek powiedzieæ.
Za to gospodarz zacz¹³ teraz mówiæ
i d³ugo, bardzo d³ugo mi opowiada³ o tym
wszystkim o czym nie wiedzia³am, zaœ on
prawdopodobnie dawno siê z tym nosi³.
Opowiada³ o tym jak zosta³ wypêdzony, jak
Niemcy mordowali i panoszyli siê w jego wsi,
w jakich nieludzkich warunkach jako robotnik przymusowy zarówno latem jak i zim¹
1 Röhrsdorf (Osowa Sień) - Anmerkung des Übersetzers.
1 Osowa Sień (Röhrsdorf). Przypis tłumacza.
Leonie Ossowski
51
Dafür fing er an zu reden, erzählte und
erzählte alles was ich nicht wußte und was er
offensichtlich lange mit sich herumgetragen
hatte. Er berichtete, wie er selbst vertrieben
worden war, wie die Deutschen in seinem
Dorf gemordet und gehaust hatten, wie jämmerlich er als Zwangsarbeiter Sommers wie
Winters auf einem Dachboden untergebracht
war, wie schlecht sie sich alle ernähren
mussten, wie kläglich sie bezahlt wurden und
wie sie unter der ständigen Angst gelebt
haben, bestraft, verprügelt oder in ein KZ
abtransportiert zu werden. Erst als er fertig
war hob er sein Glas und trank auf mein Wohl.
Es gab noch einige solcher Begegnungen,
die ich hier aus Zeitgründen nicht aufzählen
möchte. Ich will Ihnen damit nur sagen, einfach waren diese Recherchen nicht und oft
haben sie mir die Schamesröte ins Gesicht
gejagt und nichts wäre mir lieber gewesen, als
so schnell wie möglich zurück nach
Deutschland zu fahren. Aber ich hielt letztlich
doch durch, und das Ergebnis waren die
Romane: „Weichselkirschen”, „Wolfsbeeren”,
„Holunderzeit” und das „Dienerzimmer”.
Als ich 1981 den Kulturpreis Schlesien
des Landes Niedersachsen bekam, weigerte
sich Dr. Herbert Hupka, Jury-Mitglied,
damals Bundestagsabgeordneter und Bundesvorsitzender der Landsmannschaft Schlesien
die Laudatio auf mich zu halten. Damit nicht
genug. Er schickte während der Frankfurter
Buchmesse zwei Herren zu mir und ließ mir
mitteilen, eine Dankesrede meinerseits sei
unerwünscht. Der Preis war aber mit 10.000
DM dotiert. Ich sage den Herren, ich sei so
erzogen, mich für ein Geschenk zu bedanken,
und dementsprechend würde ich mich verhalten, auch wenn das Herrn Hupka nicht passe.
Sie sehen, wenn wir an die heutigen
Querelen des Bundes der Vertriebenen
denken, hat sich an deren Standpunkt nicht
viel verändert. Ich kann verstehen, dass die
Polen über die Entschädigungsansprüche der
Frau Steinbach und ihrer Mitstreiter empört
sind. Aus meiner Sicht gibt es unter anderem
zwei Gründe dafür.
Der eine ist, Polen mußte 1945 ungefragt
im Osten das Land an die Sowjetunion
52
nocowa³ na strychu, jak Ÿle musieli siê
od¿ywiaæ, jak marnie im p³acono i jak ¿yli
w ustawicznym strachu, ¿e spotka ich jakaœ
kara, ch³osta czy zsy³ka do obozu koncentracyjnego. Kiedy to wreszcie powiedzia³,
podniós³ kieliszek i wypi³ za moje zdrowie.
Podobnych spotkañ mia³am wiêcej, lecz
nie bêdê ich tu przytaczaæ ze wzglêdu na
ograniczony czas. Pragnê jednak Pañstwu
uzmys³owiæ, ¿e owo zbieranie materia³u nie
by³o dla mnie proste i to co us³ysza³am czêsto
wywo³ywa³o rumieniec wstydu na mojej
twarzy i nic bardziej przyjemnego nie
mog³oby mnie spotkaæ jak najszybszy powrót
do Niemiec, lecz mimo wszystko opar³am siê
tej pokusie i rezultatem mojej peregrynacji s¹
powieœci: „Weichselkirschen”, „Wolfsbeeren”
(„Wilcze jagody” opublikowane w Polsce
– przypis t³umacza), „Holunderzeit” oraz
„Das Dienerzimmer”.
Kiedy w 1981 roku przyznano mi Œl¹sk¹
Nagrodê Kulturaln¹ Dolnej Saksonii,
dr Herbert Hupka, cz³onek jury, wtedy pose³
do Bundestagu i przewodnicz¹cy Ziomkostwa
Œl¹zaków wzbrania³ siê przed wyg³oszeniem
laudacji. Ale nie koniec na tym, gdy¿ w czasie
Targów Ksi¹¿ki we Frankfurcie przys³a³ do
mnie dwóch panów, którzy mi zakomunikowali i¿ przewodnicz¹cy nie ¿yczy sobie
abym wyg³osi³a s³owa podziêkowania, lecz
nagrod¹ by³o równie¿ 10 tysiêcy marek. Powiedzia³am zatem tym panom, ¿e wpajano mi
w dzieciñstwie, i¿ za podarunek nale¿y dziêkowaæ i dlatego równie¿ teraz tak post¹piê,
nawet jeœli panu Hupce to nie odpowiada.
Widz¹ Pañstwo, i¿ patrz¹c na dzisiejsze
utyskiwania Zwi¹zku Wypêdzonych nie
ró¿ni¹ siê one od dawnych pretensji.
Rozumiem, ¿e Polaków irytuj¹ ¿¹dania pani
Steinbach i jej komilitonów. Z mojego punktu
widzenia sk³adaj¹ siê na to dwie przyczyny.
Pierwsza to ta, i¿ Polska, która w tej sprawie nie mog³a zabieraæ g³osu w 1945 roku
musia³a na wschodzie oddaæ czêœæ swego
terytorium Zwi¹zkowi Sowieckiemu i za to
otrzyma³a na zachodzie fragment obszaru
Niemiec. Dla Polaków z terenów wschodnich
oznacza³o to równie¿ wypêdzenie i czy oni
tego chcieli czy te¿ nie zmuszeni byli osiedlaæ
abgeben, was es im Westen von Deutschland
zugeteilt bekam. Das hieß für die ostpolnischen Bürger, auch sie wurden verjagt und
mußten, ob sie wollten oder nicht, nun dort
siedeln, wo wir früher gelebt hatten.
Der andere Grund ist, dass die deutschen
Vertriebenen, die sich zurecht als Kriegsopfer
bezeichnen, zu vergessen scheinen, dass wir
Deutschen es selbst sind, die dieses Schicksal
zu verantworten haben. Denn wir waren es,
die diesen entsetzlichen zweiten Weltkrieg
begannen.
Mein letzter Deutsch-Polnischer Roman,
„Das Dienerzimmer”, der mir neben den
„Wolfsbeeren” am wichtigsten erscheint, habe
ich zu großen Teilen Prof. Golicz von der
Universität Lublin zu verdanken. Er ist heute
hier und ich freue mich darüber. Prof. Golicz
hat mir zu den Recherchen verholfen, die ich
selbst nicht machen konnte. Dabei ging es um
die Lebenssituationen von Warschauer
Bürgern während der Kriegsjahre, insbesondere der Art und Weise, wie diese Menschen
von der Straße weg verhaftet und abtransportiert wurden.
Mit über achtzig Jahren fühle ich mich
nicht mehr in der Lage Recherchen zu
Themen zu machen, die mir am Herzen
liegen. Sie befremdlich der Literaturbetrieb
heute auf mich wirkt, schilderte ich bereits am
Anfang meiner Rede. Das heißt nicht, dass ich
zu denen gehöre, die immer sagen, früher war
alles besser. Das meine ich nicht. Nur der
gegenwärtige Trend ist es, der mir nicht liegt.
Deshalb habe ich aus dem einen, wie dem
anderen Grund mit dem Schreiben aufgehört.
Für meine Person, so denke ich, ist das der
richtige Entschluß.
Infolgedessen ist die Hermann Kesten Medaille ein wunderbarer Abschluß meiner
Berufslaufbahn. Ich bin darüber sehr glücklich und ich danke Ihnen, dass Sie hier sind,
um sich mit mir zu freuen.
siê tam, gdzie przedtem sami zamieszkiwaliœmy.
Druga przyczyna polega na tym, i¿
niemieccy wypêdzeni uwa¿aj¹ siebie za ofiary
wojny zapominaj¹c przy tym, ¿e to my
Niemcy sami skazaliœmy siê na taki los, gdy¿
to przecie¿ my byliœmy tymi, którzy wywo³ali
tê straszliw¹ wojnê.
Moj¹ ostatni¹ niemiecko-polsk¹ powieœæ
„S³u¿bówka”, któr¹ prócz „Wilczych jagód”
uwa¿am za najwa¿niejsz¹, zawdziêczam
w du¿ej mierze profesorowi Goliczowi
z Lublina. To on mówi³ mi o warunkach
w jakich ¿yli warszawiacy w czasie okupacji,
a szczególnie o tym w jaki sposób zgarniano
ludzi masowo na ulicach miasta i zsy³ano ich
w niewiadome.
Maj¹c ponad osiemdziesi¹t lat nie starcza
mi ju¿ si³ by zbieraæ materia³y do tematu
le¿¹cego mi na sercu, dlatego Medal
Hermanna Kestena stanowi wspania³e
zakoñczenie mojej pracy. Jestem z tego
powodu bardzo szczêœliwa i dziêkujê za to, ¿e
zechcieli Pañstwo wraz ze mn¹ uczestniczyæ
w mojej radoœci.
T³umaczenie Eugeniusz Wachowiak
53
Jacek Kasprzycki
Co z tym kinem?
Kino - wed³ug wielu rz¹dz¹cych - „najwa¿niejsza ze sztuk”, Sztuk¹ rzeczywiœcie
czasem bywa. Ba - nawet Wielk¹ Sztuk¹.
Ale jak i w innych dziedzinach ludzkiego
artyzmu - w malarstwie, grafice, plakacie
- w przewa¿aj¹cej iloœci mamy tu do czynienia
najwy¿ej z rzemieœlnicz¹ konfekcj¹ udaj¹c¹
arcydzie³a. Powiedzmy sobie szczerze: „Katedra” Tomka Bagiñskiego, „Deszczowa
Piosenka” Stanleya Donena i Gene Kellego,
czy „Zakochany Szekspir” Johna Maddena, to
sprawnie spreparowane produkty, maj¹ce nas
zachwyciæ warsztatowym perfekcjonizmem
- nic wiêcej. Podobnie jak tysi¹ce p³ócien
malarskich zalegaj¹cych w komercyjnych
galeriach obliczonych li tylko na sprzeda¿.
Tak samo jak produkty Jeffa Koonsa. Mo¿e
jestem skrajnie niesprawiedliwy? Mo¿e, ale
powiedzmy sobie szczerze: czy wymienione
wy¿ej obiekty sztuki zawieraj¹ w sobie choæ
odrobinê magii? Czy staraj¹ siê do nas mówiæ
jêzykiem wymagaj¹cym od nas wysi³ku
i pobudzaj¹cym nas do poznania niepoznanego? Czy operuj¹ metaforami, czy s¹
tylko zbiorem zwietrza³ych symboli utwierdzaj¹cych nas w przekonaniu, ¿e najlepszym
jest to, co ju¿ doskonale znamy? Czy
wspó³czeœni twórcy kina dla milionów chc¹
rozwijaæ jego jêzyk? Czy chc¹ poznawaæ
„nowe l¹dy” narracji czy jedynie epatowaæ nas
technologi¹, która bardzo szybko ulegnie
zwietrzeniu? Czy, jak twierdzi „artystowski
potwór” - Peter Greenaway, kino siê jeszcze
nie rozpoczê³o, albo te¿ - co gorsza - „drepcze
w kó³ko”, tym samym skazuj¹c siebie na
samobójcz¹ œmieræ? A mo¿e wszystko
54
zmierza we w³aœciwym kierunku, swoim naturalnym rytmem, a nam przyzwyczajonym do
nowinek, fajerwerków i sensacji ci¹gle jest ich
ma³o? W kinie wspó³czesnym zaciera siê
kategoryzacja, która by³a ¿elaznym punktem
odniesieñ w dyskusjach jeszcze dwadzieœcia
lat temu.
Z pewnoœci¹ kino tzw. zawodowe czyli
z góry przeznaczone dla szerokiego krêgu
odbiorców i realizowane przy pomocy wielkich zespo³ów ludzkich (dotyczy to równie¿
twórców takich jak Peter Greenaway, Werner
Herzog czy Jim Jarmusch) nie jest monolitem.
Historie opowiadane w tradycyjny dziewiêtnastowieczny sposób, jak saga o Harrym
Potterze, s¹siaduj¹ tutaj z narracj¹ rodem
z niszowych galerii sztuk plastycznych i z filmami poszukuj¹cymi nowych sposobów narracji. Dominuje w tych ostatnich albo poetyka
monta¿u zderzeniowego - albo maniera powoduj¹ca zatarcie pomiêdzy rzeczywistoœci¹
jawy i snu, nawi¹zuj¹ca do doœwiadczeñ Luisa
Buñuela i francuskiej awangardy.
Filmy bêd¹ce eksperymentem udanym to
z pewnoœci¹ „Magnolia” Paula Thomasa
Andersona, filmy Davida Lyncha, oraz freski
Petera Greenawaya. Prób mniej i zupe³nie
nieudanych wymieniaæ nie bêdê, ale jest ich
mnóstwo. Najwa¿niejszy problem w ambitnym kinie narracyjnym to trudnoœæ pogodzenia w sobie klarownej opowieœci z intelektualn¹ i emocjonaln¹ ³amig³ówk¹. Œwietnie to
robili Krzysztof Kieœlowski i Federico Fellini,
a kontynuuje - Emir Kusturica. Coraz czêœciej
wœród postmodernistycznych narracji têsknimy w kinie do opowieœci koj¹cych rany,
opowiadaj¹cych baœnie, pe³nych ¿yczliwoœci
do ludzi. Niech nawet nie maj¹ czasem happy
endów, wszak ile - z ca³ym szacunkiem dla
autorów - mo¿na ogl¹daæ sequeli „Kill Billa”
i „Desperado”. Têsknimy do formanowskiej
„Mi³oœci blondynki” czy „Poci¹gów pod specjalnym nadzorem” - byleby opowiedziane
by³y nowatorsko i wspó³czeœnie. Dawno temu,
w pewnym wywiadzie Andrzej Wajda
powiedzia³, i¿ prawdziwe kino dla polskiej
publicznoœci istnia³o przed II wojn¹ œwiatow¹.
Rzeczywiœcie - na polskie lekkie farsy obyczajowe ludziska „walili jak w dym”. Dzisiaj
wizja nestora naszego kina spe³ni³a siê co do
joty ale... ¿yczenia przesz³y najœmielsze
oczekiwania. Ostatnie hity frekwencyjne - to
niestety kino robione niechlujnie, wed³ug
prymitywnych schematów, ze s³abym aktorstwem i dwuwymiarow¹ psychologi¹ postaci.
Ktoœ mo¿e dodaæ ale „Amerykanie, Francuzi,
Anglicy, Hiszpanie czy chocia¿by Duñczycy
te¿ robi¹ podobne filmy, a niektóre z nich
nawet ocieraj¹ siê o oscarowe nominacje. To
nasze kino jest prawie jak tamte, ale w³aœnie
„prawie” robi wielk¹ ró¿nicê. A oto - s¹dzê trzy podstawowe filary wad naszego kina.
Pierwszy to zupe³ny brak myœlenia form¹.
Wszak nawet banalna opowieϾ wiele zyskuje
przy odwadze, której znakiem rozpoznawczym jest dodanie choæby stopnia, do wielkiej
budowli nowej formy narracji wznoszonej
przez re¿yserów z ca³ego œwiata. Tutaj - na
w³asn¹ proœbê - wypadliœmy z gry. Drugi - to
operowanie gatunkowymi skrajnoœciami.
Albo filmowe monid³a z cyklu „Tylko mnie
kochaj”, albo brutalna opowieœæ o ró¿nego
typu dewiantach. Wyj¹tki istniej¹, np. „Jasminum” Jana Jakuba Kolskiego, niedoceniony
„Angelus”, „Mój Nikifor” Krzysztofa
Krauzego i ostatnie dwa odcinki sagi
o Miauczyñskim Marka Koterskiego. Wymienieni re¿yserzy konsekwentnie opowiadaj¹
o sprawach wa¿nych, u¿ywaj¹c rozpoznawalnego dla widza - w³asnego jêzyka. Dodaæ
nale¿y do tego Andrzeja Barañskiego, trochê
z dala od medialnego zgie³ku po cichu - bez
rozg³osu, tkaj¹cego sw¹ kinow¹ stylistyczn¹
pajêczynê, poprzez takie filmy jak „Kobieta
z prowincji”, „Kramarz”, do wzruszaj¹cego
dramatu - jednego z najciekawszych polskich
filmów ostatnich lat „Parê osób, ma³y czas”
(premiera kinowa 2007). Trzeci, to brak
wybitnych producentów z prawdziwego
zdarzenia. Czêstokroæ honor naszego kina
ratuj¹ przegl¹dy i festiwale odbywaj¹ce siê
z dala od wielkich oœrodków. Jak np. trzeci ju¿
Miêdzynarodowy Festiwal Kina Autorskiego
w Zielonej Górze QUEST EUROPE organizowany przez Lubusk¹ Szko³ê Telewizji
i Filmu i Lubusk¹ Szko³ê Fotografii dzia³aj¹ce
przy Akademii Twórczych Poszukiwañ.
Dyrektor festiwalu, re¿yserka Marzena
Wiêcek - m.in. autorka wzruszaj¹cego dokumentu „Inna bajka” o s³ynnej parze polskich
kinomanów - ma³¿onkach Kalinowskich
propaguje tam sukcesywnie kino autorskie.
W tym roku impreza zapowiada siê niezwykle
interesuj¹co. Potrwa prawie ca³e wakacje,
pokazom filmowym towarzyszyæ bêd¹ rozmaite dzia³ania z krêgu sztuki, które urozmaic¹ czas spêdzony przed wielkim ekranem.
Bêd¹ to m.in.: koncerty muzyczne z cyklu
FILMOWY WODOSPAD DŹWIÊKU, spotkania z aktorami i re¿yserami - tymi ju¿
uznanymi, wybitnymi przedstawicielami polskiej kinematografii oraz z m³odymi,
obiecuj¹cymi, od których za chwilê zale¿eæ
bêdzie kondycja naszego kina. Tegoroczna
impreza odbywa siê we wspó³pracy z najwiêkszymi festiwalami w Europie, co da³o cenn¹
mo¿liwoœæ zaprezentowania poza konkursem
prawdziwych pere³ek europejskiej kinematografii, w tym dwa autorskie projekty
nominowane do Oscara, filmy nagradzane
w Cannes, Gdyni, Karlovych Varach.
Podczas Quest Europe bêdzie te¿ okazja
zobaczyæ to rzeczywiœcie dobre, ambitne,
m¹dre polskie kino wspó³czesne, w tym nowy
projekt Andrzeja Barañskiego „Parê osób,
ma³y czas” o wzruszaj¹cej wiêzi miêdzy dwojgiem piêknych ludzi, do koñca nie nazwanej,
bêd¹cej czymœ pomiêdzy mi³oœci¹ i przyjaŸni¹. Niezwyk³e losy wielkiego poety
i niewidomej, która u jego boku zaczê³a ¿yæ
intensywnym, ciekawym ¿yciem.
W g³ównych rolach wyst¹pili; Krystyna
Janda (rola Stañczakowej to z pewnoœci¹
jedna z jej najpiêkniejszych i najciekawszych
Jacek Kasprzycki
55
ról filmowych) i Andrzej Hudziak (niezwykle
sugestywny jako Bia³oszewski, œwietna rola).
Podczas plenerowych pokazów w cyklu
FILMOWY DWÓR widzowie zobacz¹ film
absolwenta ³ódzkiej uczelni Roberta
Krzempka „Czeka na nas œwiat” z Bartoszem
¯ukowskim, Cezarym ¯akiem, Jerzym Trel¹,
Henrykiem Go³êbiowskim i Sebastianem
Pawlakiem oraz z niezrównanymi gagami
i absurdami rodem z komedii Stanis³awa Barei.
Film powsta³ pod opiek¹ Jerzego Stuhra.
Z ciekawych tytu³ów poleciæ nale¿y filmy
Wojciecha Staronia, m³odego operatora, który
robi³ zdjêcia m.in. do „Placu Zbawiciela”
Krzysztofa Krauzego. Na MFKA Quest
Europe pokazane zostan¹ jego dwa „dokumenty”, które zdoby³y wiele nagród na
presti¿owych festiwalach filmowych: „Syberyjska lekcja” i „El missionero” (Opowieœæ
o ¿yciu misjonarza w Boliwii, o zamkniêtym,
pe³nym tajemnic œwiecie Andów).
Zaprezentowany zostanie te¿ obraz Rafa³a
Jerzaka -„3 km do raju”, nagrodzona na wielu
festiwalach „Ewa” Miko³aja Talarczyka
- o zwi¹zku dwóch dziewczyn niepewnych
swej seksualnej to¿samoœci - i „Sex w Brnie”
Vladimira Moravka - kontynuuj¹cego naj-
56
ciekawszy, „hrabalowsko-menclowo-sverakowski” nurt kina naszych po³udniowych
s¹siadów. Ten zabawny a zarazem pe³en
refleksji film to opowieϾ o poszukiwaniu
mi³oœci, prawdziwej, duchowej bliskoœci, dla
której cielesnoœæ jest przyjemnym dope³nieniem. Niestety, bohaterowie s¹ pe³ni zahamowañ i nie potrafi¹ mówiæ prawdy o sobie.
Nie chc¹ siê przyznaæ do swoich pragnieñ.
Gdy ju¿ dojdzie do sytuacji, które wyœnili,
brakuje im spontanicznoœci i zapominaj¹
o odrobinie niezbêdnej pikanterii..
Ponadto prawdziw¹ gratk¹ dla mi³oœników
krótkich form bêd¹ projekcje nagradzanych na
najwiêkszych festiwalach, najciekawszych
etiud fabularnych i animowanych z ca³ego
œwiata (w ka¿d¹ niedzielê przy Piekarni Cichej
Kobiety w cyklu WYPIEKI Z KRÓTKIEJ
TAŒMY).
Nie zabraknie równie¿ rodzimych produkcji
zielonogórskich - absolwentów Lubuskiej
Szko³y Telewizji i Filmu oraz znanego wszystkim kabareciarza Grzegorza Halamy.
To w³aœnie na takich festiwalach nale¿y
szukaæ zaczynu, dziêki któremu nast¹pi
równowaga pomiêdzy treœci¹ i form¹ w polskim kinie.
Marzena Wiêcek
Miêdzynarodowy Festiwal Kina Autorskiego
Quest Europe 2007
Zielona Góra lipiec/sierpieñ 2007
G³ówny organizator:
Akademia Twórczych Poszukiwañ:
Lubuska Szko³a Telewizji i Filmu
Lubuska Szko³a Fotografii
Wspó³organizator:
Stowarzyszenie Jeszcze ¯ywych Poetów
Wspó³praca organizacyjna:
Klub Kultury Filmowej Kino Newa
Zielonogórski Oœrodek Kultury
Klub Straszny Dwór
Piekarnia Cichej Kobiety
PROGRAM W SKRÓCIE:
Pokazy pozakonkursowe: wszystkie pi¹tki (ogródek Strasznego Dworu, plac przed BWA)
i wszystkie niedziele wakacji (Piekarnia Cichej Kobiety) w godz. 21.00 - 23.00
Przed projekcjami koncerty z cyklu FILMOWY WODOSPAD DŹWIÊKU
oraz dzia³ania artystyczne z cyklu FILMOWY ROMANS ZE SZTUK¥ RÓ¯N¥,
a tak¿e spotkania z zaproszonymi goœæmi.
Konkurs: 25/26 sierpnia kino Newa (projekcje ca³odniowe)
• pokazy filmów zakwalifikowanych do konkursu g³ównego
• pokazy specjalne – per³y polskiej kinematografii
• kabaret
• wyk³ady z dziedziny filmu
• filmowy wodospad dŸwiêku – z³ota ods³ona
• spotkanie z wybitnym przedstawicielem polskiej kinematografii
• uroczysta ceremonia wrêczenia nagród oraz nominacji do OFFskarów
szczegó³owe informacje o filmach, program: www.akademia.zgora.pl
Patroni medialni festiwalu:
TVP Kultura, TVP 3 – Lubuska, Telewizja Kino Polska, Stowarzyszenie Filmowców Polskich,
Gazeta Lubuska, Radio Zachód, Radio Zielona Góra, Puls - Pismo Obywatelskie,
kwartalnik Pro Libris, Kablówka, Independent - Polska Kultura Niezale¿na,
Internetowy Serwis Filmowy Filmforum, Global.net.pl, www.zgo.pl, www.lubuskieinfo.pl.
Marzena Wiêcek
57
Sponsorzy:
Urz¹d Miasta Zielona Góra, Gaz-Stal S.A, Stream Soft, Poczta Polska, Vivarto,
Monolith Films, Wydawnictwo Lubpress - wydawca Gazety Lubuskiej, PKS Zielona Góra,
Rockwool, Gamma, Restauracja SPHINX.
NAGRODY:
Nagrody w konkursie g³ównym przyzna profesjonalne jury sk³adaj¹ce siê z przedstawicieli
œrodowiska filmowego oraz dziennikarzy reprezentuj¹cych media patronuj¹ce festiwalowi.
W konkursie g³ównym przyznane zostan¹ nastêpuj¹ce nagrody:
• GRAND PRIX ZA NAJLEPSZY AKTORSKI FILM FABULARNY
- nagroda pieniê¿na ufundowana przez prezydenta miasta Zielona Góra, nagrody rzeczowe
ufundowane m.in. przez TVP 3 – Lubuska i Lubusk¹ Szko³ê Telewizji i Filmu.
• GRAND PRIX ZA NAJLEPSZY FILM DOKUMENTALNY
- nagroda pieniê¿na ufundowana przez prezydenta miasta Zielona Góra, nagrody rzeczowe
ufundowane m.in. przez TVP 3 – Lubuska i Lubusk¹ Szko³ê Telewizji i Filmu.
• NAGRODA SPECJALNA LUBUSKIEJ SZKO£Y TELEWIZJI I FILMU
- rok lub semestr bezp³atnej nauki w szkole.
oraz WYRÓ¯NIENIA.
Jedn¹ z form nagród dodatkowych bêd¹ akredytacje na Festiwal Filmów Niezale¿nych
w Utrecht (Holandia) oraz Cottbus Film Festival (Niemcy).
Jury ma równie¿ prawo przyznawania Dyplomów Honorowych.
Przyznane zostan¹ ponadto nominacje do OFFskarów w kategoriach:
• NAJLEPSZY FILM
• NAJLEPSZA RE¯YSERIA
• NAJLEPSZY SCENARIUSZ
• NAJLEPSZY MONTA¯
• NAJLEPSZE ZDJÊCIA
• NAJLEPSZY AKTOR
• NAJLEPSZA AKTORKA
• NAJLEPSZY FILM DOKUMENTALNY
OFFskary to posiadaj¹ce 3-letni¹ tradycjê nagrody podsumowuj¹ce roczny dorobek polskiego
kina niezale¿nego. S¹ najbardziej presti¿ow¹ nagrod¹ filmow¹ przeznaczon¹ dla polskich
filmowców tworz¹cych w nurcie kina niezale¿nego. Nagrod¹, która promuje dokonania
m³odych twórców filmowych i pomaga im zaistnieæ w zawodzie.
Nominacje do OFFskarów przyznawane s¹ przez szeœæ niezale¿nych od siebie sk³adów
jurorskich najwiêkszych festiwali kina niezale¿nego w Polsce.
Quest Europe to jeden z siedmiu presti¿owych festiwali filmowych, które maj¹ prawo
przyznawania nominacji do OFFskarów.
Nominacje Offskarowe nadzoruje fundacja Luterna Magica Bogus³awa Lindy i Macieja
Œlesickiego oraz warszawskie Stowarzyszenie Filmforum.
58
NA GRANICY
Jacek Weso³owski
Jacek Weso³owski
Kompensacja
(Rozwagi
polsko-niemieckie 3)
Die Kompensierung
(Deutsch-polnische
Abwägungen 3)
Polsko-niemiecka nierównoœæ jest
przypad³oœci¹ historyczn¹. Jak radzi³a
sobie z tym problemem literatura polska
XIX i XX wieku, pisa³ w znanym szkicu
Niemiec w literaturze (1970) W³odzimierz
Maci¹g: „Literatura polska musia³a
szukaæ takiego ujêcia problemu, aby
nasza s³aboœæ polityczna i ni¿szoœæ
cywilizacyjna mog³y byæ zrównowa¿one
wartoœciami innego rodzaju, aby – inaczej mówi¹c – obroniæ œwiadomoœæ
polsk¹ przed urazem ni¿szoœci i poczuciem upokarzaj¹cej bezsilnoœci. Si³¹
naszej literatury dziewiêtnastowiecznej
jest to w³aœnie, ¿e takiej perspektywy
widzenia ona uparcie szuka³a i ¿e j¹
w koñcu – za bardzo wysok¹ cenê
Die deutsch-polnische Ungleichheit ist
eine historische Tatsache. Wie die polnische
Literatur des 19. und des 20. Jahrhunderts mit
diesem Problem umging, schrieb in einem
bekannten Aufsatz, Der Deutsche in der
Literatur (1970), W³odzimierz Maci¹g: „ Die
polnische Literatur musste versuchen, das
Problem so zu erfassen, dass unsere politische
Schwäche und zivilisatorische Unterlegenheit
in anderer Weise ausgeglichen werden konnten, dass – anders gesagt – das polnische
Bewusstsein von dem Trauma der Minderwertigkeit und dem Gefühl der demütigenden Kraftlosigkeit geschützt werden könnte.
Die Stärke unserer Literatur des neunzehnten
Jahrhunderts ist eben, dass sie eigensinnig so
eine Sichtweise suchte und dass sie sie
schließlich – allerdings für einen sehr hohen
NA GRANICY
59
znalaz³a. Znamy tê cenê doskonale: jest
ni¹ negacja historii rzeczywistej w imiê
uznania jedynie wa¿nej historii ducha.
(...) Potê¿nym Ÿród³em inspiracyjnym dla
literatury polskiej podejmuj¹cej temat
niemiecki sta³a siê historia najnowsza.
Kompleks s³abszego i upokarzanego,
st³umiony niew¹tpliwie w okresie miêdzywojennym, znów dawa³ znaæ o sobie
po klêsce wrzeœniowej, skoro nawet tak
wybitni m³odzi autorzy jak Krzysztof
Baczyñski albo Tadeusz Borowski ulegli
sugestii historii, której my s³abi tworzyæ
nie umiemy i któr¹ tworz¹ silni zbrodniarze. Historii, która wobec tego z natury rzeczy jest niemoralna. Pewna czêœæ
utworów rysuj¹cych ¿ycie Polaków pod
niemieck¹ okupacj¹ powsta³a bez w¹tpienia pod wp³ywem katastroficznego
przeœwiadczenia o historii zmierzaj¹cej
ku przepaœci, ku klêsce cywilizacji i kultury, ku niszczeniu tradycyjnych osiemnasto- i dziewiêtnastowiecznych idea³ów
demokracji. Przeœwiadczenie to, oparte
na odpowiednio interpretowanych, ale
niew¹tpliwie rzeczywistych doœwiadczeniach, okaza³o siê zjawiskiem trudniejszym do pokonania ni¿ urazy czysto
nacjonalistyczne. (...) Rok 1945 nie móg³
rozwik³aæ naszego urazu ani nas przed
nim zabezpieczyæ. Literatura musia³a
znaleŸæ w³asne stanowisko, stanowisko
instancji wy¿szej od doraŸnych rozstrzygniêæ historii, z którego okupacja
niemiecka mog³aby byæ oceniona w perspektywie sprawiedliwoœci uniwersalnej.
¯e istnieje prawo jako wartoœæ ponadnarodowa, a wiêc wspólna, ¿e istnieje coœ,
co nas w wy¿szym rozumieniu ³¹czy jako
ludzi tej samej kultury. A co wa¿niejsze,
¿e my, choæ s³abi i cywilizacyjnie ni¿si,
mo¿emy byæ nosicielami tego prawa, ¿e
my w³aœnie je bêdziemy egzekwowaæ.
Literatura polska ma wiele s³aboœci, nad
którymi bolejemy i z których siê natrz¹samy, z pewnoœci¹ nie nale¿y do nich
temat niemiecki, temat silniejszego
i agresywnego s¹siada. Ten temat umieli
pisarze nasi oprzeæ na mocnych pod-
60
Preis gefunden hat. Diesen Preis kennen wir
sehr gut: es ist die Negation de wirklichen
Geschichte zu Gunsten der alleinigen
Annekennung der Geschichte des Geistes …
Eine neue mächtige Inspirationsquelle für die
polnische Literatur, die das deutsche Thema
bandelt, wurde die neuere Geschichte. Der
Komplex, schwächer und gedemütigt zu sein,
der in der Zwischenkriegszeit sicher weniger
ausgeprägt war, kam nach der Septemberniederlage 1939 wieder stärker ins
Bewusstsein, so dass sogar bedeutende junge
Autoren wie Krzysztof Baczyñski oder
Tadeusz
Borowski
der
historischen
Suggestion unterlagen, dass wir Schwachen
keine Geschichte machen könnten, diese
wurde von starken Verbrechern gemacht.
Geschichte, die aus der Natur der Sache heraus unmoralisch sei. Ein Teil der Werke, die
das Leben der Polen unter der deutschen
Okkupation schildern, entstand zweifellos
unter dem Einfluss der katastrophistischen
Überzeugung, dass die Geschichte in den
Abgrund führen müsse, zur Niederlage der
Zivilisation und Kultur, zur Zerstörung der
traditionellen demokratischen Ideale des 18.
und 19. Jahrhunderts. Diese Überzeugung,
entsprechend interpretiert, aber gestützt auf
wirklich gemachte Erfahrungen, war schwerer zu überwinden als die Traumata rein
nationalistischer Natur …
Das Jahr 1945 konnte diesen Komplex
nicht beseitigen und uns auch nicht vor ihm
schützen. Die Literatur musste einen eigenen
Standpunkt finden, zu einer Instanz werden,
die höher als die jeweiligen geschichtlichen
Entscheidungen steht, die die deutsche
Okkupation aus einer humanistischen Perspektive heraus bewerten kann, also eine
Perspektive universaler Gerechtigkeit. Dass
ein Recht über den Nationen steht, also allgemein gültig ist, dass es etwas gibt, das uns in
einem tieferen Sinne als Menschen der
abendländischen Kultur verbindet. Und, was
wichtiger ist, dass wir, obwohl schwächer und
zivilisatorisch unterlegen, Träger dieses
Rechts sein können, dass gerade wir es
erfüllen können. Die polnische Literatur hat
viele Unvollkommenheiten, die wir bedauern
und über die wir spotten, sicher gehört das
deutsche Thema nicht dazu, das Thema über
den stärkeren und aggressiven Nachbarn.
stawach duchowych, przekszta³ciæ go
w nasz¹ nieodpart¹ racjê kulturaln¹”.
Znaczy, ¿e racja moralna wa¿niejsza
jest od si³y militarnej, ¿e historia ducha
wa¿niejsza jest od historii rzeczywistej
– i tak dalej. Tekst, który mi siê tu pisze,
dajê równie¿ w t³umaczeniu niemieckim
i st¹d tak d³ugi cytat z eseju polskiego
literaturoznawcy, napisanego ju¿ parê
dziesi¹tków lat temu i nigdy, o ile wiem,
na niemiecki nie t³umaczonego. W ksi¹¿ce
Wo ist der Teufel (begraben?)? Deutsch
-polnische Fragen in der polnischen un in
der deutschen Nachkriegsliteratur (pisa³em
1991, po d³ugich perturbacjach ujrza³a
druk w 1998) da³em t³umaczenie ca³ego
prawie tekstu Maci¹ga – aby niemieckiemu czytelnikowi uprzytomniæ, jak
wielk¹ rolê odgrywa temat niemiecki
w historii kultury narodu i pañstwa
polskiego, nale¿y on po prostu (obok
tematu rosyjskiego) do kompleksu
zagadnieñ polskiego bytu narodowego.
Ale spójrzmy z wysokiego piêtra uogólnieñ na przyk³ady niemieckiego tematu
w polskiej literaturze pierwszych dwóchtrzech powojennych dziesiêcioleci. Wojna
i okupacja niemiecka 1939-1945 stanowi
w tej literaturze stale obecne t³o zdarzeñ
lub, o ile tematyka jest wspó³czesna, wystêpuje jako natrêtne o nich wspomnienie.
Polska racja moralna, która przeciwstawia siê u pisarzy polskich niemieckiej sile
faktów tamtego mrocznego okresu
historii, jest to z regu³y racja ofiary przeciw katowi. Jest to racja piêkna, lecz
przykra. A tak¿e w¹tpliwa. Dlatego
równie¿ czêsto opisywana jest wojenna
sytuacja, gdy Niemiec jest pod wozem
(historii). Polak na wozie. Od Polaka
zale¿y Niemca ¿ycie, Niemiec jest s³aby,
przegrany, przera¿ony, jest na dole.
Polak jest na górze. Bêd¹c na górze Polak
jest jakoœ dla tego Niemca „dobry”
i przez to, jako z wyroków historii
beznadziejnie „gorszy” od Niemca, staje
siê nagle w opisanej czy wykreowanej
przez pisarza sytuacji od niego „lepszy”.
W psychologii nazywa siê to „kompen-
Dieses Thema könnten unsere Schriftsteller
auf eine mächtige geistige Stütze stellen, mit
ihm unser unwiderlegbares kulturelles Recht
ausdrücken“.
Es heißt, das moralische Recht über der
militärischen Macht stehe, die Geschichte des
Geistes wichtiger sei, als die wirkliche
Geschichte – und so weiter. Der Text, den ich
hier erstelle, gebe ich auch in der deutsche
Übersetzung und das soll den so lange Zitat
aus dem Essay des polnischen Literaturwissenschaftler, der, vor Jahrzehnten geschrieben, niemals – soviel ich weiß – niemals ins
Deutsche übersetzt wurde, rechtfertigen. Im
Buch Wo ist der Teufel (begraben?)? Deutschpolnische Fragen in der polnischen und in der
deutschen Nachkriegsliteratur (geschrieben
1991, gedruckt nach Turbulenzen endlich
1998) übersetzte ich fast den ganzen Text von
Maci¹g – um den deutschen Leser bewusst zu
machen, was für eine enorme Bedeutung das
deutsche Thema in der Kulturgeschichte
Polens hat, es gehört einfach (neben dem russischen Thema) zum Fragen des Seins oder
nicht Seins der polnischen Nation und des
polnischen Staates. Schauen wir aber aus der
Höhe der Verallgemeinerungen auf die
Beispiele der deutschen Thematik in der polnischen Literatur der ersten zwei-drei
Jahrzehnten. Krieg und Okkupation sind in
dieser Literatur stets anwesend – als erlebte
Wirklichkeit, oder, wenn die Ereignisse in der
Gegenwart spielen, als latente quälende
Erinnerung.
Das moralische Recht der polnischen
Schriftsteller, das der deutschen Kraft des
Geschehens gegenübergestellt wird, ist aus
der Regel als Recht des Opfers gegenüber
dem Henker interpretiert. Das ist ein schönes
Recht, unangenehm aber. Und auch zweifelhaft. Eben deshalb wurde auch oft eine
Situation im Krieg geschildert, in der
Deutsche im konkreten Sinne „unten“ ist. Er
ist schwach, verloren, verschreckt, sein Leben
und menschliche Ehre hängen von dem Polen
ab. Der Pole ist „oben“. Und dieser Pole, der
von der Geschichte verurteilt wurde, der
„schlechter“ als der Deutsche zu sein, ist für
den Deutschen „gut“, gütig, und dadurch
wird er plötzlich in der von dem Schriftsteller
beschriebenen oder kreierten Situation „besser“ als der Deutsche. In der Psychologie heißt
NA GRANICY
61
sacja emocjonalna”. Przyk³adów w literaturze jest wiele, weŸmy kilka pierwszorzêdnych nazwisk.
Dwa pierwsze epizody z partyzantki,
a wiêc sytuacji wojennej, w której Polak
generalnie jest s³abszy od Niemca, bo za
tym drugim stoi regularna armia z jej
struktur¹ i zapleczem. W opowiadaniu
Tadeusza Konwickiego Kapral Kozio³ek
i ja (1947) w rêce partyzantów wpada
dwóch niemieckich ¿o³nierzy. W partyzantce jeñców siê nie bierze, pada
rozkaz: rozstrzelaæ. M³ody ch³opak
prowadzi drugiego m³odego ch³opaka na
stronê, szamotanina, pada strza³. Dla
m³odego polskiego partyzanta jest to
wstrz¹s psychiczny. Inaczej dla jego
bezpoœredniego dowódcy, kaprala Kozio³ka, dla którego zastrzeliæ Niemca
(czytaj: cz³owieka?) jest tyle, co bu³kê
zjeϾ. Opowiadanie Konwickiego jest
reprezentatywne dla ogólnej tendencji
w polskiej literaturze powojennej: wojna
i okupacja stanowi¹ tutaj t³o ogólnohumanistycznej problematyki moralnej:
opisana sytuacja Polak-Niemiec jest tylko
jej noœnikem, temat jest uniwersalny, nie
narodowy. Inny m³ody partyzant, w opowiadaniu Tadeusza Ró¿ewicza Pragnienie, odczuwa litoœæ wobec starego
leœniczego, Niemca, którego upokarzaj¹
jego koledzy z oddzia³u.
Jeszcze jeden epizod z partyzantki, ale
nie wojennej, lecz powojennej, z powieœci
Czes³awa Mi³osza Zdobycie w³adzy, pisanej na emigracji; ukaza³a siê w 1953 roku
najpierw w t³umaczeniu na francuski.
Jest pocz¹tek 1946 roku. Przez ziemie
polskie przesz³a Armia Czerwona, w tê
i czêœciowo równie¿ z powrotem.
W lasach pozosta³y nieliczne odzia³y Armii
Krajowej, które ci, co zdobyli w³adzê,
polscy komuniœci, nazywali „reakcyjnymi bandami”. Najpierw dla wyjaœnienia sytuacji: „Oddzia³ Korda trzyma³
siê z daleka od miast. Jego dowódca by³
ranny w kampanii 1939 roku. Unikn¹³
niewoli, wyliza³ siê z ran i przez kilka lat
buszowa³ w lasach. Toczy³ ze zmiennym
62
man so was „emotionale Kompensierung“. In
der Literatur gibt es viele Beispiele, nehmen
wir ein paar Namen erstes Ranges.
Die beiden ersten Episoden spielen bei
Partisanen, es geht also um eine Kriegssituation, in der der Pole generell schwächer ist
als der Deutsche, hinter dem eine reguläre
Armee steht. In der Erzählung Tadeusz
Konwickis Korporal Kozio³ek und ich (1947) fallen zwei deutsche Soldaten in die Hände der
Partisanen. Diese nehmen keine Gefangenen,
der Befehl lautet: erschießen. Ein junger Kerl
führt einen anderen jungen Kerl auf die Seite,
Balgerei, es fällt einen Schuss. Der junge
Partisan wird durch die Situation psychisch
erschüttert. Anders sein direkter Vorgesetzte,
der Korporal Kozio³ek: für ihn einen
Deutschen (d.h. einen Menschen?) abzuknallen, ist wie Schwarzbrot essen. Die
Erzählung Konwickis ist repräsentativ für die
allgemeine Tendenz in de polnischen
Nachkriegsliteratur: Krieg und Okkupation
sind hier Hintergrund für die universelle
humanistische und moralische Problematik:
die beschriebene Situation Deutscher-Pole
dient nur als ihr Darstellungsmittel, das
Thema st universal, nicht national. Ein anderer junger Partisan, der Protagonist in Tadeusz
Ró¿ewicz´ Erzählung Durst, bemitleidet einen
älteren Forster, einen Deutschen, den die
Kollegen seiner Einheit gedemütigt haben.
Noch eine Episode von den Partisanen,
aber schon aus der Nachkriegszeit, aus dem
Roman von Czes³aw Mi³osz Die Machtergreifung, in der Emigration geschrieben; das Buch
erschien 1953 zuerst in der französischen
Übersetzung. Es ist Anfang 1946. Über Polen
ist die Rote Armee gezogen, darüber hinweg
und teilweise wieder zurück. In den Wäldern
blieben vereinzelte Einheiten der polnischen
Heimatarmee (die in der Okkupationszeit
unterm Befehl des polnischen Exilregierung
in London stand) zurück, die von denen, die
die Macht ergriffen hatten, den polnischen
Kommunisten, „reaktionäre Banden“ genannt
wurden. Zuerst, um die Situation klar zu
stellen: „ Die Einheit Kords hielt sich abseits
der Städte. Ihr Anführer war in der
Campagne 1939 verwundet worden. Die
Gefangenschaft blieb ihm erspart, er leckte
sich seine Wunden und trieb mit unterschiedlichem Erfolg gegen die Deutsachen.
powodzeniem bitwy z Niemcami. Kiedy
weszli Rosjanie, nie us³ucha³ rozkazu
swoich zwierzchników i nie pozwoli³ siê
rozbroiæ. To okaza³o siê rozs¹dne. Ci,
którzy poddali siê Rosjanom jak barany,
zostali przyjêci grzecznie i z honorem:
sojusznicy w walce z Hitlerem. Nastêpnie wsadzono ich w zagrody z kolczastych drutów, a potem wywieziono na
wschód”. A oto epizod polsko-niemiecki:
„Pewnej nocy oddzia³ Korda odkry³
w opuszczonym bunkrze cz³owieka. By³
to przeraŸliwie chudy, brodaty i brudny
Niemiec, trzês¹cy siê ze strachu. Co
z nim nale¿a³o zrobiæ? Kord podda³ go
badaniu. Wehrmacht. Nie SS. ¯ywi³ siê
zmarzniêtymi kartoflami, które odgrzebywa³ na polach. Kiedy zorientowa³ siê,
kim s¹, b³aga³, aby go przyjêto do oddzia³u. Kord siê nie zgodzi³: ´Szkopów
do pomocy nie potrzebujê. Niech ¿yje,
czy zdycha, co mnie do tego´. Odchodz¹c
zostawili mu kilo boczku”.
Inny modu³ przewagi Polaka nad
Niemcem mamy w dramacie Stanis³awa
Grochowiaka o znamiennym tytule
Szachy. Grzmi¹ jeszcze armaty II wojny
œwiatowej, ale dla opisanej sytuacji polskoniemieckiej nie jest to istotne. Grochowiak odwo³uje siê tu do historycznych
wzorców literackich, gdzie arystokrata
polski góruje nad niemieckim mieszczuchem; mamy tak¹ sytuacjê w powieœci
Theodora Fontane Vor der Sturm (Przed
burz¹,1878). W dramacie Szachy Stanis³awa Grochowiaka (wyst. 1961) w zrujnowanym przez artyleriê zbli¿aj¹cej siê
ju¿ armii radzieckiej pa³acu polski hrabia
prowadzi historiozoficzn¹ dysputê
z niemieckim baronem. Jest to raczej
monolog ni¿ dialog. Niemiec nie jest dla
Polaka godnym partnerem, ojciec barona
otrzyma³ dyplom szlachecki od cesarza
Wilhelma za zas³ugi w pierwszej wojnie
œwiatowej: by³ w³aœcicielem rzeŸni, która
dostarcza³a armii niemieckiej wagony
miêsa. Herbowy arystokrata polski traktuje tego Fleischbarona dok³adnie tak, jak
jego polscy przodkowie w minionych
Als die Russen kamen, folgte er dem Befehl
seiner Vorgesetzten nicht und ließ sich nicht
entwaffnen. Das erwies sich als vernünftig.
Diejenigen, die sich den Russen wie die
Lämmer ergaben, wurden höflich und ehrenvoll empfangen: als Alliierte im Kampf gegen
Hitler. Dann wurden sie in einen Zwinger aus
Stacheldraht getrieben und später nach Osten
abtransportiert“. Und hier ist die deutsch-polnische Episode: „Eines Nachts entdeckte die
Einheit Kords in einem verlassenen Bunker
einen Menschen. Das war ein erschreckend
magerer, bärtiger, verdreckter Deutscher der
von Angst zitterte. Was sollte man mit hm
machen? Kord verhörte ihm. Wehrmacht.
Keine SS. Er ernährte sich von den erfrorenen
Kartoffeln, die er auf den Feldern fand. Als er
sich bewusst wurde, wer sie waren, flehte er
sie an, in ihre Einheit aufgenommen zu werden. Kord lehnte ab. ´Die Fritzchen brauche
ich nicht zur Hilfe. Ob er lebt oder verreckt,
ist mir gleich.´ Als sie gingen, ließen ihm ein
Kilo Bauchspeck da.“
Ein anderes Muster der Überlegenheit
des Polen übers Deutschen finden wir im
Stück von Stanis³aw Grochowiak mit dem
Titel Schach. Noch dröhnen die Kanonen des
2. Weltkrieges, für die geschilderte deutschpolnische Situation hat das allerdings keine
Bedeutung. Grochowiak knüpft hier an die literaturgeschichtliche Vorbilder an, wo der polnische distinguierte Aristokrat dem deutschen ungeschliffenen Spießbürger überlegen
dargestellt ist; so eine Stuation haben wir im
Theodor Fontane Roman Vor dem Sturm
(1878). Im Grochowiaks Drama Schach
(Erstaufführung 1961) führt ein polnischer
Graf in einem von der Artillerie der sich
näherten Sowjetischen Armee demolierten
Palast mit einem deutschen Baron einen
philosophischen Disput. Es ist eher Monolog
als Dialog. Der Deutsche ist für den Polen
kein ebenbürtiger Partner, der Vater des
Deutschen bekam der Titel von der Kaiser
Wilhelm für seine Verdienste während des
ersten Krieges: er war Besitzer eines
Schlachthofes, der die deutsche Armee mit
Fleisch belieferte. Der polnische Aristokrat
mit Wappen seit Urväters Zeiten geht mit
dem Fleischbaron genauso um wie in den vergangenen Jahrhunderten seine polnischen
Ahnen jene Manufakturisten und Fabrikanten
NA GRANICY
63
wiekach odnosili siê do w³aœcicieli manufaktur i fabrykantów Niemców, którzy
ich dwory zaopatrywali w ró¿ne po¿yteczne przedmioty. Bli¿szy hrabiemu
ni¿ niemiecki baron jest polski robotnik
rolny, komunista, emisariusz nowej
w³adzy, który, maj¹c w odwodzie armiê
radzieck¹, pogrzebie odchodz¹cy w mroki
historii œwiat hrabiego. Takie to szachy.
Wojna siê skoñczy³a, lecz pamiêæ jej
pozosta³a ¿ywa. Pisarze urodzeni na parê
lat przed wojn¹ Niemców pamiêtaj¹
s³abo albo wcale, lecz nie znosz¹ ich
namiêtnie. Oczywiœcie swoje negatywne
uczucia kieruj¹ wy³¹cznie do Niemców
zachodnich, obywateli NRF – jak to siê
kiedyœ mówi³o przez analogiê do NRD,
dopiero po roku 1970 pojawi³a siê w mediach polskich nazwa RFN – Republika
Federalna Niemiec. Pañstwo to przyjê³o
moraln¹ i prawn¹ sukcesjê po upad³ej
Trzeciej Rzeszy. Czy jednak chodzi³o tym
m³odym wtedy pisarzom o dawne
upokorzenia? A mo¿e o nowe? I czy od
Niemców czy te¿ rzecz jest bardziej
skomplikowana?
Wœciek³y atak Andrzeja Brychta w jego
fingowanym „reporta¿u” z Monachium
(Raport z Monachium, 1966) jest skierowany nie tylko przeciw by³ym nazistom
na urzêdach w Republice Federalnej,
przeciw „niemieckim rewizjonistom”,
tym „zatwardzia³ym grzesznikom, czekaj¹cym okazji, by grzeszyæ na nowo”
– jak siê wyra¿a pisarz. Brycht wœcieka
siê na nocne lokale, na mieszczañskie
prywatne party, na wype³nione towarami sklepy, na mercedesy, na schludnych,
dostatnio odzianych ludzi, na eleganckie,
pachn¹ce kobiety. Dyszy nienawiœci¹ do
tego œwiata luksusu i pokazuje mu piêœæ,
ods³aniaj¹c przy tym rany, zadane 20 lat
temu Polakom przez Niemców. ¯eby nie
wiem co, musi dokopaæ. Raportem
z Monachium pogrzeba³ m³ody pisarz
propozycjê wydawnictwa Hansera wydania w niemieckim przek³adzie dwóch
wczeœniejszych swoich opowiadañ:
Wycieczka Auschwitz-Birkenau i Dancing
64
– Deutsche – behandelt hatten, von denen die
Adelshöfe mit verschiedenen Gebrauchsgütern versorgt wurden. Diesem Graf ist ein
polnischer Landarbeiter, Kommunist und
Funktionär der neuen Macht, der mit der
Roten Arme im Hintergrund die alte Welt
begraben wird, näher als der deutsche Baron,
ein „Wappenbrüder“. So ein Schach.
Der Krieg ist beendet, aber die Erinnerung
an ihn wird ewig leben. Die Schriftsteller, die
in ein paar Jahre vor dem Krieg zur Welt
kamen, erinnern sich an die Deutschen
schwach oder gar nicht, doch sie sind Ihnen
von Herzen verhasst. Natürlich äußern sie
ihre negativen Gefühle ausschließlich
gegenüber den Westdeutschen, den Bürger
der Bundesrepublik. Dieser Staat hat die
moralische und rechtliche Verantwortung für
das zerfallene Dritte Reich übernommen.
Ging es aber den damals jungen polnischen
Schriftsteller um die alten Demütigungen?
Nicht vielleicht um neue? Und von wem –
von den Deutschen oder ist die Sache nicht so
ganz einfach?
Die wütende Attacke Andrzej Brychts in
seinem fingierten „Reportage“ aus München
(Rapport aus München, 1966) ist nicht nur
gegen die ehemaligen Nazis in Ämtern der
Bundesrepublik, gegen die „deutschen Revanschisten“, diese „verstockten Sünder, die
nur auf passende Gelegenheit warten, um von
neuen zu sündigen“ – wie er sich ausdrückt,
gerichtet. Brycht wütet über die Nachtlokale,
über die spießigen Privatpartys, über die mit
Gütern überfüllten Geschäfte, über die
Mercedesse, über die gepflegt aussehende,
gut angekleidete Menschen, über die elegante, duftende Frauen. Hass schnaubend
zeigt er dieser luxuriösen Welt die Faust,
wobei die Wunden, die den Polen von den
Deutschen vor fünfundzwanzig Jahren
geschlagen worden sind, aufgedeckt werden.
Es ist ihm egal, jetzt muss er zurückschlagen.
Mit dem Rapport aus München hat der junge
Schriftsteller die Chance auf dem Start im
Hanser Verlag, der seine frühere Erzählungen
Ausflug Auschwitz-Birkenau und Dancing in
Quartier Hitlers in den deutschsprachigen
Raum bringen wollte, begraben. Erinnern wir
die zweite Erzählung.
Die Handlung spielt in Masuren. Ein
junger Mann hat ein Mädchen kennen gelernt.
w kwaterze Hitlera. Przypomnijmy drugie
opowiadanie.
Rzecz siê dzieje na Mazurach. Ch³opak pozna³ dziewczynê. On syn robotniczy, ona z dobrego domu, licealistka
czy studentka. Bardzo mu siê podoba,
zakochuje siê, do czego nie chce siê
przyznaæ sam przed sob¹. Najpierw
dziewczyna ci¹ga go po ró¿nych miejscach turystycznych, gdzie panoszy siê
polska m³odzie¿owa Schikeria, synkowie
i córeczki tatusiów na posadkach, odziani
w prezenty z ojcowskich wyjazdów
s³u¿bowych na Zachód, polskie liche
kopie z³otej m³odzie¿y z Londynu czy
Kolonii, pla¿ francuskiej i w³oskiej
Riviery, alpejskich kurortów. Przekrzykuj¹ siê m³odzie¿owym ¿argonem
naszpikowanym angielszczyzn¹, licytuj¹
radiami Grundiga, maszynkami do golenia Remingtona, niektórzy maj¹ nawet
w³oskie skutery. Ch³opak, który ma
pêcherze na rêkach od ciê¿kiej roboty,
s³ucha i patrzy i jest mu niedobrze. Ale
dziewczyna coœ w nim zobaczy³a, trzyma
siê go, lolusiom nie udaje siê jej poderwaæ. A¿ tu nagle pojawia siê powa¿niejsza konkurencja. Pan oko³o czterdziestki, elegancki, wypielêgnowany, za
kierownic¹ kremowopiaskowego mercedesa 300 SL – w tamtych czasach
(po³owa lat 60.) szczyt techniki. Król
z Zachodu, m³oda dama i walet na rowerze. Dochodzi do trójkowej znajomoœci.
Pan jest Niemcem, urodzi³ siê tu w okolicy, w czasie wojny przebywa³ w KZ
jako wiêzieñ, mimo to po upadku Hitlera
zamieszka³ w RFN. Po polsku mówi perfect. Zaprasza m³od¹ parê do lokalu
w miejscowoœci Kêtrzyn, „za Niemca”
Rastenburg, znanej z tego, ¿e mia³ tu sw¹
kwaterê wódz Trzeciej Rzeszy, swój
„wilczy szaniec”, Wolfsschanze. Teraz
jest tu dancing. Na dancingu elegancki
pan du¿o opowiada, jest to m¹dry,
dojrza³y cz³owiek. Opowiada o obozie
oœwiêcimskim, m.in. straszny epizod
z ¿ydowskimi dziewczêtami, opowiada
te¿ o barwnym ¿yciu w Republice
Er ist ein Arbeitersohn, sie stammt aus feinem
Elternhaus, ist eine Abiturientin oder
Studentin. Sie hat ihm sehr gefallen, er hat
sich verliebt, was er sich nicht eingestehen
traut. Am Anfang nimmt ihn das Mädchen zu
verschiedenen touristischen Plätzen mit, wo
sich die polnische Bürgersöhnchen und tochterchen wichtig machen; sie sind in
Geschenke gekleidet, die die Papas von
Dienstreisen aus dem Westen mitgebracht
haben, billige Kopien der Schickeriakinder,
die in London, Saint-Tropez, Cortina
d´Ampezzo auf den Putz machen. Sie übertreffen sich gegenseitig mit einem von englischen Sprachbrocken durchsetzten Jargon, sie
überbieten einander mit Grundig-Radios,
Remington-Rasierapparaten, manche fahren
sogar italienische Vespas oder Lambrettas.
Der Junge, der Schwielen an den Händen hat,
guckt sie an, hört zu und ihm wird auch
schlecht. Aber das Mädchen sieht etwas in
ihm, sie hält zu ihm, den Gecken gelingt es
nicht, sie zu verführen. Doch ganz plötzlich
erscheint eine ernsthaftere Konkurrenz. Ein
Herr um vierzig, elegant, gepflegt, hinter dem
Steuer eines cremefarbenen Mercedes 300 SL –
in jenen Zeiten (Mitte der 60ger), der Wunder
der Technik. König aus dem Westen, junge
Dame und Bube mit Fahrrad. Es kommt zur
Dreierbekanntschaft. Der Herr ist Deutscher,
stammt aus dieser Gegend, hielt sich während
des Krieges im KZ als Häftling aus, trotzdem
lebt er gegenwärtig in der BRD. Polnisch kann
er perfekt sprechen. Er lädt das junge Paar in
ein Restaurant in Kêtrzyn, vormals
Rastenburg, ein, einer Ortschaft daher bekannt, das hier der Führer sein Kriegsquartier
hatte, seine „Wolfsschanze“. Und jetzt ist da
ein „Dancing“. Im Restaurant redet der
deutsche Herr viel, das ist ein kluger
erfahrener Mensch. Er erzählt über
Auschwitz, unter anderem über ein schreckliches Ereignis mit jüdischen Mädchen,
daneben schildert er das bunte Leben in der
BRD. Alle kippen zügig Cognac, von dem
eine Flasche soviel kostet wie ein polnischer
Arbeiter im Monat verdient. Der junge Mann
kippt etwas zügiger als das Mädchen und der
elegante Herr und gerät allmählich in eine
unbedachte Stimmung. Das Mädchen tanzt
mit dem Herrn, sie schmiegt sich an ihn, spürt
unter ihren Händen den edlen Stoff seines
NA GRANICY
65
Federalnej. Wszyscy poci¹gaj¹ równo
koniak, którego butelka kosztuje równowartoœæ miesiêcznej pensji polskiego
robotnika. M³ody cz³owiek poci¹ga
równiej ni¿ dziewczyna i elegancki pan
i wprawia siê w coraz bardziej desperacki
nastrój. Dziewczyna tañczy z panem,
przytula siê doñ, dotyka delikatnej
tkaniny marynarki z najlepszej we³ny,
wch³ania zapach wody koloñskiej marki
„Brut”. Jest coraz bardziej i bardziej pod
dyskretnym urokiem Zachodu. Wreszcie
m³odzieniec po próbie szarpaniny z panem
pada bez czucia, elegancki pan i dziewczyna odje¿dzaj¹ kremowopiaskowym
mercedesem do hotelu. „Wyrzygaæ to
wszystko z siebie, wyrzygaæ! Skurczony
sta³em pod bunkrem Hitlera (...), od
hotelu szczekanie wilczura zamkniêtego
w drucianej klatce chrypia³o grubo
i strasznie, a ze mnie schodzi³ ca³y dzieñ
dzisiejszy z charkotem i wyciem, wszystko,
co wlaz³o we mnie si³¹, niepotrzebnie,
wódka, mowa Niemca, mi³oœæ do Anki,
krew dziewczyn, p³omienie spalaj¹ce
ludzi – to wszystko wyrzuca³em z siebie
z bólem potwornym, jakbym sobie flaki
wydziera³. Po co mi to, krzycza³em, po
co, przecie¿ ¿yjê teraz, a nie wtedy, ¿yjê
o ca³e swoje ¿ycie póŸniej, wiêc jakim
prawem te œwiñstwa chc¹ mnie niszczyæ,
po co... Odszed³em dalej, chwiejnie,
potykaj¹c siê o gruz i ¿elazne szyny,
wlaz³em w rozpadlinê, tê sam¹, coœmy
za dnia z Ank¹ tam siedzieli, i upad³em
na twarz.”
Bohaterowi Brychta jest niedobrze, ale
nie wie dok³adnie dlaczego. Jest sk³onny
przypisywaæ to faktom sprzed æwieræ
wieku, gdy ktoœ przyjecha³ w czo³gu,
a ktoœ inny mia³ przeciw niemu tylko
konia i szablê. Koñ pad³, szabla pêk³a,
wybuchnê³y p³omienie... I oto prawda na
dziœ jest taka, ¿e ktoœ przyjecha³
piêknym, b³yszcz¹cym, silnym, szybkim
i dla niego nieosi¹galnym samochodem,
bo on ma tylko rower, przyjecha³ i zabra³
mu dziewczynê. Oto wspó³czesna wersja
owego wiecznego polskiego upoko-
66
Sakkos, atmet den Duft seines Toilettenwassers der Marke „Brut“ ein. Sie erliegt
mehr und mehr dem diskreten Charme des
Westens. Nach vergeblichem Versuch mit
dem Herrn zu streiten, fällt der Junge
schließlich besinnungslos um, der elegante
Herr und das Mädchen fahren mit dem cremefarbenen Mercedes in Richtung Hotel.
„Alles aus sich rauskotzen! Kaputt stand ich
vor Hitlers Bunker … vom Hotel her das heisere Bellen eines im Zwinger eingeschlossenen
Wolfshundes lautete rauh und schrecklich
und aus mir floss der ganze heutigen Tag mit
Kotzen und Heulen raus, alles was in mich
rangezwängt worden war, sinnlos, der
Schnaps, das Gerede des Deutschen, die Liebe
zu Anka, das Blut der Mädchen, die
Flammen, die die Menschen verbrannt haben,
das alles hab ich mit furchtbaren Schmerzen
rausgelassen, als ob ich mir die Gedärme
rausgekotzt hätte. Wozu mir das, hab ich
geschrien, wozu, ich lebe doch jetzt und nicht
damals, ich lebe mein ganzes Leben danach,
mit welchem Recht wollen mich diese
Schweinereien kaputtmachen, wozu… Ich
ging mit wackeligen Beinen weiter, stolperte
über Schutt und Eisenschienen, ich kroch in
dasselbe Erdloch, wo ich am Tag mit Anka
gesessen hatte, ich bin aufs Gesicht gefallen.“
Dem Helden Brychts ist schlecht, er weiß
aber nicht genau, warum. Er neigt dazu, das
den Tatsachen zuzuschreiben, die vor einem
Vierteljahrhundert passiert sind: jemand ist
im Panzer gekommen und jemand anders
hatte gegen ihn nur Pferd und Säbel. Das
Pferd ist zusammengebrochen, der Säbel
entzwei, die Flamen brachen aus… Die
Wahrheit des heutigen Tages: Jemand ist im
cremefarbenen modernen, tollen Wagen
gekommen, und jemand anders hatte gegen
diesen nur ein altes Fahrrad. Jemand ist
gekommen und nahm dem anderen das
Mädchen. Das ist die zeitgenössische Version
der ewigen polnischen Demütigung, von der
W³odzimierz
Maci¹g
schreibt.
Eine
Demütigung, von einem Deutschen erlitten.
Aber einen Moment, bitte. Nicht von
einem Deutschen, sondern von einem
Fremder, der aus Westen kommt. Von dem
die Deutschen ein Teil sind. Sie fahren
Mercedesse, trinken französische „Kurwasieurs“, schlemmen russischen Kaviar. Sie haben
rzenia, o którym pisa³ W³odzimierz
Maci¹g. Upokorzenia, doznanego od
Niemca.
Ale zaraz. Nie tyle od Niemca, co od
przybysza z Zachodu. Którego Niemcy
s¹ czêœci¹. Je¿d¿¹ mercedesami, pij¹ francuskie kurwazjery, zajadaj¹ rosyjski
kawior. Narobili tego ca³ego œwiñstwa,
tego moralnego brudu, zniszczyli, spalili,
na koniec nawalili nam na g³owê nowe
mas³o, winne naszej dzisiejszej mizerii,
lichocie, bylejakoœci, beznadziei. Tego
wprost Brycht nie powiedzia³, o nie, ale
to siê dawa³o wyintertpretowaæ z jego
tekstów. Toœmy czuli, dwudziestoletni
studenci polonistyki, w tej literaturze.
Mo¿e ktoœ tê interpretacjê uznaæ za zbyt
daleko id¹c¹, mo¿e, lecz coœ na rzeczy
jest, aluzje tego rodzaju wyczuwalne s¹
nie tylko u Brychta, tak¿e u innych
autorów jego pokolenia.
Brycht z³o¿y³ raport z Monachium
i wkrótce ku wœciek³oœci swych peerelowskich sponsorów nagle i niespodziewanie, w nagrodê wypoczywaj¹c w Belgii,
poprosi³ tam o azyl polityczny. Nastêpnie pisarz zamilk³ na d³ugie lata, zgin¹³
w d¿ungli Zachodu, który by³ oplu³
w truj¹cej pigule wyrzuconej przeciw
Niemcom – zachodnim.
Marek H³asko, w przeciwieñstwie do
swego m³odszego nieco kolegi po piórze,
nie zamilk³ na Zachodzie, lecz przeciwnie,
dopiero przemówi³ pe³nym g³osem. Od
1958 roku jego ksi¹¿ki i artyku³y publikowa³a paryska Kultura. Emigracyjne
losy Marki H³aski s¹ nieco podobne do
losów Romana Polañskiego. Obaj pierwsze kroki na drodze twórczej stawiali
w kraju, rozwinêli siê w œwiecie. Byli
ze sob¹ blisko w USA, Polañski próbowa³
wkrêciæ H³askê do Hollywood, ¿eby pisa³
scenariusze. Jednym i drugim chêtnie
zajmowa³a siê prasa brukowa, H³ask¹
g³ównie zachodnioniemiecka z powodu
(ma³o szczêœliwego) ma³¿eñstwa ze znan¹
aktork¹ Soni¹ Ziemann. Ale droga artystyczna Polañskiego by³a pasmem sukcesów kosmopolity z Europy wschodniej,
Scheiß gebaut, diese ganzen Schweinereien,
sie haben das Land ausgerottet und verbrannt, zum Schluss haben sie uns diese Andere in
den Pelz gesetzt, die an unserem Schund,
Elend und Ausschluss schuld sind, an der
Hoffnungslosigkeit unserer Existenz. Das sagt
Brycht nicht direkt, nein, aber man kann das
aus seinen Texten herauslesen. Das spürten
wir, wir damals zwanzigjährige Polonistikstudenten, in dieser Literatur. Vielleicht hält
jemand das für eine Überinterpretation,
vielleicht, es ist aber etwas dran an der Sache,
Anspielungen dieser Art spürt man nicht nur
bei Brycht, auch bei anderen Autoren seiner
Generation.
Brycht hat den Rapport aus München
abgelegt und schon bald seine mächtigen
Staatssponsoren in die Wut versetzt: er ruhte
sich in Belgien aus und plötzlich und unerwartet bat er um politisches Asyl. Dann ist er
für lange Zeit verstummt, im Dschungel der
kapitalistischen Welt verschollen, in dessen
Schlund er auf die Deutschen gespuckt hatte
– auf die Westler.
Marek Hlasko ist im Gegensatz zu seinem
etwas jüngeren Schreibkollegen im Westen
nicht verstummt, sondern im Gegenteil, seine
Stimme erst vol entfaltet. Seit 1959 erschienen
Hlaskos Bücher und Aufsätze im Literarischen Institut „Kultura“ in Paris, dem bedeutendsten Verlag des polnischen Exilliteratur.
Die Biographie Marek Hlaskos ist der Vita
von Roman Polanski etwas ähnlich. Beide hatten die ersten Schritte auf dem künstlerischen
Weg in Polen gemacht, entwickelt haben sie
sich in der Emigration. In den USA waren sie
eine Zeit eng zusammen, Polanski versuchte,
Hlasko in Hollywood als Drehbuchautor
unterzubringen. Mit beiden hat sich die
Regenbogenpresse gern beschäftigt, mit
Hlasko die westdeutsche wegen seiner Ehe
mit dem „Schwarzwaldmädel“ Sonja Ziemann. Die Karriere Polanskis war aber eine
Erfolgskette eines Weltbürgers aus Osteuropa,
Hlasko hingegen ging den Leidensweg eines
polnischen Künstlers im Westen. Er ging
stolpernd und starb plötzlich 1969 in
Wiesbaden, im Alter von 35 Jahren.
Den deutschen Staat (den Westen) lehnte
Hlasko ab. Die Deutschen insgesamt konnte
er nicht ertragen, obwohl er einige Freunde in
der BRD hatte. Er bringt diese Abneigung
NA GRANICY
67
H³asko szed³ po cierniowej drodze polskiego artysty na Zachodzie. Szed³
potykaj¹c siê, wreszcie zmar³ nagle
w Wiesbaden w 1969 roku, w wieku 35 lat.
Niemieckiego pañstwa (Zachodu)
H³asko nie znosi³. Niemców jako zbiorowoœci nie cierpia³, choæ mia³ w RFN
garstkê przyjació³. Wyraz swej niechêci
daje na przyk³ad w autobiograficznym
eseju-opowiadaniu Hotel Victory (tom
Piêkni dwudziestoletni, 1966), które koñczy
siê tak oto: „Wyjecha³em z Izraela i przesta³em myœleæ o commies. Mia³em zreszt¹
powa¿niejsze zmartwienia: okupacja
niemiecka, która skoñczy³a siê dla ludzi
wiele lat temu, zaczê³a siê znowu dla
mnie”. Jest w tym tekœcie sporo uszczypliwych, czêsto do przesady negatywnych uwag o Niemcach wspó³czesnych.
Na przyk³ad: „¯aden Niemiec nie u¿yje
terminu ¯yd, (...) natomiast wszyscy oni
z ochot¹ u¿ywaj¹ okreœlenia ´te przeklête
polskie œwinie´”. Droga emigracyjna
H³aski po rocznym stypendium we
Francji zaczê³a siê w Berlinie zachodnim,
nastêpnie w latach 1959-61 pisarz przebywa³ w Izraelu, od 1966 w USA,
w miêdzyczasie du¿o podró¿owa³ po
œwiecie. W wy¿ej wspomnianym hotelu
„Victory” pisarz pozna³ sw¹ przysz³¹
¿onê Soniê i dziêki temu móg³ lepiej poznaæ Niemcy. Niechêæ H³aski do Niemców
jest niechêci¹ Polaka z kraju wegetuj¹cego komunizmu do Niemców kraju
kwitn¹cego kapitalizmu. Oto próbka:
opowiadanie Ob³êd (z tomu Piêkni
dwudziestoletni). Ob³êd, w niem. t³umaczeniu Vervolgungswahn (mania przeœladowcza) drukowa³y „Deutsch-polnische
Ansichten zur Literatur und Kultur”.
Redakcja zachodnioniemieckiego periodyku tak oto przedstawia utwór polskiego pisarza: „W Vervolgungswahn
z ironi¹ oraz znajomoœci¹ rzeczy opisuje
H³asko, jak wyzyskaæ mo¿na ob³êd
i niemieckie poczucie winy”. Verfolgungswahn jest praktycznym poradnikiem,
jak udaj¹c wariata mo¿na robiæ wariata
z urzêdów Republiki Federalnej. Zacho-
68
zum Beispiel in der autobiographischen essayartigen Erzählung Hotel Victory (aus dem
Band Die schönen Zwanzigjährigen, 1966) zum
Ausdruck. Sie endet so: „Ich ging weg aus
Israel und hörte auf, an die commies zu
denken. Ich hatte übrigens andere Probleme:
die deutsche Okkupation, die für die Leute
seit vielen Jahren beendet war, begann gerade
für mich.“ Es gibt in diesem Text viele stichelnde, oft übertrieben negative Bemerkungen
über die zeitgenössische Deutsche. Zum
Beispiel: „Kein Deutscher gebraucht den
Ausdruck ´Jude´, hingegen benutzen sie alle
sehr gerne die Wendung ´diese verfluchten
polnischen Schweine´“. Der Weg Hlaskos als
Emigranten begann in Westberlin, nachdem
er nach einem einjährigen Stipendium in
Frankreich nach Polen nicht zurückkehren
wollte, dann hielt sich der Schriftsteller 19591961 in Israel auf, seit 1966 in den USA, in der
Zwischenzeit reiste er viel in der Welt umher.
In dem oben erwähnten Hotel „Victory“
lernte er seine zukünftige Frau Sonja lernen
und dank dessen konnte auch Deutschland
gut kennen lernen. Die Abneigung Hlaskos
zu den Deutschen ist die Abneigung eines
Polen aus dem Schund des Kommunismus
gegen die Deutschen aus dem Land des
blühenden Kapitalismus. Hier ist eine
Kostprobe: die Erzählung Vervolgungswahn
(aus dem Band Die schönen Zwanzigjährigen).
Den Text erschien in deutscher Übersetzung
in „Deutsch-polnischen Ansichten zur
Literatur und Kultur“. Der Redakteur dieser
westdeutschen kulturellen Zeitschrift stellt
ihn so vor: „In Verfolgungswahn schildert
Hlasko voll Ironie und Sachkenntnis, wie sich
aus Wahnsinn und deutschem Schuldgefühl
Kapital schlagen lässt.“ Der Text Hlaskos ist
eine praktische Anleitung, wie man selber
den Narren spielen kann und dadurch die
Ämter der Bundesrepublik zum Narren hält.
Man benimmt sich als ein Verrückter, man
landet im Irrenhaus, wo man Aufenthalt und
Unterhalt kriegt und dazu noch das
angenehme Empfinden, dass die Deutschen,
von denen man diese Leistungen bezieht,
Idioten sind. Für einen Polen ist dieses
Empfinden Gold wert, man ist gerissener,
schlauer, mit einem Wort der Pole, der doch
„schlechter“ sei, ist „besser“ als die
Deutschen. Im Irrenhaus sitzend macht man
wujesz siê jak wariat, l¹dujesz w szpitalu
psychiatrycznym, gdzie masz wikt
i opierunek plus poczucie, ¿e Niemcy, od
których œwiadczenia te otrzymujesz, s¹
idiotami. Dla Polaka jest to uczucie na
wagê z³ota: jest siê cwañszym, przebieglejszym, jednym s³owem, bêd¹c
„gorszym” jest siê „lepszym” od
Niemców. Siedz¹c w domu wariatów
robi siê tych durniów w konia a¿ mi³o,
zupe³nie jak za czasów okupacji
w Warszawie, czego œwiadectwem by³y
ró¿ne piosenki, wierszyki satyryczne,
którymi Polacy kompensowali na co
dzieñ swoje upokorzenie. Co najogólniej
s¹dzi³ H³asko o Niemcach wczorajszych,
dzisiejszych i – jego zdaniem wiecznych
(der ewige Deutsche)? „Kazano im mordowaæ, mordowali, ka¿¹ im ¿yæ spokojnie, ¿yj¹ spokojnie” (Ob³êd). Niechêæ
uporczywa, drêcz¹ca. Verfolgungswahn.
Na koniec zdañ parê o Henryku
Grynbergu, te¿ urodzonym nied³ugo
przed wojn¹ pisarzu, dzieciñstwo spêdzi³
w okupowanej Polsce uciekaj¹c przed
Niemcami, co opisa³ w s³ynnej ¯ydowskiej
wojnie (1965), t³umaczonej na wiele
jêzyków. By³ aktorem warszawskiego
Teatru ¯ydowskiego Idy Kamiñskiej,
uciek³ przed Polakami wo³aj¹cymi
„¯ydzi do Izraela!” w marcu 1968 roku
do USA. Du¿o o Niemcach – tych
z czasów jego dzieciñstwa i tych
wspó³czesnych mamy w Gryngbergowych
autobiograficznych Szkicach rodzinnych
(wyd.1990, pisane wczeœniej na przestrzeni lat). W opowiadaniu Buszuj¹cy na
drogach narrator-autor wraca z podró¿y
z USA do Polski. S¹ wczesne lata 60.
Na statku Meksykanin Manolo rozmawia
z Niemcem (pasa¿er ten nie posiada
nazwiska, po prostu „Niemiec”): „Czy to
prawda, ¿e wy Niemcy uwa¿acie, ¿e
tylko wy jesteœcie ludŸmi, a wszyscy inni
to nie?” OdpowiedŸ Niemca: „Ach, to
by³o kiedyœ, dawno. To by³a polityka, byæ
mo¿e b³¹d. Pope³niliœmy wiele b³êdów.
Lecz teraz nikt ju¿ w ten sposób nie
myœli, przeciwnie, chcemy ¿yæ ze
diese Trottel ganz locker zu Idioten, genauso
wie zur Okkupationszeit in Warschau, was
verschiedene Lieder, Gassenhauer und
Scherzgedichte bezeugen, womit die Polen
ihre alltägliche Demütigungen kompensiert
haben. Was dachte Hlasko ganz allgemein
über die Deutschen von Gestern und von
Heute – und von Immer? „Man befahl ihnen
zu morden, sie haben gemordet. Man befehlt
ihnen, in Frieden zu leben, sie leben in
Frieden.“ Eine latente quälende Abneigung.
Verfolgungswahn.
Zum Schluss sagen wir einige Sätze zu
Henryk Grynberg, einem auch kurz vor dem
Krieg geborenen Schriftsteller; er hat seine
Kindheit in okkupiertem Polen verbracht, wo
er stets auf dem Flucht sein musste und was
er in seinem weltbekannten Buch Der jüdische
Krieg (1966) beschrieben hat. Grynberg war
Schauspieler des berühmten Jüdischen
Theater in Warschau, das Ida Kamiñska jahrelang leitete und floh 1968 (seit März fand die
Massenaktion der Partei gegen die Bürger
jüdischen Abstammung) von den polnischen
Landsleuten, die damals „Juden nach Israel!“
gerufen haben, nach USA, weg. Viel über die
Deutschen – über diese aus seiner
Kindheitszeit und über die heutigen – finden
wir im Buch Grynbergs Die Familienskizzen
(hrsg. 1990, ges. früher über Jahren). In einer
der Erzählungen-Erinnerungen kehrt der
Erzähler-Autor aus einer Reise in die USA
nach Polen zurück. Sechzige Jahre. Auf dem
Schiff unterhielt sich der Mexikaner Manolo
mit einem Deutschen (der Reisende hat
keinen Name, ist einfach „Deutscher“): „Ist
das Wahr, dass ihr Deutschen meint, nur ihr
seid Menschen und alle andere nicht?“ Der
Deutsche antwortet: „Ach das war irgendwann von langer Zeit. Das war Politik, vielleicht ein Fehler. Wir haben viele Fehler
gemacht. Aber jetzt denkt schon keiner mehr
so. Wir wollen mit allen in Frieden leben.“
Weiter gibt es einen dümmlichen und geltungsbedürftigen Zollbeamten in Hamburg
und die Alpträume aus der Zeiten, als der
zukünftige Schriftsteller mit seinen Eltern,
Verwandten und Bekannten für die (auch uniformierten) Landsleuten des Zollbeamten
vogelfrei waren und noch sehr viel über die
zeitgenössische Deutschen. Einer, der Besitzer
eines Konfektionsladens, gibt unserem Rei-
NA GRANICY
69
wszystkimi w zgodzie.” Dalej jest
w³adczy i g³upi celnik niemiecki w Hamburgu oraz wspomnienia sennych koszmarów z czasów, gdy przysz³y pisarz
z rodzicami, krewnymi i znajomymi by³
³own¹ zwierzyn¹ dla rodaków celnika
(tak¿e umundurowanych) i jeszcze du¿o
o wspó³czesnych Niemcach. Jeden z nich,
w³aœciciel sklepu z konfekcj¹, daje naszemu podró¿nikowi swój adres w Hannoverze, zaprasza do siebie. Wypowiada on
tak¹ oto kwestiê na temat cudzoziemskich robotników: „Niemiec by siê do
takiej roboty nie wynaj¹³! On mo¿e mieæ
lepsz¹ pracê i lepiej p³atn¹. Do ciê¿kiej
sprowadza siê ludzi z zagranicy. Którzy
zreszt¹ zupe³nie nieŸle zarabiaj¹ j a k
d l a n i ch (podkreœlenie moje, J.W.)
i s¹ zupe³nie zadowoleni, nieprawda¿?
Bo najwa¿niejsze, ¿eby wszyscy byli zadowoleni, nieprawda¿?” Prawda¿. By³a?
Bli¿sze kontakty, mo¿na powiedzieæ
bratersko-siostrzane, niekoniecznie damsko-mêskie, lecz w³aœnie miêdzyludzkie,
prze¿ywa narrator na Sankt Pauli
z niemieckimi córami Koryntu. „Tylko
kurwy s¹ w tym kraju normalnymi ludŸmi, istotami o ludzkich uczuciach”
– zdaje siê mówiæ Grynberg. Co ogólnie
myœla³ sobie pisarz o Republice Federalnej,
mogliœmy dowiedzieæ siê z jego publikacji
po niemiecku pt. Alptraum Deutschland
(Niemcy – z³y sen). Kompensacja, jak
strzeli³ (w pysk). Czy¿ nie?
Aneks
W znanej sztuce Tadeusza Ró¿ewicza
Œmieræ w starych dekoracjach (1970)
wypowiada jej bohater uwagê o wspó³czesnych Niemcach: „Ale¿ ci Niemcy
¿r¹...” Ale po chwili reflektuje siê:
„Dajmy spokój tym uprzedzeniom,
w koñcu i W³osi i Francuzi i Rosjanie
i my te¿, oczywiœcie, lubimy sobie pojeœæ.
Tylko ¿e siedzi taki sêk w nas... A niech¿e
sobie jedz¹, jak tak lubi¹ i forsy doœæ na
to maj¹...” No pewnie. Czy¿ nie?
70
senden seine Adresse in Hannover, lädt ihn
zu sich ein. Er spricht folgende Ansicht zum
Thema Gastarbeiter aus: „Der Deutsche
würde solche Arbeit nicht annehmen! Er kann
einen besseren Job und bessere Bezahlung
kriegen. Zur schweren Arbeit holt man Leute
aus dem Ausland. Die übrigens f ü r i h r e
V e r h ä l t n i s e (unterstrichen von mir, J.W.)
nicht schlecht verdienen und ganz zufrieden
sind, nicht wahr? Das Wichtigste ist doch,
dass wir alle zufrieden sind, nicht wahr?“
Freilich, es ist Wahr. Oder war sie?
Nähere Kontakte, man kann sagen
geschwisterliche, nicht unbedingt zwischengeschlechtliche, sondern echt zwischenmenschliche, hat der Erzähler mit den Damen
von St. Pauli. „In diesem Land sind nur
Nuten normale Menschen, mit menschlichen
Gefühlen“, scheint Grynberg zu sagen. Was
der Schriftsteller allgemein über die
Bundesrepublik dachte, konnten wir aus seiner Publikation auf Deutsch mit dem Titel
Alptraum Deutschland erfahren. Die Kompensierung, klar. Oder wie?
Anhang
In dem sehr bekannten Stück von Tadeusz
Ró¿ewicz Der Tod im alten Bühnenbild (1970)
spricht der Protagonist die Bemerkung über
die zeitgenössischen Deutschen aus: „Wie die
Deutschen aber viel fressen.“ Aber sofort korrigiert sich der Redner: „Lassen wir diese
Vorurteile beiseite, schließlich verstehen auch
Italiener, Franzosen, Russen und natürlich wir
auch kräftig zu essen. Bloß dass da tief in uns
drin noch ein Groll sitzt… Sollen sie doch
essen, wenn ihnen danach ist und sie genug
Zaster haben…“ Na, klar. Oder wie?
Übersetzt vom Autor
MAŁY LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
Andrzej K. Waœkiewicz
PóŸne trzydzieste, wczesne czterdzieste (1)
Było nas mało, byliśmy rozproszeni
i – co tu kryć – niewiele nas łączyło.
Chyba mniej niż naszych starszych
kolegów. Oni mieli za sobą – mniej lub
bardziej intensywnie doświadczony – epizod
socrealistyczny, później, po październiku
1956 roku, czynny udział w tworzeniu
struktur życia kulturalnego. Wszystko
w czym uczestniczyliśmy (lub: chcieliśmy
uczestniczyć) było dziełem ich i ich rówieśników. Gazeta, radio, instytucje kulturalne,
związki twórcze (gdyśmy debiutowali powstało właśnie jedno z ostatnich ogniw
– oddział Związku Literatów Polskich); ich
też dziełem było „Nadodrze” i Lubuskie
Towarzystwo Kultury, wtedy także jedyny
lokalny wydawca. Przy czym wszystko to
było względnie świeże, działało od kilku,
najwyżej kilkunastu lat, więc było także
w dużej mierze zamknięte; już okrzepłe
ale jeszcze nie potrzebujące nowych
ludzi. Ruchy kadrowe zaczęły się dużo
później.
Organizacyjnie wyglądało to tak,
że w pewien szczególny sposób byliśmy
poza przydziałem. Mniemać można – nie
bardzo też wiedzieliśmy jaki to mianowicie
mógłby być przydział. Jeśli debiutanci lat
pięćdziesiątych (a przynajmniej ich najbardziej czynna grupa) mieszkali w Zielonej
MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
71
Górze, my w małych miasteczkach, na
wsiach. Zygmunt Trziszka w podgorzowskiej Kłodawie, ja w Kożuchowie.
Gustaw M. Łapszyński w Świebodzinie,
Zbigniew Ryndak w Sulęcinie, Czesław
M. Czyż w Brzozie koło Drezdenka,
Wincenty Zdzitowiecki w Kostrzynie... Nie
ma co ukrywać i innej przypadłości.
Wszyscy byliśmy niedokształceni, po
technikach, szkołach zawodowych; część,
ale już później, uzupełniała wykształcenie
w trybie zaocznym.
To dla takich jak my nasi starsi koledzy
z Warszawy (ale i innych ośrodków)
stworzyli instytucję, której zasługi zdają
się być niepodważalne – Korespondencyjny Klub Młodych (potem tę nazwę
dopełniono: Pisarzy). Działała ona przy
Zarządzie Głównym Związku Młodzieży
Wiejskiej i w początkowym okresie prowadziła coś w rodzaju korespondencyjnej
poradni literackiej. Potem, zgodnie z regułami zorganizowanego ruchu, powstawały
ośrodki regionalne. Zielonogórski był
jednym z pierwszych. Działał najpierw
w Gorzowie przy ZP ZMW potem w Zielonej Górze przy Zarządzie Wojewódzkim
tej organizacji. Założycielem był Zygmunt
Trziszka. To do niego w pewnym momencie odesłała mnie warszawska centrala.
I tak się zaczęło. Na samym początku
lat sześćdziesiątych. Piętnaście lat po
wojnie.
Tyle akurat lat liczyły najstarsze działające tu struktury, najmłodsze dużo mniej,
inne jeszcze dopiero się rodziły, a te, które
dziś wydają się oczywiste nie śniły się
nawet w najśmielszych snach.
Wiem, że to śmieszne, ale mieliśmy
ambicje być inni, no i po prostu być.
Dorobek wszakże, co tu mówić, mieliśmy zerowy. KKMP na szczeblu centralnym wydawał jednodniówki zatytułowane
„Próby Literackie”, były też możliwości
sfinansowania podobnych wydawnictw
lokalnych. W grudniu 1961 roku ukazała
się czterostronicowa wkładka do zakładowego „Stilonu Gorzowskiego” zatytułowana „Nadwarcie”. Trziszka debiutował
72
tam dwoma opowiadaniami, prozę drukował także Henryk Ankiewicz i Zenon
Łukaszewicz, redaktor „Stilonu” i po
trosze nasz mentor. Wiersze Czesław
M. Czyż, Florian Nowicki, Stanisław Neumert, Jadwiga Wawrzyniak, Tadeusz
Mazur i ja. Co się stało z Wawrzyniak
i Mazurem, nie wiem. Pozostali byli i potem
czynni. „Nadwarcie” miało być kontynuowane. Ale następny numer to były dwie
zwykłe kolumny opatrzone tytułem, trzeci
nie wyszedł poza
stadium odbitek
szczotkowych (mam je w swoim archiwum).
Rok później (dokładnie: 14 marca 1962)
w Żarach zawiązała się grupa poetycka
Dziewin. Dość systematycznie publikowała
wiersze w lokalnym „Słowie Żarskim”,
w 1968 wydała almanach W dole kamieniołomu.
Gdy powstał oddział ZLP poza nim
pozostała spora grupa starszych pisarzy,
czynnych dawniej w kole ZLP. Powstała
więc, w zamierzeniu integracyjna, organizacja: Klub Literacki LTK. Warto może
przytoczyć listę członków-założycieli,
obecnych na zebraniu 17 grudnia 1961 roku.
Oto ona: Zdzisław Giżejewski, Marzena
Przybylska, Andrzej K. Waśkiewicz, Zygmunt Trziszka, Inula Schabowska, Henryk
Myć, Romuald Szura, Kazimierz Malicki,
Tadeusz Jasiński, Halina Sicińska, Zenon
Łukaszewicz, Andrzej Czarkowski, Zenon
Czarnecki, Eugeniusz Wachowiak, Tadeusz Kajan, Jerzy Jankowski, Henryk
Szylkin, Wiesław Sauter, Bolesław Soliński, ponadto akces zgłosili nieobecni na
zebraniu Irena Solińska, Zdzisław Morawski
i Janusz Koniusz. Pierwszym prezesem
został Romuald Szura.
Nominalnie integracyjny faktycznie był
to klub młodych (dorobkiem, niekoniecznie wiekiem). Organizował spotkania
dyskusyjne i warsztatowe (prowadzili je,
prócz pisarzy zielonogórskich, m.in.
Tymoteusz Karpowicz, Henryk Bereza,
Julian Rogoziński, Zbigniew Bieńkowski,
Feliks Fornalczyk, Teodor Goździkiewicz,
Stanisław Piętak i in.). Często były to
transakcje wiązane: goście redagowali
lubuskie almanachy, przygotowywali
kolumny literackie, w pismach, które
redagowali. Klub ponadto organizował
konkursy literackie (wewnętrzne), bądź
współfirmował większe. Opiniował też
wstępnie propozycje wydawnicze, zarówno
udział w almanachach jak i w serii arkuszy
poetyckich LTK. Zachowała się notatka
zarządu (Zenon Łukaszewicz, Kazimierz
Malicki, Zenon Czarnecki, Romuald
Szura) kwalifikująca do druku wiersze
moje i Tadeusza Sojki, dyskwalifikująca
zaś Tadeusza Firleja. Nie bez zastrzeżeń
zresztą. Moja, stwierdzali, „laboratoryjna
zabawa w słowo, albo że słowem, jest
trochę sucha, pozbawiona szczerości,
własnego «ja»”. Ponadto te wiersze „dla
przeciętnego czytelnika jednak są mało
komunikatywne”. Z Sojką było jeszcze
inaczej, „do słabszych momentów należy
zaliczyć pozę na uczony intelektualizm”.
Obaj więc debiutowaliśmy książkowo
w pierwszej serii Lubuskich Arkuszy Poetyckich (1963). Mój zbiór nazywał się
Wstępowanie, Sojki – Prądy, w tej samej
serii ukazały się także debiuty oceniających: Czarneckiego Próby rytmu, Szury –
Kołysanie czasu a także debiut Ireny
Solińskiej (Maki) oraz kolejne książki Ireny
Dowgielewicz, Janusza Koniusza, Zdzisława Morawskiego, Bolesława Solińskiego,
Henryka Szylkina i Eugeniusza Wachowiaka. Firlej debiutował dużo później,
w Gubinie, gdzie przemieszkiwał przez
całe swoje dorosłe życie.
Klub miał własny budżet (w 1962 r.
– 40 tys., było to sporo, moja pensja
młodszego bibliotekarza, jeśli dobrze
pamiętam, wynosiła wtedy 900 zł).
Jeśli mogę rekonstruować swoje
ówczesne odczucia powiedziałbym tak –
w KKMP byliśmy u siebie, tu – nie całkiem. Różnica wieku, tak także to. Ale
przede wszystkim LTK to była struktura
zastana, KKMP, nawet jeśli z pomysłów
niewiele dało się zrealizować, to było to,
cośmy sami stworzyli. Nawet jeśli
z Trziszką (a w tych latach byliśmy nierozłączni, prawie jak bracia syjamscy, co
nawet znalazło potwierdzenie w jednym
ze szkiców Henryka Berezy) jeździliśmy
do Warszawy, to jako przedstawiciele jednego z prężniejszych ośrodków w kraju.
Nawet jedno z ogólnopolskich seminariów
organizowaliśmy
Robert Rudiak, który – zdaje się jedyny
w Zielonej Górze – kontynuuje moje
dawne badania nad funkcjonowaniem
lokalnego środowiska literackiego, naszą
generację nazywa „pokoleniem postpionierów” („Pegaz Lubuski” 2006, nr 7),
mieszając wszelako tych co się nie zabrali
z debiutantami popaździernikowymi,
z rzeczywistymi młodymi (wówczas!).
Całkiem nie wiem dlaczego „pionierem”
ma być Ireneusz K. Szmidt (ur. 1935),
a „postpionierem” po równi Wiktor Lemiesz
(raczej badacz i publicysta niż pisarz,
ur. 1915) i Czesław M. Czyż (ur.1934)!
Ponadto w jego opisie na równych
prawach występują ci, którzy dojrzewali
w innych środowiskach, potem zaś,
z różnych przyczyn życiowych znaleźli się
na Ziemi Lubuskiej, odgrywając często
znaczącą rolę w życiu literackim. Mnie
wszakże interesuje rzeczywisty układ sił
w latach sześćdziesiątych. Do momentu,
gdy pojawiła się generacja urodzona
w końcowych latach czterdziestych i wczesnych pięćdziesiątych. Z perspektywy
krajowej byliby to reprezentanci Nowe Fali
i Nowych Roczników. Tyle że – na gruncie
lokalnym – tych pierwszych właściwie nie
było, ci drudzy zaś pojawili się tak licznie
i z takim dynamizmem, że zdołali stworzyć
całą, alternatywną wobec istniejącej, infrastrukturę kulturalną. Skądinąd też – jeśli
mogę tak samochwalczo stwierdzić, kontynuując moją, wtedy raczej przypadkową
niż przemyślaną strategię – wchodzić
w układy lokalne poprzez ponadlokalne,
by nie rzec – centralne, ogólnopolskie.
Nas było mało, byliśmy rozproszeni,
raczej słabo przygotowani, choć przecież
niektórym z nas się udało.
O wierszach – w następnym numerze.
V-VI 2007
MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH
73
SYLWETKI
74
Czes³aw Sobkowiak
Czes³aw Sobkowiak
Powroty
krajobrazów
Rückkehr
der Landschaften
Henryk Szylkin, urodzony 28 listopada
1928 roku w zaœcianku Santoka na WileñszczyŸnie, to z ca³¹ pewnoœci¹ najstarszy
wiekiem lubuski pisarz. Jest przede wszystkim
poet¹, naturê ma bowiem – jak sam zauwa¿a
– liryczn¹, ale spod jego pióra wysz³y równie¿
teksty prozatorskie, o charakterze wspomnieniowym, które z³o¿y³y siê na piêkn¹ ksi¹¿kê
pt. W zakolach £okai”, swoisty „pamiêtnik
rodzinny, refleksje osobiste rzucone na szerokie t³o. To nie tylko obraz Santoki, ale tak¿e
opis ró¿nych innych miejscowoœci s¹siaduj¹cych z ni¹, gdzie urodzili siê i mieszkali
Henryk Szylkin, geboren am 28. November 1928
im Dorf Santoka in der ehemaligen Wojewodschaft
Vilnius, ist bestimmt der älteste Lebuser
Schriftsteller. Er ist vor allem Dichter, von Natur aus
ist er nämlich – wie er selbst bemerkt – eher lyrisch,
von seiner Feder stammen allerdings auch
Prosastücke, Erinnerungen, die zu einem wunderschönen Buch zusammenkamen unter dem Titel W
zakolach £oka, einem eigenartigen „Erinnerungsbuch voller persönlichen Reflexionen vor einem breiten Hintergrund. Es ist nicht nur ein Bild von
Santoka, es ist auch eine Beschreibung anderer,
benachbarter Ortschaften, wo berühmte Persön-
znakomici ludzie, którzy weszli do historii
polskiej. Na przyk³ad Józef Pi³sudski urodzi³ siê
w Tu³owie, dziesiêæ kilometrów od Santoki”. Ta
ksi¹¿ka pokazuje przedmiot osobistej dumy
Szylkina, a mianowicie niemal trzywiekowe
dzieje jego rodu, ró¿norakie powi¹zania
rodzinne, sprawy spo³eczne, kulturowe i przyrodnicze, pokazuje tak¿e pasjê dociekania osobistych korzeni duchowych, wiele w¹tków
patriotycznych i humanistycznych. Janusz
Koniusz, przyjaciel autora tej ksi¹¿ki, we
wstêpie do publikacji Poeta Santoki pisze:
„Z dorobku literackiego Henryka Szylkina
najbardziej jednak ceniê jego prozê wspomnieniow¹. Nasycon¹ faktami, gdzie najwiêcej
jest, bo jak¿e mog³oby byæ inaczej, o Santoce,
tym szylkinowym centrum œwiata. O jego ojcu,
matce, bli¿szej i dalszej rodzinie”. Przywo³ujê
równie¿ j¹ w³aœnie, bowiem wskazaæ pragnê,
na samym pocz¹tku, na dwie kwestie w moim
przekonaniu niezwykle wa¿ne dla osobowoœci
bez ma³a osiemdziesiêcioletniego dzisiaj
Henryka Szylkina. Jedna, to wspania³a historyczna przesz³oœæ, pozwalaj¹ca uzyskiwaæ
poczucie g³êbokiego zakorzenienia w biegu
dziejów, co nie tak czêsto wspó³czesnym siê
przydarza, a druga, to przepiêkna puszczañska
przyroda, z rodzaju tych, o których pisa³ Adam
Mickiewicz. Ona to bezpoœrednio stwarza³a
w wid³ach mitologicznych rzek £okai i ¯ejmiany niepowtarzalne, intensywne sensualnie
klimaty, które przez wszystkie m³odzieñcze lata
oddzia³ywa³y na wra¿liwoœæ samego autora.
Mówi¹c inaczej: te dwa ¿ywio³y, po latach na
nowo odkryte i nazywane w wielu wierszach,
stworzy³y Poetê. Ustanowi³y, w co nie w¹tpiê,
jego duchowy œwiat. Nie bez znaczenia by³a
równie¿ rodzinna tradycja literacka. Poezje
pisa³ jego ojciec, siostra i stryj. Dzisiaj widaæ
wyraŸnie, ¿e g³ówny nurt w poezji Henryka
Szylkina, poza oczywiœcie innymi tematami,
podejmowanymi z równie wielk¹ pasj¹,
stanowi wysi³ek ocalenia od zapomnienia
rzeczywistoœci polskiego ¿ycia na WileñszczyŸnie. W takim wymiarze, jakiego przysz³o mu
z autopsji, z perspektywy rodzinnego domu
doœwiadczyæ. A póŸniej przez lata, kiedy ten
dom w wakacyjnej porze odwiedza³, weryfikowaæ stan aktualny. Wszystkie zachodz¹ce
lichkeiten geboren wurden und lebten, die in die
Geschichte Polens hineingingen. So wurde z.B.
Józef Pi³sudski in ¯u³ów geboren, zehn Kilometer
von Santoka“. Dieses Buch weist auf den größten
persönlichen Stolz von Szylkin hin, und zwar die fast
drei Jahrhunderte dauernde Geschichte seines
Geschlechts, die vielfältigen familiären Verbindungen, Themen der Gesellschaft, der Kultur und der
Natur; es illustriert aber auch seine Leidenschaft in
der Suche nach den eigenen geistigen Wurzeln,
wirft viele patriotischen und humanistischen Fragen
auf. Janusz Koniusz, ein Freund des Verfassers,
schreibt in dem Vorwort zum Buch Poeta Santoki:
„Vom Henryk Szylkins literarischen Werk schätze
ich allerdings seine Erinnerungen am höchsten.
Durchdrungen von Fakten, mit Betonung – wie könnte es denn anders sein – auf Santoka, dieses
Zentrum von Szylkins Welt. Über seinen Vater, seine
Mutter, die nähere und weitere Familie”. Ich berufe
mich gerade darauf, denn ich will, gleich am Anfang,
zwei Elemente aufzeigen, die meiner Meinung nach
für die Persönlichkeit des heute fast achtzigjährigen
Henryk Szylkin von höchster Bedeutung sind. Das
eine ist die großartige Vergangenheit, die das Gefühl
entwickeln lässt, in der Geschichte tief verwurzelt zu
sein, ein Gefühl, das unseren Zeitgenossen nicht
allzu oft bekannt ist; das zweite ist die wunderschöne Natur des Urwaldes, von der Art, wie sie
Adam Mickiewicz beschrieb. Sie war es, die in der
Gabel der mythologischen Flüsse Lokaja und
Zejmiany, die einmalige, intensiv sinnliche Atmosphäre schuf, welche die Empfindsamkeit des Autors
so stark beeinflusste. Mit anderen Worten: es waren
diese zwei Elemente, die, nach Jahren neu entdeckt
und in vielen Gedichten genannt, den Poeten
erschufen. Ich habe keine Zweifel, dass eben sie
seine geistige Welt begründeten. Nicht ohne
Bedeutung war auch die literarische Tradition seiner
Familie. Gedichte geschrieben hatten sein Vater,
seine Schwester, sein Onkel. Heute ist es deutlich zu
sehen, dass die Bemühungen, die polnische
Wirklichkeit des Gebietes um Vilnius vor Vergessenheit zu retten, den Leitfaden der Dichtung von
Henryk Szylkin bilden, natürlich neben anderen
Themen, die er mit der gleichen Leidenschaft
aufwirft. In einer Dimension, die er selbst, aus der
Perspektive seines Elternhauses, im Stande war zu
erfahren. Und später auch, all die Jahre lang, in
denen er dieses Haus in den Sommerferien
SYLWETKI
75
zmiany. Odczuwane dramatycznie, albowiem
konstatowa³ nie bez poczucia trwogi, ¿e dawny
œwiat, substancja materialna wielu miejscowoœci uleg³a ca³kowitej zag³adzie. Jedynie
przyroda zdaje siê pozostawaæ taka sama.
Podejmowane s¹ te problemy zreszt¹ w literaturze polskiej od wielu lat, jako ¿e z Kresami
¿ywotnie ³¹cz¹ siê koleje polskiej pañstwowoœci. W ten nurt wpisuje siê tak¿e twórczoœæ
Henryka Szylkina.
Ziemia Lubuska - najpierw Nowa Sól
a nastêpnie Zielona Góra - od 1946 r. mia³a
okazaæ siê miejscem jego ¿ycia. Co prawda
debiutowa³ wierszem dedykowanym „Matce”
we Wroc³awskim Tygodniku Katolickim w 1954 r.,
bowiem we Wroc³awiu studiowa³ polonistykê,
ale to w³aœnie w Zielonej Górze up³ywaj¹ lata
pracy nauczycielskiej i twórczoœci. Z jego
osob¹ nale¿y ³¹czyæ powstanie podstaw ¿ycia
literackiego w tym mieœcie. Henryka Szylkina
wraz z gronem takich pisarzy jak Janusz
Koniusz (bêd¹cy jego literackim doradc¹
i mistrzem w pocz¹tkowym okresie), Zdzis³aw
Morawski, Boles³aw Soliñski okreœla siê z tego
powodu mianem pionierów.
Nigdy nie sta³ na uboczu. Stara³ siê w³¹czaæ
w aktualny bieg literackich zdarzeñ. Myœlê
z perspektywy lat, ¿e bycie dzia³aczem literackim by³o i jest ci¹gle jego drugim ¿ywio³em.
Zreszt¹ nie tylko na p³aszczyŸnie lokalnego
oddzia³u ZLP, w którym pe³ni³ ró¿ne funkcje,
da³ siê Szylkin poznaæ jako cz³owiek niezwykle
aktywny, pomys³owy i zaradny, ale te¿ w sferze
kontaktów z poetami polskimi tworz¹cymi na
WileñszczyŸnie dokona³ wielu wa¿nych rzeczy,
wa¿nych ze wzglêdu na podtrzymywanie polskoœci. Systematycznie stara³ siê byæ w kontakcie z tamtejszymi twórcami, udzielaj¹c im
przy tym wielu cennych wskazówek warsztatowych. Nawi¹za³ przyjazne kontakty tak¿e
z takimi litewskimi poetami jak Eduardas
Mie¿elaitis czy Albinas Bernatos. W Nadodrzu
od czasu do czasu pojawia³y siê publikacje tych
i innych poetów. Wysi³ek ten w rezultacie
zaowocowa³ redakcj¹ i wydaniem w 1985 roku
w Wilnie antologii poetów polskich pt. Sponad
Wilii cichych fal. Trzeba pamiêtaæ, ¿e po wojnie
by³a to na Litwie pierwsza ksi¹¿ka wydana
po polsku. W póŸniejszym okresie dziêki jego
76
besuchte, um den Sachverhalt aufzunehmen. Alle
Änderungen. Änderungen, die er als dramatisch
empfand, da er nicht ohne Furcht entdeckte, dass
die alte Welt, die materielle Substanz zahlreicher
Ortschaften vollständig zerstört war. Nur die Natur
scheint immer gleich zu bleiben. Dieses Problem
wird ja seit Jahren in der polnischen Literatur aufgeworfen, da mit den ehemaligen polnischen
Ostgebieten die Geschichte des polnischen Staates
zusammenhängt. Dieser Strömung folgt auch das
Werk von Henryk Szylkin.
Ziemia Lubuska [Lebuser Land] – zuerst Nowa
Sól, dann Zielona Góra – sollte seit 1946 sein
Lebensort sein. Mit einem „Der Mutter“ gewidmeten
Gedicht debütierte er zwar im Jahre 1954 in der
Breslauer Zeitschrift „Wroc³awski Tygodnik
Katolicki“, denn er hat in Breslau Polonistik studiert,
es ist aber eben Zielona Góra, wo er als Lehrer und
Dichter lebte und lebt. Mit seiner Person ist die
Begründung des literarischen Lebens in dieser Stadt
zu verbinden. Daher wird Henryk Szylkin, neben
solchen Schriftstellern, wie Janusz Koniusz (der
sein literarischer Berater und zu Anfang Lehrmeister
war), Zdzis³aw Morawski oder Boles³aw Soliñski als
einer der Pioniere bezeichnet.
Er konnte niemals abseits stehen. Er versuchte,
sich in den Lauf der literarischen Ereignisse einzubinden. Von der Perspektive der Jahre gesehen
denke ich, dass Aktivist in dem Bereich der Literatur
zu sein, immer sein zweites Element war und bleibt.
Übrigens nicht nur auf der Ebene der lokalen
Organisation des Vereines der Polnischen Literaten,
in dem er verschiedene Funktionen innehatte, konnte man Szylkin als einen außerordentlich aktiven,
einfallsreichen und wendigen Menschen beobachten: Auch im Bereich der Kontakte mit polnischen
Dichtern, die heute noch im Vilnius-Gebiet schaffen,
hat er viel Wichtiges getan – wichtig für die
Aufrecherhaltung der polnischen Kultur. Er versuchte, im regelmäßigen Kontakt mit den dortigen
Literaten zu bleiben, denen er bei dieser Gelegenheit
viele wertvolle professionelle Ratschläge erteilte. Er
nahm freundschaftliche Beziehungen zu solchen
litauischen Dichtern, wie Eduardas Miezelaitis oder
Albinas Bernatos auf. Werke dieser und anderer
Poeten wurden in Nadodrze veröffentlicht. Diese
Bemühungen wurden 1985 durch die Vorbereitung
und Veröffentlichung einer Anthologie von polnischen Dichtern Sponad Wilii cichych fal gekrönt. Es
osobistym zabiegom w Zielonej Górze zosta³o
wydanych jedenaœcie zbiorków poetów polskich mieszkaj¹cych na Litwie. S¹ to rzeczy
doœæ ma³o znane, wiêc warto je przywo³aæ.
Oczywiœcie. Te szerokie kontakty, utrwalone
znajomoœci i przyjaŸnie mia³y te¿ taki skutek,
¿e na jêzyk litewski zosta³y przet³umaczone
równie¿ jego wiersze. W 1981 roku w wydawnictwie Vaga, w t³umaczeniu B. Bernatosa
ukaza³a siê ksi¹¿ka z wierszami Szylkina
Santakos mozaika, w nak³adzie 7. tysiêcy
egzemplarzy. Te doœæ sucho brzmi¹ce informacje konieczne s¹ dla zrozumienia cz³owieka,
który nie zaszy³ siê w przys³owiowej Wie¿y,
ale mia³ poczucie patriotycznej misji, któr¹
w miarê mo¿liwoœci nale¿y pe³niæ. Dyktowane
to by³o zapewne nieustaj¹c¹ nostalgi¹ za
rodzinnymi stronami. Dowodem czego s¹ jego
liczne zbiory wierszy, zw³aszcza te z lat ostatnich.
Dorobek ksi¹¿kowy, a zw³aszcza poetycki,
Henryka Szylkina jest pokaŸny. Sk³ada siê
z ponad dwudziestu autorskich wydañ. Nie
bior¹c pod uwagê ró¿nego typu antologii
regionalnych i ogólnopolskich, w których jako
poeta uczestniczy. Muszê przyznaæ, ¿e
zw³aszcza ostatni, najbardziej znacz¹cy dla jego
to¿samoœci poetyckiej, okres twórczoœci przez
d³u¿szy czas umyka³ mojej percepcji. Z tego
wzglêdu, ¿e nie dociera³em do wszystkich
ksi¹¿ek, które autor Psalmów ostatecznych
publikowa³. Dopiero niniejsza próba opisania
dorobku uzmys³owi³a mi, ku mojemu pozytywnemu zaskoczeniu, ¿e mamy do czynienia
z wykonan¹ ogromn¹ prac¹ literack¹. Szylkin
pokazuje z tomiku na tomik coraz pe³niejszy
obraz swego œwiata, tego który ma dla niego
najwiêksz¹ wartoœæ. Jest to oczywiœcie œwiat
utraconego mitologicznego gniazda, a zarazem
wielu innych nie istniej¹cych ju¿ polskich
gniazd Wileñszczyzny. W tym zapamiêtanym
krêgu, poetycko lokuje swój bezgraniczny sentyment. Mo¿na rzec, ¿e oddaje swoj¹ poetyck¹
duszê temu, co w wyniku wielkich wyroków
historii ju¿ zdaje siê byæ bezpowrotnie minione.
NajwyraŸniej ostatnie lata, to s¹ lata wytrwa³ego i konsekwentnego wype³niania osobistej
misji, która stara siê obj¹æ rzeczywistoœæ
najbli¿sz¹, przyrodê, ale i szerszy kr¹g
spo³eczny czy religijny. Jeœli wznosi proœby
muss hinzugefügt werden, dass dies das erste
Nachkriegsbuch in Litauen in der polnischen
Sprache war. Später konnten dank seinen persönlichen Bemühungen elf Sammlungen von
Dichtungen polnischer, in Litauen lebender Literaten
in Zielona Góra publiziert werden. Diese Tatsachen
sind nicht allzu breit bekannt, es lohnt sich also, an
sie zu erinnern. Selbstverständlich, diese breiten
Kontakte, festen Bekanntschaften und Freundschaften führten dazu, dass auch seine Gedichte in
die litauische Sprache übersetzt wurden. Im Jahre
1981 erschien im Verlag Vaga, in einer Auflage von
7 Tausend Exemplaren ein Buch mit Szylkins
Dichtungen unter dem Titel Santakos mozaika, in
der Übersetzung von B. Bernatos. Diese etwas
trockene Informationen sind notwendig, um einen
Menschen zu verstehen, der sich nicht in einem
Elfenbeinturm eingesperrt hatte, sondern glaubte,
nach Möglichkeiten, eine patriotische Mission,
erfüllen zu müssen. Dies war wohl ein Ergebnis der
ständigen Sehnsucht nach seiner Heimat. Ein
Beweis hierfür sind seine zahlreichen Dichtungen,
vor allem die aus den letzten Jahren.
Henryk Szylkins Werk, vor allem im Bereich der
Dichtung, ist beträchtlich. Es besteht aus über 20
selbstständigen Veröffentlichungen. Dazu kommen
noch zahlreiche regionale und polenweite
Anthologien, in denen der Dichter auch vertreten ist.
Ich muss zugeben, dass besonders die letzte, für
seine Identität als Dichter wohl wichtigste Periode,
meiner Rezeption lange Zeit entgangen war. Aus
diesem Grunde war ich nicht an alle Bücher gekommen, die vom Verfasser von Psalmy ostateczne
erschienen waren. Erst durch diesen Versuch, sein
Werk darzustellen, ist mir zu meiner positiven Überraschung bewusst geworden, dass wir mit einem
Riesenwerk zu tun haben. Von Band zu Band
präsentierte Szylkin eine immer vollständigere
Ansicht einer Welt, die für ihn den größten Wert hat.
Es ist natürlich die Welt des verlorenen mythologischen Nests, aber gleichzeitig vieler anderer, nicht
mehr existenter polnischer Neste um und in Vilnius.
In den Kreis seiner Erinnerungen wird dichterisch
seine grenzenlose Wehmut eingetragen. Man könnte
sagen, er übereignet seine dichterische Seele der
Vergangenheit, die infolge großer Urteile der
Geschichte unwiederbringlich verloren scheint. Die
letzten Jahre sind offensichtlich eine Zeit der beharrlichen und konsequenten Erfüllung eines persön-
SYLWETKI
77
i modlitwy, te najbardziej wzruszaj¹ce, bo
w swoim imieniu i pobratymczego ludu, to
skierowuje je w swoich strofach do Ostrobramskiej, która „œwieci” ci¹gle tam w Wilnie,
ale i w nowym wizerunku np. w koœciele
w Drzonkowie. Niew¹tpliwie zadanie poetyckie
ma bardzo wysok¹ motywacjê. Zapewne w niej
w³aœnie tkwi Ÿród³o twórczej determinacji.
Odwo³uj¹c siê do rodzinnych stron uruchamia
najbardziej ¿ywotne, bo emocjonalne, pok³ady
swojej osobowoœci. Sama zaœ œwiadomoœæ
ocalania krajobrazów oraz klimatu dawnoœci,
skutkuje konsolidacj¹ podmiotowej duchowoœci. Trzeba jednak zwróciæ uwagê, ¿e poezja
Henryka Szylkina w równie istotnym stopniu
skupia siê na zapisaniu obrazu wspó³czesnego
œwiata. Jego problemów i zjawisk. Do tego
rodzaju tomów zaliczy³bym takie choæby tytu³y
jak: Psalmy ostateczne (1991), Apokaliptyczny
kr¹g (1993), Miara niepokoju (1998). Te dwa
nurty liryczne (sentymentalny i moralny) œciœle
siê ze sob¹ ³¹cz¹, dope³niaj¹, funkcjonuj¹
równolegle. S¹ znakami rozpoznawalnymi
lubuskiego poety.
Droga i miejsce literackie w œrodowisku
lubuskim poezji Henryka Szylkina s¹ szczególne, jako ¿e cechuje je od pocz¹tku pewna
doza osobnoœci, ale i – powiedzia³bym - swoistoœci. Trzeba sobie zdaæ sprawê, ¿e obowi¹zuj¹cy w latach piêædziesi¹tych by³ tu raczej
model awangardowy. Nowoczesn¹ poezjê
uprawia³ Janusz Koniusz i Zdzis³aw Morawski,
zaœ w póŸniejszych latach m³odzi poeci kultywowali formulistyczny model (Andrzej
K. Waœkiewicz) poetycki Orientacji. Te tropy
nadawa³y ton. Szylkin w tym kontekœcie i od
tego t³a odstawa³, jawi³ siê nieco odmiennie.
Od pierwszego zbiorku Kolory wzruszeñ
(1958) znaczenie ma wyraz uczuciowej
bezpoœrednioœci: „Myœla³em / mi³oœæ / jak drzewo / zapuszcza korzenie // Wierzy³em / oczy /
jak p³acz matki / nie k³ami¹”. Chodzi wiêc o
wyra¿anie podstawowych emocji, nie ich komplikacje. Prawda ma byæ prosta, a wiêc i obraz
œwiata podobny, czytelny, zrozumia³y. Bywa,
¿e jest okreœlany bardzo dosadnie. Oczywiœcie,
wiele w tym i kolejnych zbiorkach,
np. Krajobrazy i mi³oœæ (1963) codziennych,
potocznych prze¿yæ oraz doœwiadczeñ losu.
78
lichen Auftrags, der die nächste Realität, die Natur,
aber auch den breiteren sozialen oder religiösen
Kreis umfasst. Wenn er Bitten und Gebete erhebt,
diese ergreifendsten, im eigenen Namen, aber auch
des brüderlichen Volkes, dann richtet er sie in
seinen Versen an die Mutter Gottes im Tor der
Morgenröte in Vilnius, die immer noch dort
„herrscht“, aber auch in ihrer neuen Darstellung z.
B. in der Kirche in Drzonków. In der Erfüllung seiner dichterischen Aufgabe ist er zweifelsohne hoch
motiviert. Darin steckt wohl die Quelle seiner künstlerischen Entschlossenheit. Indem er sich auf seine
Heimat beruft, bringt er die lebendigsten, weil emotionellen, Schichten seiner Persönlichkeit zutage.
Und selbst das Bewusstsein, die Landschaften und
die Atmosphäre des Vergangenen zu retten, lässt
ihn seine subjektive geistige Beschaffenheit konsolidieren. Es ist allerdings darauf hinzuweisen, dass
Henryk Szylkins Dichtung sich gleichermaßen auf
die Bilder der heutigen Welt konzentriert. Deren
Probleme und Phänomene. Zu dieser Art Bücher
würde ich etwa solche zurechnen, wie: Psalmy
ostateczne (1991), Apokaliptyczny kr¹g (1993),
Miara niepokoju (1998). Diese zwei lyrische
Strömungen (die sentimentale und die moralische)
sind eng miteinander verbunden, sie ergänzen
einander, funktionieren parallel. Sie sind Wahrzeichen dieses Lebuser Dichters.
Der Weg und die Stellung von Henryk Szylkins
Dichtung in dem Lebuser literarischen Kreis sind
besonders, von Anfang an etwas abseits und – ich
würde sagen – eigenartig. Es soll hier daran erinnert
werden, dass man sich in den 50er Jahren eher der
Avantgarde verpflichtet fühlte. Eine moderne Poesie
betrieben Janusz Koniusz und Zdzis³aw Morawski;
in den späteren Jahren huldigten die jungen Poeten
dem formalistischen Modell der Dichtung (Andrzej
K. Waœkiewicz). Dies waren die tonangebenden
Strömungen. Szylkin hob sich von diesem Hintergrund ab, schien anders zu sein.
Von seinem ersten Band an, Kolory wzruszeñ
(1958), ist bei ihm die emotionelle Direktheit von
Bedeutung: „Ich dachte / die Liebe / schlägt Wurzel
/ wie ein Baum // Ich glaubte / Augen / wie der
Mutter Tränen / lügen nicht“. Es geht also darum,
die grundlegenden Gefühle zu äußern, nicht sie zu
komplizieren. Die Wahrheit hat einfach zu sein, so
auch das Weltbild, gut lesbar, verständlich. Manchmal wird das gar derb zum Ausdruck gebracht.
Podmiotowego smutku, nostalgii czy poszukiwania sensu ¿ycia. Pojawia siê tu równie¿
próba zakorzenienia w materialnej tkance
œwiata, st¹d odwo³ywanie siê do widzenia jej
w kategoriach rewelacji: „Wiewiórka wlaz³a
w serce jod³y - / Œmieje siê z zimy gryz¹c
orzechy” (Zima w parku). Nie mia³o jednak
kontynuacji tego typu nastawienie. Podmiot
poetycki Henryka Szylkina generalnie przenika
niepokój. To raczej w Wymiarach (1970) lub
w Zapisie ognia (1977) poeta jest najbli¿szy
swojej duchowoœci. Nostalgia daje o sobie
nieustannie znaæ, powstaj¹ ju¿ wtedy – mo¿na
rzec – pojedyncze santockie wiersze (Dziecinny
dom, Podró¿ £okaj¹), ale zw³aszcza dochodzi
do g³osu konfliktowy obraz œwiata, zagro¿enia
ekologiczne, cywilizacyjne oraz degradacji
moralnych. Mo¿na przeczytaæ zdania w rodzaju: „Zaciska siê pêtla na szyi Ziemi / ha³dy
rumowisk gniot¹ têtnice rzek”, „Ludzie zdepcz¹
jutro nasze œlady”. Na pierwszy plan wychodzi
mocna, katastroficzna diagnoza, nasycona
okrutnymi realiami, o bliskim koñcu. Mo¿na
w akcencie po³o¿onym na zagadnienia egzystencji dopatrzyæ siê próby zaanga¿owania
spo³ecznego. Poeta jest tym, w którego:
„Wsi¹kaj¹ w niego wszystkie rozpacze dnia”.
Nie tylko w³asne niepokoje, ale i cudze, innych
ludzi. Sam Szylkin tak to okreœla po latach:
„Wiele uwagi poœwiêcam w nim niedoli
ludzkiej, kontrastom, jakie towarzysz¹ wspó³czesnemu cz³owiekowi.” Szkice sytuacji s¹
wiêc kreœlone najczêœciej wyraŸn¹, grub¹
kresk¹. Tak, aby spotêgowaæ obraz zatrwo¿enia. Nie unika przy tym pewnej przesady
w jego eksponowaniu. Jest mu to potrzebne,
bowiem pamiêtajmy, obowi¹zuje tu bezpoœrednioœæ nazywania rzeczy i sytuacji po imieniu.
Obowi¹zuje zasada ¿ywego reagowania na
bodŸce oraz chêæ dotarcia do czytelnika, tote¿
stara siê by jego styl cechowa³a radykalna
ekspresja leksykalna.
Myœlê, ¿e te zbiorki, ich tematy i tonacje,
mo¿na w pewnym sensie traktowaæ jako zarysy
w¹tków, które w póŸniejszych ksi¹¿kach z ca³¹
moc¹ dojd¹ do g³osu. Bo czym¿e jest
50 Psalmów ostatecznych, jeœli nie doprowadzonym wczeœniejszych tropów i wizji do
krañcowoœci ci¹giem katastroficznych, apoka-
Natürlich wimmelt es in diesem, aber auch in den
nächsten Sammlungen, etwa Krajobrazy i mi³oœæ
(1963), von tagtäglichen, gewöhnlichen Erfahrungen und Schicksalsschlägen. Von Trauer des
Dichters, von Nostalgie, von Suche nach dem Sinn
des Lebens. Gegenwärtig ist auch der Versuch, in
dem materiellen Gewebe der Welt Wurzel zu schlagen, und so wird dieses als eine Art Sensation
dargestellt: „Ein Eichhörnchen steckt im Herzen der
Tanne / Es knackt die Nüsse und verspottet den
Winter“ (Zima w parku). Diese Einstellung fand aber
keine Fortsetzung. Das lyrische Ich in Henryk
Szylkins Dichtung ist voller Unruhe. Der Dichter
nähert sich seiner Geistigkeit eher in Wymiary
(1970) oder Zapis ognia (1977). Immer wieder
kommt die Wehmut zum Ausdruck, schon damals
entstehen – man könnte sagen – einzelne SantokaGedichte (Dziecinny dom, Podró¿ £okaj¹), vor allem
aber taucht eine konfliktbeladene Welt auf, die ökologischen Gefahren, die Bedrohung für die Kultur,
der moralische Verfall. Hier sind Sätze zu lesen, wie
dieser: „Um den Hals der Erde wird die Schlinge
zugezogen / Schlagader der Flüsse von Trümmerhaufen bedrückt“, „Die Menschen zertreten morgen
unsere Fußstapfen.“ In den Vordergrund gerät eine
starke, katastrophische Diagnose, durchdrungen
von grausamen Realitätsbeschreibungen über das
heranrückende Ende. In dieser Betonung der existentiellen Fragen kann man den Versuch eines
gesellschaftlichen Einsatzes bemerken. Der Dichter
ist derjenige, in den „Alle Trauer des Tages versickern“. Nicht nur die eigene Unruhe, auch die fremde,
der anderen Menschen. Szylkin selbst sagte dazu
nach Jahren: „Ich schenkte viel Aufmerksamkeit
dem menschlichen Unglück, den Widersprüchen,
die den heutigen Menschen begleiten“. Situationen
werden daher mit dicken, ausdrücklichen Strichen
gezeichnet. Um die Furcht steigern zu lassen. Ihr
Bild wird so mit etwas Übertreibung dargestellt.
Dies braucht der Dichter, denn hier sollen ja alle
Sachen und Situationen direkt beim Namen genannt
werden. Hier soll aktiv auf Anstöße reagiert werden,
um den Leser zu erreichen, so dass der Stil durch
eine radikale Ausdrucksweise gekennzeichnet ist.
Ich glaube, diese Sammlungen, ihre Themen
und Töne, können in einem bestimmten Sinne als
Skizzen bestimmter Fäden verstanden werden, die in
seinen späteren Büchern mit voller Kraft artikuliert
werden. Denn was sind sonst die 50 Jüngsten
SYLWETKI
79
liptycznych obrazów o totalnym zagro¿eniu
ducha cz³owieka, o triumfie z³a, upadku wszelkich jasnych wartoœci, pysznym zaprzeczaniu
Bogu. Forma psalmu pozwoli³a Szylkinowi
wyrzuciæ z siebie ca³¹ negatywn¹ wiedzê
o œwiecie. Podobny, gorzki i niezwykle pesymistyczny jest zbiór, cykl poetycki Apokaliptyczny kr¹g, stylizowany na Apokalipsê
œw. Jana. Te ksi¹¿ki wynikaj¹ z przera¿enia
i chêci poddania ku powszechnej przestrodze
w³asnych intuicji. Trzeba wiêc „krzyczeæ teraz
pe³nym g³osem”, albowiem „zajrzy nam
wkrótce w oczy widmo katastrofy”. Cenna
w tym utworze jest umiejêtnoœæ ³¹czenia katastrofy powszechnej z zag³ad¹ krainy dzieciñstwa: „stan¹³em na progu rodzinnej Itaki. / Nie
znalaz³em klombu, ani rabatek, / purpurowych
piwonii i georgiñ z³otych. / Milczenie przylega³o
do œcian - / jakby wszyscy odeszli do ciemnego
kresu”.
Równie¿ rozwiniête zosta³y w¹tki santockie,
wileñskie. Dzisiaj mo¿emy powiedzieæ, ¿e na
nich Henryk Szylkin opar³ swoj¹ ideê poetyck¹.
S³usznie zreszt¹ zapewne doszed³ do wniosku,
¿e eskalowanie katastrofizmu w rezultacie
prowadzi jedynie do projekcji niemo¿liwej do
potwierdzenia hipotezy i jest moralnie dwuznaczne. Natomiast opis krainy dzieciñstwa,
jakikolwiek by on nie by³, od jakiejkolwiek
strony czyniony, jest jednak obrazem istniej¹cej rzeczywistoœci, bogactwem wra¿eñ,
problemów, które realnie mia³y i maj¹ swoj¹
niepowtarzaln¹ wagê, „Bliska ona dla tych,
którym w serce wros³a”. Podmiotowe wspomnienia i opisy ogl¹danych miejscowoœci
(najczêœciej ju¿ poniszczonych), krajobrazów
lasów, pól, jezior, odwiedzanych cmentarzy
zawsze ³¹cz¹ siê z prawdziwym doœwiadczeniem wielu ludzi. Z histori¹ tej Ziemi. Z kulturowymi œladami polskoœci. Czêsto odwo³uje siê
poeta do poczucia patriotyzmu. Tu ju¿ nie da
siê tylko bazowaæ na tonie apokaliptycznym.
Ukazaæ tamten œwiat, co jest celem poety,
oznacza ukazaæ go w potwierdzaj¹cej jego
wartoœæ równowadze wszystkich stanowi¹cych
go elementów. Tym lepsze osi¹gane s¹ efekty
im towarzyszy nostalgicznym opisom tak¿e
ekspozycja wartoœci. A zarazem refleksja nie
tylko o oczywistym sacrum santocko-wileñ-
80
Psalme (Psalmy ostateczne), wenn nicht eine durch
Aufwerfung der früheren Spuren und Visionen vervollständigte Reihe von Bildern der Apokalypse vom
menschlichen Geist, des Triumphes des Bösen, des
Zusammenbruchs aller Werte, der hochmütigen
Revolte gegen Gott. Die Form des Psalms verhalf
Szylkin sein ganzes negatives Wissen über die Welt
zum Vorschein zu bringen. Ähnlich, bitter und
außerordentlich pessimistisch ist die Sammlung, die
dichterische Reihe, Apokaliptyczny kr¹g, stilisiert
nach der Apokalypse des hl. Johannes. Diese
Bücher sind Früchte der Angst, des Willens, die
eigene Vorahnungen zur Warnung für alle zu
machen. Man muss also „jetzt mit voller Stimme
schreien”, denn „in Kürze stehen wir vor der
Katastrophe“. Wertvoll erscheint in diesem Gedicht
die Fähigkeit, die allgemeine Katastrophe mit der
Vernichtung des Landes der Kindheit zu verknüpfen:
„ich stand an der Schwelle meines heimatlichen
Ithaka / ich fand kein Blumenbeet, sah keine
Rabatten / mit Pfingstrosen und goldenen Dahlien. /
Das Schweigen haftete an den Wänden – / als seien
alle an ihrem dunklen Ziel.“
Auch das Thema Santoka und Vilnius wurden
weiter geführt. Heute können wir sagen, dass
Henryk Szylkins Dichtung von allem von dieser Idee
schöpft. Er ist wohl zu dem richtigen Schluss
gekommen, dass die Eskalation des Katastrophismus lediglich zu der Projektion einer nicht beweisbaren Hypothese führt und moralisch zweideutig ist.
Eine Beschreibung des Landes der Kindheit, wie sie
auch sei, von welcher Seite auch immer sie
vorgenommen wird, bleibt ein Bild der Wirklichkeit,
ein Reichtum an Eindrücken, Problemen, die ein
reales und einmaliges Gewicht hatten und haben;
die Heimat ist „dem nahe, in dessen Herzen sie
wächst“. Die Erinnerungen des lyrischen Ichs, die
Beschreibungen der besuchten (und meistens
inzwischen zugrunde gegangenen) Ortschaften, der
Landschaften, Felder, Seen, Friedhöfen – das alles
hängt mit wirklichen Erfahrungen zahlreicher
Menschen zusammen. Mit der Geschichte dieser
Erde. Mit den Spuren der polnischen Kultur. Der
Dichter appelliert oft an den Patriotismus. Hier muss
die Apokalypse aufgegeben werden. Jene Welt zu
zeigen – und das ist das Ziel des Dichteres –
bedeutet, sie im Gleichgewicht aller Bestandteile zu
bestätigen. Hier ist Erfolg nur möglich, wenn
wehmutige Beschreibungen von einer Affirmation
skiego œwiata, o jego niewys³owionym piêknie,
na którego tle niejednokrotnie Szylkin sytuuje
swój los, swoje prze¿ycia egzystencjalne,
têsknoty i mi³oœci, a zw³aszcza myœli o przemijaniu. Przyk³adem mog¹ byæ ksi¹¿ki wydane
w ostatnich latach, szczególnie takie jak:
W stronê Ostrej Bramy, Sosny i kamienie,
Gniazda pamiêci, Krzy¿e i kurhany, Powroty
krajobrazów, S³owa i obrazy czy ¯ejmiana.
Zwraca uwagê nie tylko przywo³anie
klasycznej formy wiersza, zw³aszcza sonetu,
modlitwy i pieœni, ale ograniczanie sentymentalizmu, nadmiernego deklarowania wiernoœci
i mi³oœci, na rzecz konkretnego opisu, bogatego w realia, jak choæby nazwiska ludzi
i nazwy osiedli, np.: „Pamiêtam. By³ dom. Obok
drugi wiêkszy. / W nim wójt £ozowski wraz
z rodzin¹ mieszka³.” (Zacisze). To widzenie ma
podwójn¹ strukturê, z jednej strony jest to
odwo³anie siê do sielskich wra¿eñ, smaków
malin, ¿urawin czy zapachu zió³, a z drugiej,
dramatycznie poeta stwierdza i niemal jak kontrapunkt przywo³uje inne obrazy, wspó³czesne:
„Jak¿e dziœ wszystko wygl¹da inaczej”,
„Zamiast zbó¿ – kwiaty k¹koli.”, „W pustej
okolicy tylko wiatr na d¹bku”. St¹d wspomnienie jest Ÿród³em bólu.
Ju¿ bowiem z oddalenia Henryk Szylkin
przedstawia swoj¹ Itakê. Zanurzenie siê w realnoœæ tamtej rzeczywistoœci nie jest mo¿liwe,
gdy¿ obrazy s¹ „odmienione”, tak¿e z jakiegoœ
powodu dalekie, mo¿e nawet obce. Jeœli tu
wiele razy bywa³ i bywa nadal, to wie ¿e zawsze
tylko na chwil kilka, wiêc stwierdza: „Jeszcze
krok zatrzymam z d³oni¹ na leszczynie” Nie
oznacza to jednak, ¿e misja jej ocalania nie ma
sensu.
der Werte begleitet werden. Aber auch von der
Reflexion nicht nur über die selbstverständliche
Heiligkeit jener Welt, sondern auch über ihre unaussprechbare Schönheit, auf deren Hintergrund Szylkin
oft sein Schicksal, seine existentiellen Erfahrungen,
seine Sehnsüchte und Lieben wirft, und vor allem
seine Gedanken an das Vergehen. Als Beispiele seien
hier die in den letzten Jahren herausgegebenen
Bücher genannt, wie: W stronê Ostrej Bramy, Sosny
i kamienie, Gniazda pamiêci, Krzy¿e i kurhany,
Powroty krajobrazów, S³owa i obrazy oder ¯ejmiana.
Bemerkenswert ist dabei nicht nur die klassische Form der Gedichte, insbesondere Sonett, Gebet
und Lied, sondern auch eine Einschränkung der
Sentimentalität, der übertriebenen Beschwörungen
der Treue und Liebe – zugunsten einer konkreten
Beschreibung, reich an Tatsachen, wie Namen von
Menschen, Siedlungen usw.: „Ich weiß noch. Da war
ein Haus. Und ein größeres gleich daneben. / Dort
lebte mit seiner Familie der alte £ozowski.“
(Zacisze). Dieser Blick hat eine doppelte Struktur, es
ist einerseits Hinweis auf idyllische Erfahrungen,
den Geschmack von Him- und Moosbeeren, den Duft
der Kräuter; und andererseits ist es das wie ein
Kontrapunkt dargestellte, wie der Dichter selbst erklärt,
dramatische Bild der Gegenwart: „Wie anders sieht
heute alles aus”, „Statt Getreide – Blumen der
Kornaden”, „In der leeren Gegend liegt nur der Wind
auf der Eiche“. Die Erinnerung ist also eine Quelle
des Schmerzens.
Henryk Szylkins Ithaka wird nämlich nur noch
von der Ferne gezeigt. Es ist nicht möglich, in jene
Realität einzutauchen, die Bilder sind „verändert“,
geradezu fern, ja gar fremd. Auch wenn er hier oft
verweilte und immer noch hierher kommt, dann
weiß er, er hat nur ein paar Augenblicke. So sagt er:
„Ich halte noch den Schritt auf, eine Hand auf dem
Haselstrauch“. Dies bedeutet aber nicht, dass sein
Auftrag keinen Sinn hat.
Übersetzt von Grzegorz Za³oga
81
Henryk Szylkin
Historia
Opuœci³em ciê ziemio dobra
przechodz¹c garbaty most,
po nim z ciê¿arem wojny
przenios³em m³odzieñczy los.
Dziœ œni¹ siê w b³yskach ¯ejmiany
lilie i skrzypy zielone.
Nie ma tu kaskad alpejskich
Tylko ³oziny zwichrzone.
Zniknê³y te¿ z oczu pola
pierœcieniem drzew otoczone
gdzie poœród zbó¿ rozmaitych
serce wali³o dzwonem.
Opuœci³em ciê ziemio dobra
dzieciñstwa gniazdo jedyne,
lecz nie b¹dŸ tragiczna jak Niobe,
bo nie zabito ci syna.
Geschichte
Ich habe Dich mein gutes Land verlassen
mit großer Last der Kriegszeit,
die bucklige Brücke überschritten
und mein jugendliches Schicksal
weiter gertagen.
Heute in Lichtstrahlen des ¯ejmiana Flusses
traüme ich Lillien und grüne Schachtelhalme.
Hier gibt es keinen alpinischen Wasserfall,
nur die verwirrte Flechtweiden.
Im Augenhorizont verschwanden auch
die von Baümen umkreisten Felder,
wo in Mitte des verschiedenen Getreides
wie eine Glocke schlug mein Herz.
Ich habe Dich mein gutes Land verlassen
den einzigen Jugendhain,
aber bleibe nicht so wie Niobe tragisch,
denn niemand hat Deinen Sohn getötet.
82
Henryk Szylkin
Babcine sosny
Trzeci wiek na stra¿y trzy santockie sosny.
Jedna z g³ow¹ œciêt¹ dla gniazda bociana.
Druga od zachodu ku ziemi schylona,
Trzecia co najpóŸniej wita s³oñce wiosn¹.
Babciê moj¹ dobrze pamiêtaj¹ one.
Ocenia³y j¹ nieraz przed spiekot¹ lata,
nuc¹c konarami sosnow¹ kantatê,
z ga³¹zek i szpilek misternie splecion¹.
Minê³y dwie wojny, lecz sosnowe wie¿e
Gotowe do walki z burzami i gromem,
Jak niegdyœ z Moskalem francuscy ¿o³nierze,
którzy przez ¯ejmianê przep³ywali promem.
Dzisiaj prom gdzieœ w b³ocie. Czas zmienia epoki
Tylko sosny babci wci¹¿ strzeg¹ Santoki.
Großmutters Kiefer
Schon drittes Jahrhundert halten in Santoka drei Kiefern die Wache
Die erste mit – für ein Storchennest abgenhacktem Haupt.
Die zweite vom Westwind zu Boden gesenkt.
Die dritte mit Verspätung die Frühlingssonne grüßt.
Diese erinnern sich oft an meine alte Oma.
Und schützen Sie manchmal vor Sommerhitze,
mit Ästen summten sie ihr Kieferlied,
aus Zweigen und Nadeln kunstvoll geflochten.
Vorbei sind zwei Kriege. Doch die Kiefertürme
bereit sind zum Kampfe mit Blitz und Donner,
wie einst gegen Moskowiter Napoleons Stürmer,
welche ¯ejmiana auf Fächren durchschwammen.
Heute sind sie im Sumpf versunken. Die Zeit ändert Epochen,
nur Omas Kieferen wachen am Fluß Santoka
83
Henryk Szylkin
Wysoki las
Jak¿e dziœ wszystko wygl¹da inaczej,
Ros³y tu sosny, brzozy i osiki,
Na polach ¿yto i pachn¹ca gryka,
Mieszkanka dawna na wspomnienie p³acze.
Zaœcianek braci. Jeden by³ pszczelarzem,
Drugi o Polskê w legionach wojowa³,
Wyniós³ z nich pamiêæ, a utraci³ zdrowie,
Z wojny zosta³y mu senne mira¿e.
Teraz tu rz¹dzi prawo nowych czasów,
Nikt nie wie, jakie maj¹ przeznaczenie,
Wyros³y domy z tutejszego lasu.
Wszystko tu tajne – przykryte milczeniem.
Psy wœciek³e wêsz¹ ka¿dy krok przechodniów,
Jakby st¹pa³a po tym miejscu zbrodnia.
Der Hochwald
Wie heute das alles hier anders erscheint.
Hier wuchsen Kiefern, Birken und Espen.
Auf Feldern roch es nach Korn und
Buchweizen.
Eine alte Einwohnerin voll Erinnerung weint.
Ein Adelsitz der Brüder. Erster war
Bienenzüchter
Zweiter Kämpfer für Polen in Legionen.
Er kehrte mit Gedenken und Wunden zurück.
Es blieben ihm nur traumvolle Miragen.
Jetzt herrscht hier das Recht der neuen
Zeiten.
Und niemand weißt welches Schicksal
Haben die Haüser, die im Walde wachsen.
Alles ist hier geheim – mit Schweigen
bedeckt.
Rasend wittern die Hunde jeden Schritt der
Passanten.
Als ob das Verbrechen die Straße betrat.
84
Henryk Szylkin
Rozstanie
Zmiesza³y siê
d³onie
z kwiatami mojego sadu.
Tysi¹c s³ów
dr¿a³o
jak na rzêsach ³zy.
Miesi¹ce i lata
stanê³y w stopniach wagonu.
Wznosi³aœ serce
na nowy tor ¿ycia.
Trennung
Mit Blumen meines Kirschgartens
Verflochten sich
Hände
Tausend Worte zittern
Wie auf Augenwimpern
DieTränen
Monate und Jahre
Blieben auf Waggonsstufen
Auf neuem Lebensweg
Erhobst Du Dein Herz
Übersetzt von Romuald Szura
85
PREZENTACJE
Katarzyna Podgórska-Glonti
Urodzona w 1969 roku w Radomiu.1991-96 studia w PWSSP w Poznaniu.W 1994 roku
studia w VSVU w Bratys³awie (pracownia rzeŸby prof. Jozefa Jankovica, pracownia malarstwa
prof. Rudolfa Sikory). Dyplom w pracowni rzeŸby prof. Jana Berdyszaka i pracowni tkaniny
artystycznej prof. Andrzeja Banachowicza. W 1995 roku otrzyma³a stypendium Ministra
Kultury i Sztuki. Od 1996 roku pracuje w Katedrze Sztuki i Kultury Plastycznej WSP w Zielonej
Górze (od 2001 r. Uniwersytet Zielonogórski). W 2002 roku uzyska³a kwalifikacje I stopnia
na Wydziale Komunikacji Multimedialnej ASP w Poznaniu. Obecnie jest adiunktem w Pracowni
Dzia³añ Przestrzennych. Od 2005 roku pracuje tak¿e w Pracowni Projektowania Scenografii
na Wydziale Architektury i Wzornictwa Przemys³owego Akademii Sztuk Piêknych w Poznaniu.
Zajmuje siê: instalacj¹, dzia³aniami przestrzennymi, obiektem.
Wybrane wystawy
indywidualne: 2007 - HISTORIE W£ASNE, Galeria Miejska, Wroc³aw; 2006 - LAST MINUTE,
BWA, Zielona Góra; 2006 - DANCE MACABRE II, Galeria Rotunda, ASP, Poznañ; 2003 GEOGRAF, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Galeria Nowy Wiek, Zielona Góra; 2001 - GEOGRAF,
Galeria Amfilada, Szczecin; 1998 - DEKLINACJA, Galeria Kont, Lublin; 1997 - STANY SKUPIENIA, Wie¿a Ciœnieñ, Pañstwowa Galeria Sztuki, Konin; 1995 - SYMETRIE, Muzeum
Regionalne, W¹growiec; 1995 - PRE ZELENU SIEÑ, Stredoslovenske Muzeum, Banska
Bystrica, S³owacja
zbiorowe: 2006 - ZD¥¯YÆ PRZED ZACHODEM S£OÑCA , Galeria Wozownia, Toruñ; 2005
- S£UBFURT CITY, Instalacja w przestrzeni miejskiej, Frankfurt/O – S³ubice; 2003 - HAPPYLAND, Frankfurt/O, Niemcy; 2002 - ODER ODRA PROJEKT, 2YK Galeria, Berlin, Niemcy;
2002 - ODER ODRA PROJEKT, Kunstbauwerk Tabakfabrik, Vierraden, Niemcy; 2002 - ODER
ODRA PROJEKT, Galeria Amfilada, Szczecin; 2000 - MODEL DO SK£ADANIA, Centrum
RzeŸby Polskiej, Oroñsko; 2000 - INTERIM 2000, Schloss Pluschow, Niemcy; 2000 – SERCE
CIA£O DUSZA, Miêdzynarodowe Centrum Sztuki Inner Space, Poznañ; 1999 - WYSTAWA
INSTYTUTU SZTUKI, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra; 1999 - 2112 GALLERY,
Kopenhaga, Dania; 1998 - FRAME GALLERY, Pittsbourgh, USA; 1996 - PRZESTRZENIE
W£ASNE, Galeria ON, Poznañ; 1994 - PEJZA¯ W MALARSTWIE WSPÓ£CZESNYM, Pa³ac
Sztuki, Kraków; 1994 - MIÊDZYNARODOWE BIENNALE SZKÓ£ ARTYSTYCZNYCH,
Bratys³awa
86
El¿bieta Koœcielak
Nomadyzm rzeczy a sprawa kobiet
Sztuka Katarzyny Podgórskiej-Glonti jest
kobieca. D³ugo by³am przeciwna temu kryterium podzia³u sztuki. Sprzeciwia³am siê
projektom promuj¹cym sztukê kobiet.
Podzia³ ten klasyfikowa³am jednoznacznie,
jako budowanie kobiecego getta, separatystyczn¹ koncepcjê sztuki, maj¹c¹ wykluczyæ kobiety z ogólnego nurtu sztuki
wspó³czesnej. Styl, tendencja, filozofia dzie³a
– mog¹ i zazwyczaj okreœlaj¹ dzie³o, ale by
jego wyró¿nikiem mia³a byæ równie¿ p³eæ
autora?! Wydawa³o mi siê to daleko id¹cym
uproszczeniem, schematyzmem, a w konsekwencji zamachem na wolnoϾ wypowiedzi
w sztuce! A jednak kategoria sztuki kobiet czy
sztuki kobiecej nie jest zbiorem pustym.
Ekspozycja Katarzyny Podgórskiej-Glonti
w Galerii Miejskiej we Wroc³awiu (marzec,
2007) wydaje siê jednoznacznie tê tezê
potwierdzaæ.
Artemizja Gentileschi, córka malarza
Orazio Gentileschi, wymieniana w historii
sztuki jednym tchem obok Caravaggia, jako
jedna z pierwszych kobiet zaistnia³a imiennie
w historii sztuki. Jej autoportret jako alegoria
malarstwa z lat 30. XVII wieku jest nasycony
kobiecym odczuciem œwiata. Kobiecym, czyli
jakim? Kobieca sztuka jest cicha, nawet jeœli
krzyczy. Potrafi pokazaæ s³aboœæ, w której
jest si³a. Zauwa¿yæ tê si³ê mo¿na wówczas,
kiedy dr¿¹ podstawy aksjologicznego stela¿u
epoki, w której nie ma ju¿ innych wartoœci,
tylko te poddane pod w¹tpliwoœæ, „przewartoœciowane”. W œwiecie globalnym, postmodernistycznym, w œwiecie „p³ynnych
to¿samoœci” sztuka Podgórskiej-Glonti nie
pyta o to¿samoœæ, bo nie ma w¹tpliwoœci co
do stanu istnienia. Zarówno jej to¿samoœæ,
jak to¿samoœæ jej sztuki jest przejrzyœcie
okreœlona.
Baumanowska „p³ynna nowoczesnoœæ”
opisuje stan kultury pozbawionej (albo
„pozbawianej”) to¿samoœci. Puste architektoniczne miejsca, korytarze przep³ywu ludzi,
lotniska, supermarkety. George Benko
za Markiem Augé takie puste miejsca
w przestrzeni socjologicznej i kulturowej nazywa „niby-miejscami”. W niby-miejscach przebywamy z nieznajomymi osobami, które nie
maj¹ historii, tak, jak i my jej nie mamy wobec
nich. W „niby-miejscach” jesteœmy obecni
tylko cia³em. Ze spo³ecznego punktu widzenia
taki typ obecnoœci równy jest nieobecnoœci.
Ludzie przebywaj¹cy w takich strefach
staraj¹ siê uniewa¿niæ swoj¹ podmiotowoœæ.
Im bardziej jesteœmy anonimowi, tym ³atwiej
jest nam byæ w tym anonimowym t³umie. Nie
mo¿emy daæ poznaæ po sobie, ¿e ró¿ni¹ nas
zwyczaje, obyczaje, oczekiwania. „Niby-miejsce”
to przestrzeñ pozbawiona symbolicznych
form wyrazu to¿samoœci, relacji i historii: lotniska, autostrady, anonimowe pokoje hotelowe, œrodki transportu publicznego (...). Nigdy
wczeœniej w historii œwiata „niby-miejsca”
nie zajmowa³y tak wiele przestrzeni.”
Nomadyzm kulturowy, wymuszony przez
brutalnoϾ struktury zatrudnienia, migracje
ekonomiczne, polityczne, naukowe powoduj¹, ¿e przenosimy ze sob¹ nasze atrybuty
kulturowe. Ale czy rekwizyty opisuj¹ce nasz¹
to¿samoœæ, przeniesione w inne miejsce
mog¹ nadal pe³niæ tê sam¹ funkcjê? Czy koncepcja „krêgów kulturowych” antropologii
z pierwszej po³owy XX wieku, tak mocno wyznaczona przez „miejsce” wystêpowania kultury, jest ju¿ ca³kowicie bezu¿yteczn¹ kategori¹
wobec koncepcji „sieci”, systemu „p³ynnej
fazy nowoczesnoœci”? „Zamiast siedlisk
przypisanych na trwa³e, mamy dziœ lekkie
sk³adane krzese³ka w ró¿nych rozmiarach
i kszta³tach, których liczba i uk³ad ulegaj¹
zmianie, jak w znanej dzieciêcej zabawie
w komórki do wynajêcia, co zmusza ludzi
do nieustannego ruchu, nie daj¹c nadziei na
PREZENTACJE
87
spe³nienie, na odpoczynek i satysfakcjê
wynikaj¹c¹ z osi¹gniêcia celu, z dotarcia do
punktu przeznaczenia, w którym to mo¿na
bêdzie z³o¿yæ broñ, odprê¿yæ siê i uspokoiæ.
U koñca drogi, któr¹ krocz¹ (chronicznie ju¿
dziœ) wykorzenione jednostki, nie majaczy
¿adna wizja zakorzenienia” – pisze Zygmunt
Bauman w P³ynnej nowoczesnoœci (2006).
Ubrania, materia³y, nici. W naszym krêgu
kulturowym elementy przynale¿ne kobiecie,
atrybuty kobiecego statusu w kulturze. Niæ
Ariadny - sposób na odnalezienie siê
w labiryncie, tkana przez Penelopê tkanina
- symbol wiernoœci kobiecej. Przez zatrzymany
na sobie œlad, dotyk, zapach, drobiny potu,
skóry i w³osów ubrania i tkaniny s¹ zapisem
naszej obecnoœci w kulturze. W korytarzach
„niby-miejsc” bez historii to ubranie, tkanina
staje siê dowodem naszego istnienia.
Naszym kodem kulturowym.
Artystka traktuje ubranie/tkaninê rozmaicie. „Personalizuje” je wskazuj¹c na
jednostkowoœæ ich u¿ytkownika - ubrania
przerzucone delikatnie na rozpiêtej konstrukcji z lin, lub „depersonalizuje”, upychaj¹c
w workach i sieciach setki ich egzemplarzy,
zas³aniaj¹c nimi okna sal galeryjnych i muzealnych. Ubrania s¹ bez³adnie wymiêt¹ mas¹,
albo pouk³adan¹ konstrukcj¹, tworz¹c stosy
lub krêgi – co oczywiœcie nie zmienia ich statusu. One zastêpuj¹ cz³owieka. S¹ zamiast.
W dobie zaburzonych to¿samoœci to ubrania
œwiadcz¹ o nas, s¹ nami. Konstytuuj¹ nasze
bycie w kulturze.
Poczucie zagro¿enia, wizja koñca historii,
unifikacji czy standaryzacji jest w instalacjach
artystki nieobecne. Wieloœæ przedmiotów
o tym samym charakterze jest bowiem
naznaczona obecnoœci¹ ich u¿ytkowników,
przywo³anych spokojnym dzia³aniem artystki.
Niezliczona iloœæ ubrañ przechodzi przez jej
d³onie i znajduje swoje miejsce w wyznaczonym przez ni¹ systemie. Obojêtnie, czy s¹
u³o¿one w pedantyczne stosy, czy zmiête
– to jej decyzja wyznacza im miejsce. I jest to
decyzja cicha, spokojna, ale konsekwentna.
Autorka rytualizuj¹c procesy wyboru przedmiotów nadaje im znaczenie sacrum
- przenosi w œwiat sztuki.
P³eæ artysty (artystki) wydaje siê byæ
cech¹ konstytutywn¹ tych realizacji artystycznych. „Chodzi o to, ¿eby kobieta wreszcie
siebie napisa³a: musi zacz¹æ pisaæ o kobiecie
88
i wprowadziæ kobiety w œwiat pisma,
z którego zosta³y wyparte z tak¹ sam¹
gwa³townoœci¹, jak i z odczuwania swoich
cia³, z tych samych powodów, tym samym
prawem i w tym samym, œmiercionoœnym
celu. Kobieta musi sama, w³asnym
wysi³kiem, wst¹piæ w tekst – jak w œwiat
i w historiê. Przesz³oœæ nie mo¿e d³u¿ej wytyczaæ przysz³oœci. Nie zaprzeczam, ¿e skutki
minionego s¹ wci¹¿ obecne. Odmawiam jednak utwierdzania ich przez powtarzanie;
wyposa¿ania ich w atrybuty nieugiêtego
przeznaczenia; mieszania biologii z kultur¹.
Musimy je uprzedziæ”, pisze Hélène Cixous
(Œmiech Meduzy,1993) .
Katarzyna Podgórska-Glonti wchodzi ze
swoj¹ kobiecoœci¹ w tekst dzie³a przez ni¹
tworzonego, jej kobiecoϾ go konstytuuje.
Nie przez cytat, nie przez biologizm kobiecoœci, a przez jej miejsce w kulturze, przez akt
(s)twórczy mo¿liwy jedynie kobiecie.
Twórczoœæ artystki nie ma rysu feministycznego w znaczeniu dyskursu ze œwiatem
sztuki mêskiej. To sztuka wyp³ywaj¹ca
z funkcji kobiety w œwiecie koczowników kultury, naznaczonych wieczn¹ niepewnoœci¹
istnienia. To ona staje siê domem, ona staje
siê gniazdem, jej d³onie roz³o¿one w geœcie
ofiarowania staj¹ siê punktem odniesienia,
spokojem, ukojeniem.
W instalacji „Last minute” (2006) prezentowanej w Galerii Miejskiej we Wroc³awiu
(marzec 2007) postacie mê¿czyzny, kobiety
i dzieci utrwalone na wielkoformatowych
fotografiach, stoj¹ odwrócone ty³em do
obiektywu. Ka¿da z fotografii zajmuje osobne
miejsce na przeciwleg³ych œcianach galerii.
Pomiêdzy nimi zawieszony hamak, jest w takim
samym stopniu symbolem beztroskiego wypoczynku, co ulotnoœci i braku stabilizacji. Jest
w pewnym sensie parafraz¹ baumanowskich
lekkich sk³adanych krzese³ek, które s¹ imitacj¹
naszego miejsca w przestrzeni.
Katarzyna Podgórska-Glonti bez w¹tpienia
stara siê stworzyæ kod „kobiecego pisma”
sztuki, w którym autobiografia przestaje byæ
notatk¹ w³asnych lêków i prze¿yæ, ale zobiektywizowanym tekstem kultury. Globalistycznej kultury nomadów z silnym pierwiastkiem
kobiecym, bêd¹cym, quasi-gwarantem utraconej to¿samoœci.
Wroc³aw, kwiecieñ 2007
Katarzyna Podgórska-Glonti, Historie w³asne, Galeria Miejska Wroc³aw 2007 (fragment wystawy)
Katarzyna Podgórska-Glonti, Historie w³asne,
Galeria Miejska Wroc³aw 2007 (fragment wystawy)
Wojciech Müller
Wojciech Müller, Galeria Miejska Arsena³ 2005
Ewa Wójtowicz
Obrazy w stanie transgresji
Prace Wojciecha Müllera sytuuj¹ siê
pomiêdzy grafik¹ a za³o¿eniami scenograficznymi, pomiêdzy p³aszczyzn¹ a przestrzeni¹,
pomiêdzy lekkoœci¹ t³a a konkretem znaku.
Ich skala i kontekst przestrzenny mo¿e mieæ
swoj¹ genezê w plenerowych, czêsto monumentalnych realizacjach grupy „Od Nowa”,
której Wojciech Müller by³ wspó³za³o¿ycielem
i aktywnym uczestnikiem. Grupa „Od Nowa”
przygotowuj¹c w latach siedemdziesi¹tych
akcje i realizacje rozbudowane w przestrzeni,
inicjowa³a nowe sposoby prezentacji sztuki
poza galeri¹, podczas których umieszczenie
projektu w miejscu publicznym zmienia³o jego
kontekst i wyzwala³o nowe relacje przestrzenne i czasowe. Realizacje „Od Nowa” by³y
w du¿ym stopniu efemeryczne, tote¿ wa¿nym
ich elementem pozostaje fotograficzna dokumentacja.
Efemerycznoœæ jest cech¹ prac Müllera,
jednak nie w znaczeniu ich fizycznej nietrwa³oœci, a raczej w odniesieniu do procesu
odbioru, jaki nawi¹zuje siê i dokonuje w wyniku spotkania widza z dzie³em. Doœwiadczenie
cz³owieka, pamiêæ, sfera asocjacji, s¹ nacechowane efemerycznoœci¹ i dla takiego ulotnego ogl¹du Müller przyjmuje swoj¹ optykê.
Charakterystyczna dla niej jest wycinkowoϾ
scen zestawianych w cykle, niekiedy
wykraczaj¹cych poza granice figuratywnoœci,
pomimo i¿ punktem wyjœcia jest cia³o ludzkie.
Cia³o w znaczeniu bardziej body ni¿ //es/7,
a zatem cia³o modelowane œwiat³ocieniem,
nieostre wskutek ruchu, którego zatrzymanie w ró¿nych fazach umo¿liwia
fotografia. Fotografia spe³nia w pracy
Müllera rodzaj szkicownika, który pozwala
notowaæ idee, dobieraæ kadry, a tak¿e uwypukliæ wa¿ny element pracy nad przygotowaniem danej realizacji - procesualnoœæ.
Proces, czyli dzia³anie w czasie jest widoczne
na ka¿dym etapie - od notowania poszczegól-
nych sekwencji w pracy z modelk¹, poprzez
wywo³ywanie i kadrowanie fotografii, nastêpnie dobór ich zestawieñ, przygotowanie
ekspozycji oraz jej prezentacjê, czyli moment, w którym wchodzi ona w relacjê
z odbiorcami. Od tej chwili szeregi obrazów
zaczynaj¹ funkcjonowaæ w kontekœcie
doœwiadczeñ percepcyjnych odbiorców.
Jednoczeœnie artysta celowo nie okreœla
apriorycznie rezultatu swoich poszukiwañ,
nie re¿yseruje tak¿e poszczególnych faz
pracy. Punktem wyjœcia jest seria fotografii
wykonanych w pracowni, w których inwencja
modelek odgrywa wa¿n¹ rolê. Kolejno - praca
nad odbitkami - demonta¿ otrzymanego
w studyjnym zapisie obrazu i ponowny jego
monta¿ przy zatarciu i wyciêciu niektórych
fragmentów. Dalszym etapem jest ponowne
zrefotografowanie, rozbicie i przetworzenie
obrazu, a wreszcie powiêkszenie do wielkiego formatu. Obraz fotograficzny - prezentowany na wystawach najczêœciej w formie
nadruku na tkaninie pó³transparentnej - jest
uzupe³niony obrazem ruchomym, pojawiaj¹cym siê cyklicznie, wchodz¹cym w interakcjê
z wczeœniej otrzymanym obrazem fotograficznym. Etapów przetworzenia mo¿e byæ
kilka, jednak nie jest konieczne dotarcie do
abstrakcji. Stopniowe odchodzenie od figuratywnoœci, od wizerunku cz³owieka w stronê
sugestii i œladu, dokonuje siê w kolejnych etapach zabiegów graficznych i fotograficznych.
Man Ray, innowator w zakresie awangardowej fotografii, twierdzi³, ¿e od kleistej
materii malarskiej woli pracê z samym
œwiat³em. Podobnie w fotografiach Müllera,
cia³o modelki jest opracowane za pomoc¹
œwiat³a na poziomie fotografii, ale równie¿ w
momencie aran¿acji wystawy œwiat³o ma
znaczenie prymarne. Buduje trójwymiar,
ujawnia transparentnoϾ, odrealnia to, co
materialne. Ekspozycja prac ma charakter
PREZENTACJE
89
parateatralny, choæ bez wyraŸnego podzia³u
na aktora, scenê i widowniê. Ten podzia³,
pomimo i¿ zasygnalizowany obecnoœci¹ modelki, nie jest radykalny. Cia³o modelki, symboliczna kobiecoœæ, w procesie przetwarzania
i multiplikacji obrazu oddala siê od mimetycznoœci. Nie ma równie¿ granicy miêdzy
scen¹ jako polem obserwacji - widz jest
zagarniany w jego obrêb przez wielkoformatowe p³aszczyzny, jakimi Müller siê pos³uguje.
Ich aran¿acja wreszcie, równie¿ nie oddziela
widza od tego, co proponuje artysta. Zarówno skala obrazu jak i jego materia oraz jêzyk
wypowiedzi powoduj¹ wra¿enie immersyjnoœci
- wch³aniania widza w przestrzeñ obrazu.
Akt kobiecy zatrzymany w kadrze fotografii stanowi temat, który jest równoleg³y
z jej histori¹ - by wspomnieæ chocia¿by
dziewiêtnastowieczne fotograficzne studia
ruchu Eadwearda Muybridge’a. Müller wybieraj¹c fotografiê jako podstawê i punkt wyjœcia
dla swoich prac, przyznaje: Robiê wiele
fotografii, które osaczaj¹ ulotnoœæ chwili.
Z nich wy³aniaj¹ siê obrazy, rozbijaj¹ce czas
moich wyobra¿eñ i rojeñ na sekundy i fragmenty sekund. Co jest moj¹ rzeczywistoœci¹?
Wymyœlona i tkwi¹ca w mojej wyobraŸni
scena, której osi¹ jest naga kobieta?
Dziesi¹tki papierowych okruchów zdjêæ? Czy
to jedno wybrane, czy mo¿e powiêkszony
jeden fragment? Czy je¿eli ca³oœæ tworzy
nowy œwiat, to równie¿ t¹ now¹ rzeczywistoœci¹ jest jego czêœæ, strzêp jêzyka go
opisuj¹cy? Wierzê, ¿e tak... Wspomniany
jêzyk opisu jest figuratywny tylko na tyle, by
w zetkniêciu z nim odbiorca móg³ uruchomiæ
wewnêtrzny ci¹g obrazów osnutych na pamiêci, tak indywidualnej jak i zbiorowej.
W obszarze zbiorowej pamiêci zawieraj¹ siê niewidoczne bezpoœrednio i nie cytowane
przez Müllera - obrazy filmowe, kino noir,
klasyczne kadry obecne w powszechnej
œwiadomoœci. Jak mówi artysta, jego praca
z fotografi¹ jako medium opartym na czasie,
jest prób¹ dogonienia tamtych cieni.
Operowanie nieostrymi przeb³yskami
pamiêci wydaje siê byæ szczególnie uwidocznione w serii prac z po³owy lat dziewiêædziesi¹tych o szczególnym sposobie
kompozycji, gdzie poszczególne kadry przeciête s¹ na krzy¿ - w pionie i poziomie, a tak¿e
ukoœnie, a w obrêbie przecinaj¹cych je
skrzy¿owanych pasów znajduj¹ siê kolejne
obrazy, w kontrze. Przestrzeñ obrazu
90
fotograficznego ulega rozciêciu, ujawniaj¹c
kolejno otwieraj¹ce siê szczeliny pamiêci.
Dodatkowym akcentem by³o po³¹czenie ich
w jedn¹ ca³oœæ podczas prezentacji wystawowej, tak, ¿e wybrane pasy podzia³u
tworzy³y liniê horyzontu, spajaj¹c wszystkie
obrazy, niezale¿nie od kompozycyjnego
uk³adu ka¿dej z prac.
Niekiedy zastosowany przez artystê
sposób kadrowania wewn¹trz obrazu - jak
w cyklu prac z 1997 roku - jest skoncentrowaniem uwagi na detalu - dotyku, kontraœcie miêdzy miêkkoœci¹ cia³a a faktur¹
draperii, na zarejestrowanym przez krótk¹
chwilê niepowtarzalnym oœwietleniu postaci.
Podobnie jak w procesie ludzkiej percepcji,
operuj¹cej ró¿nymi rodzajami pamiêci,
z których ka¿dy przeznaczony jest do innego
porz¹dkowania rzeczywistoœci - wybrany kadr
wyrywa jeden zarejestrowany szczegó³,
pozostawiaj¹c ca³oœæ obrazu nieostr¹.
Innym razem wa¿n¹ rolê pe³ni rekwizyt jak w realizacji Suknia z 1998 roku - gdzie
tytu³owa suknia z transparentnego tiulu staje
siê jednym z wa¿nych elementów artystycznego teatrum jakie proponuje Müller.
Istniej¹ca fizycznie szata by³a zestawiana
z podœwietlanymi postaciami, podkreœlaj¹c
relacjê miêdzy rzecz¹ a jej obrazem.
W podwójnej instalacji z roku 2002,
zaprezentowanej na dwóch poziomach we
wnêtrzu galerii, nastêpuje rozdzielenie
sposobu narracji i jednoczesna rozdzielnoϾ
miejsca, która powoduje, ¿e odbiorca
doœwiadcza kolejno obu czêœci pracy. Na
poziomie górnym prezentowane by³y œwietliste obrazy fotograficzne na rozpiêtym
bia³ym ekranie, uzupe³nione przez obraz
filmowy, który pojawia³ siê nieregularnie
i zanika³. Na dolnym poziomie, przy minimalnym oœwietleniu, widoczne by³y postaci na
szarym ekranie. Ca³oœci towarzyszy³o nierozpoznawalne t³o dŸwiêkowe, nieokreœlony
szum. To niebezpoœrednie zestawienie obrazu migotliwego i generowanego œwiat³em
oraz matowego i nieruchomego, jest swego
rodzaju przeciwstawieniem fotograficznej
materii i antymaterii, obrazu ¿ycia i braku
¿ycia.
Oniryczny charakter obrazu wynika z owej
pracy ze œwiat³em, które w równym stopniu
pozwala widzieæ, co i zaciera widzenie. Fakt,
¿e Müller zajmuje siê równie¿ scenografi¹
teatraln¹ oraz jego wczeœniejsze doœwiad-
czenia w zakresie realizacji plenerowych,
wp³ywa na wybór sposobu prezentacji prac,
które w kontekœcie wystawowym nabieraj¹
charakteru pe³nej polisensorycznoœci.
Wa¿nym aspektem poszukiwañ twórczych
artysty jest otwarcie siê na sygna³y wysy³ane
przez materiê, w jakiej pracuje. Inwencja
modelek pozuj¹cych do szkiców fotograficznych i synergia wynikaj¹ca z porozumienia z drugim cz³owiekiem, dekonstrukcja
i rekonstrukcja obrazu fotograficznego, sam
moment konstruowania instalacji we wnêtrzu galerii, a wreszcie jej o¿ywienie poprzez
zetkniêcie z publicznoœci¹ - te wszystkie etapy
realizowania siê danego projektu nios¹ ze
sob¹ wiele aspektów potencjalnoœci i otwartoœci. Artysta nie wskazuje na cezury czasowe czy medialne w toku swojej drogi twórczej, uznaj¹c je za nieadekwatne do charakteru twórczoœci. W tym sensie mo¿na mówiæ
o intermedialnoœci, a tak¿e wymykaniu siê
klasyfikacji. Istotna jest raczej transgresja,
p³ynnoœæ, otwarcie na to, co nieprzewidywalne i nieskrêpowane ustalonymi za³o¿eniami. Szczególnie istotne s¹ momenty fuzji obu
rzeczywistoœci - tej realnej i tej rejestrowanej
przez aparat fotograficzny, która powoduje
niekiedy nieoczekiwane efekty wizualne.
W pracach Wojciecha Müllera multiplikacja fragmentów rzeczywistoœci postrzeganej prowadzi do stworzenia rzeczywistoœci
autonomicznej, o charakterze immersyjnym
wobec podleg³ej jej postaci, ale tak¿e - czêœciowo - wobec widza. Zastosowane przetworzenia umo¿liwiaj¹ zaistnienie œwiata nie
podlegaj¹cego ograniczeniom. Obrazy s¹
nacechowane lekkoœci¹ i zbudowane
z przenikaj¹cych siê pó³transparentnych
warstw - zapisów ruchu i gestu. Postaæ ludzka - a raczej jej efemeryczny œlad - znajduje
siê w stanie ci¹g³ej transgresji. Ów stan podkreœla wieloplanowoœæ przestrzeni, w jakiej
postaæ jest osadzona. Nak³adanie nieostrych
kadrów, operowanie zapisem czasu powoduje, ¿e percepcja tych obrazów jest uwarunkowana nie tylko rozpoznawaniem modelowanych œwiat³em i cieniem kszta³tów figuratywnych, ale jest zapowiedzi¹ otwierania
siê nowej i nieuchwytnej przestrzeni, której
wycinek zostaje udostêpniony odbiorcy.
91
Agnieszka Graczew-Czarkowska
ZAPAMIÊTANE
OBECNE
WSKAZANE
Zachwyt – olœnienie. Zapamiêtanie,
z a p a m i ê t a n e, rejestracja – trzask
migawki. Zachowane – utrwalone, o b e c n e.
W³o¿one w realn¹ przestrzeñ. Gotowe do
jawnego dyskursu z rzeczywistoœci¹ zastan¹.
Twórczy manifest, autorska deklaracja
o nieustaj¹cej gotowoœci do szukania, odkrywania. Opowieœæ – wizualna prezentacja,
kolejny fragment drogi do przeczuwanej
ca³oœci. Powiêkszone, zwielokrotnione,
w s k a z a n e.
Ogl¹da³am horyzontalne, góruj¹ce nad
zebranymi goœæmi pi¹tkowego wernisa¿u
(26.01.2007.) w Muzeum Ziemi Lubuskiej,
wielkoformatowe wydruki – druki solwentowe. „P R A C E 2 0 0 7” profesora
Wojciecha Müllera to najnowsza propozycja,
jak autor wyraŸnie podkreœla, powsta³a
w odpowiedzi na w³asne zapotrzebowania
i poszukiwania twórcze, jednak z myœl¹
o konkretnej przestrzeni – Galerii Nowy Wiek
prowadzonej przez Leszka Kaniê.
4 metry, 6 metrów, 9 przy wysokoœci
oko³o 1,5 metra – ekrany, obrazy. Ca³oœæ
ekspozycji sk³ada siê z szeœciu takich w³aœnie
elementów skompilowanych z siatk¹ niekrzy¿uj¹cych siê neonów, ka¿dy oko³o 0,5 metra.
W ch³odnych, w ciep³ych barwach iluminuj¹
ponad g³owami i myœlami ogl¹daj¹cych.
92
Ekspozycjê dope³nia muzyka kompozycji syna
artysty.
Wprowadzaj¹c obrazy, w³aœciwie obiekty,
w przestrzeñ realn¹, ³¹cz¹c ze œwiat³em
i dŸwiêkiem, artysta podejmuje kolejny raz
intryguj¹cy go problem. Ju¿ w latach 70-tych
XX wieku realizowa³ z Grup¹ Plastyczn¹
„Od Nowa” wielkie widowiska plenerowe.
W 1972 roku we Wroc³awiu Müller spotyka,
po raz pierwszy, Janusza Grzywacza, twórcê
i lidera legendarnej ju¿ grupy jazzowo
-rockowej „Laboratorium”. Od tego czasu
wielokrotnie podejmowali wspó³pracê. Obaj
poszukiwali zwi¹zków przestrzeni z obrazem,
zwi¹zków muzyki, dŸwiêku z obrazami
w przestrzeni. Prowadzili twórczy dialog.
Obszarem, terenem dla odkryæ jest i by³a
grafika (warsztatowa, artystyczna). Müller,
czêsto i chêtnie, podkreœla swój rodowód
warsztatowy. Odchodzenie i jednoczesne
trwanie przy idei i sensach tak silnej tradycji,
jak¹ jest grafika – wydaje siê wyznaczaæ wa¿n¹ oœ jego twórczoœci i osobowoœci. Jawna
decyzja o rezygnacji z ortodoksyjnych regu³
technologicznych na rzecz, programowo
nowych mediów (chocia¿by druk i ostateczna
obróbka cyfrowa) dostarczaj¹ obrazów lokuj¹cych siê na styku s z t u k r o z m a i t y c h.
Byæ mo¿e, w³aœnie w tym, kryje siê zasada
alchemicznego postêpowania Wojciecha
Müllera. Konsekwentne wyprowadzanie ostatecznego obrazu z kadru fotograficznego,
czyni go nieskoñczonym. Gdzie zaczyna siê
i koñczy obraz, który wyci¹ga, poszerza
nasze widzenie poza kadr? Formatem i kompozycj¹ prac Müller sugeruje przecie¿ zaledwie wycinek, niepoznanej przez nas,
ca³oœci. Natomiast nawarstwienia i deformacje obrazów daj¹ wra¿enie ruchu, wyrywania
siê gestu z cyklu zdarzeñ, zmian i nastêpstw.
W toku.
Artysta ten powo³a³ swoiste laboratorium, archiwum. Jego poszukiwania i odkrycia to niekoñcz¹cy siê proces. Przez lata
pracy przetwarza³ rejestrowane na b³onach
fotograficznych obrazy. Siêga³ po zabieg multiplikacji, co wydaje siê konsekwentnym sposobem, przy szczególnie dogodnej matrycy,
jak¹ jest u¿ywana przez niego klisza. Ingeruje
we wstêpnie zaakceptowany obraz, nastêpnie zmienia ca³oœæ lub tylko wybrane fragmenty. Nak³ada obrazy jeden na drugi
i kolejne - analizuje koncepcjê tzw. stanów
matrycy na poziomie ci¹g³ej obróbki. Gdy
wyœwietla³, powo³ane w ten sposób obrazy na
du¿ych ekranach by³ ponownie bli¿ej teatru,
scenografii, akcji. Gdy jednak zrezygnowa³
z projekcji wideo, w naturalny sposób, wróci³
do „odbitki” pracuj¹c nad wielkoformatowymi
diapozytywami. Rzeczywiœcie, pomijaj¹c
medium, które narzuca przecie¿ inn¹
technologiê obróbki obrazów, nie mo¿na
zignorowaæ podobieñstwa tych dzia³añ do
etapów zachodz¹cych w grafice warsztatowej.
Od opatentowania wynalazku dagerotypii
dzieli nas 168 lat, wielowiekowe ju¿ metody
grafiki (czystej) zdaj¹ siê byæ bliskie etapu
dekadencji, a jednak... Po³¹czenie sensów:
matrycy – negatywu, odbitki – diapozytywu
oraz ró¿nic, chocia¿by elastycznoœæ operowania skal¹ w przypadku fotografii i tradycyjne 1:1 w grafice, da³o kolejne mo¿liwoœci
artyœcie. Dzisiaj konsekwentnie analizuje
kolejne po³¹czenia wybieranych mediów,
siêga po te najnowsze. Technika, technologie
pomagaj¹ urzeczywistniaæ obrazy, jednak
powinny wyzwalaæ w nas czujnoœæ; g o t o w y
o b r a z p o t r z e b u j e a u t o n o m i i,
ale bezwzglêdnie nacechowuje
a u t o r a.
Wojciech Müller to artysta – grafik,
fotograf, to wieloletni pedagog oraz animator
kultury. Jego dorobek twórczy obejmuje realizacjê ponad piêædziesiêciu wystaw indywidualnych w kraju i za granic¹, udzia³ w ponad
trzystu piêædziesiêciu pokazach zbiorowych.
Jest równie¿ twórc¹ licznych scenografii,
dzia³añ plenerowych, a tak¿e widowisk
parateatralnych. Wojciech Müller jest profesorem zwyczajnym. Obecnie, po raz kolejny,
piastuje stanowisko Rektora Akademii Sztuk
Piêknych w Poznaniu, wczeœniej Pañstwowej
Szko³y Sztuk Plastycznych. Od 1996 roku
pracuje tak¿e w naszym mieœcie – Zielonej
Górze. Obecnie prowadzi Pracowniê Dzia³añ
Przestrzennych na Wydziale Artystycznym
w Katedrze Sztuki i Kultury Plastycznej przy
Uniwersytecie Zielonogórskim.
Müller dba o obrazy. Nadal pracuje
w rytmie dyktowanym trwaniem kolejnych
sesji zdjêciowych oraz filmowych. Prowadzi,
równoleg³e do rzeczywistych okolicznoœci,
zapisy kamer¹. Ostatecznie, przewrotnie,
gubi chronologiê zdarzeñ. Zdradza kuluary
w³asnych poszukiwañ, podkreœla rolê kobiety,
modelki, choæ nieprofesjonalistki; jej autentycznoœæ. Opowiada o wyczekiwaniu na pe³n¹
naturalnoϾ fotografowanej osoby, na brak
skrêpowania, mimo nagoœci, pomimo ci¹gle
trwaj¹cych rejestracji.
Godziny pracy w atelier, w pracowni
wyprowadzaj¹ sens opowieœci artysty poza
realny czas. Gubi¹ ostroœæ i jednoznacznoœæ.
Stajemy wobec fragmentów czyichœ myœli,
refleksji, zachwytów – w³aœciwie bez
mo¿liwoœci zadawania pytañ. Prawie, jak jego
modelki... Nadzy, poubierani jednak we
w³asne refleksje, doœwiadczenia, emocje
oraz oczekiwania. Co uczynimy z obrazami
prof. Müllera w nas? Zale¿y od nas samych.
Przywykliœmy podkreœlaæ
w o l ê
i w o l n o œ æ
a r t y s t y.
Widz posiada wolê i wolnoœæ
o b s e r w a t o r a.
93
Czes³aw Markiewicz
Kaprys Einsteina
Czas - mówi ktoœ szeptem - jest kategori¹ okreœlon¹
jak pory roku: s³oñcem, deszczem, œniegiem.
I œmierci¹ - dodaje g³oœno ktoœ inny.
Kobieta wiêdnie na moim ramieniu;
nad nami bezgwiezdna noc.
We mnie: nic, tylko ty - jêczy kobieta.
Pod nami inny mê¿czyzna z inn¹ kobiet¹
poc¹ siê ze strachu, albo wyprowadzaj¹ nadziejê
na balkon.
Na ulicy stoi Albert.
Przyciska pod brod¹ skrzypce.
Zaczyna graæ.
Muzyka mija okoliczne drzewa; dr¿¹ liœcie i struny.
Mija czas.
O co chodzi - pyta kobieta zaniepokojona
fa³szowaniem Alberta.
Nie wiem - odpowiada Einstein - ja tu tylko myœlê.
Menu
proza iberoamerykañska poezja zjadliwa obojêtnej prowieniencji
muzyka soul wy³¹cznie oryginalna
kawa inka mas³o roœlinne chleb grahama
w literaturze realizowanie postulatów
zaadoptowanego rzadko urodzonego programu
w ¿yciu permanentne poszukiwanie paradygmatu szczêœcia
albo po prostu szczêœliwego zakoñczenia
oraz dziewczyny która przede wszystkim bêdzie chcia³a
a potem urodzi czworo inteligentnych ludzi p³ci obojêtnej
œpiewa niegdysiejszy albo zapoznany józef skrzek
matka wnosi chleb praski albo inny baltonowski
na pewno z szynk¹ albo inn¹ odœwiêtn¹ wêdlin¹
obok le¿y nieœwie¿y tomik tadeusza ho³uja na którym usiad³a mucha
94
Czes³aw Markiewicz
Rafa³ Wojaczek wychodzi z Cyganerii
na tej wie¿y nie wyroœnie cieñ
na tej wie¿y deszcz i morze krwi
s³owa rzucone w beton
zwiniête w k³êbek
wielka ró¿a jak ³za oœlepia
labirynt schodów anafory kamieni
spuchniêty dystych warg
piêtrzy siê œlina
mózg przywiera do jêzyka
spadam z najwy¿szej wie¿y
na trawie zaledwie kilka kropel
rosy
Filidor dzieckiem podszyty
to
co bêd¹c dzieckiem
nazywa³em sztuk¹
zmieni³o siê w sztukê miêsa
teraz
krwisty kawa³ czasu
obrós³ robakami
jad kie³basiany zala³ mózg
i
miêso zaczê³o poruszaæ rzêsami r¹k
oraz chodziæ po ulicach
zrywaæ kwiaty w ksiêgarniach
sztuka wysz³a na ulicê
umówiona z moim protoplast¹
pod poblisk¹ latarni¹
niestety
spóŸni³em siê o jeden wiersz
i
to teraz
nazywane czasem
okaza³o siê krwistym szambem
95
DEBIUTY
Czes³aw Sobkowiak
Wiersze m³odych poetów lubuskich
W sztuce, w poezji (jak i w ¿yciu) znaczenie ma to wszystko, co ³¹czy siê z autentycznymi rewelacjami duchowymi. Inaczej
objawiaj¹ siê one w przypadku twórcy, który
od pierwszych odkryæ przeszed³ drogê
ró¿norakich wtajemniczeñ, osi¹gn¹³ poziom
dojrza³oœci estetycznej i zarazem (powiedzia³bym) tematycznej, a inaczej w przypadku
kogoœ, zw³aszcza w m³odym wieku, kto dopiero na tê drogê wstêpuje. Jego radoœæ tworzenia
wynika z pierwszych wtajemniczeñ. W tej
inicjacyjnej sytuacji doznania wewnêtrzne
zawsze doœæ gwa³townie ³¹cz¹ siê z biegiem
¿ycia, z przechodzeniem ku czemuœ zupe³nie
nieznanemu, co znamionuje inny œwiat,
doros³oœæ. Wtedy to niezwykle wa¿nemu przewartoœciowaniu podlega m³odzieñczy œwiato-
96
pogl¹d, emocjonalnoœæ. Wszystko to dzieje siê
na styku z doros³oœci¹. Ten splot prze¿yæ,
rozstrzygaj¹cych, ostrych, buduj¹cych nowego
cz³owieka, w poezji, w sztuce, uzyskuje
najczêœciej bardzo wyrazist¹ postaæ. Co
wa¿ne, nie ma tu, bo nie mo¿e byæ, ¿adnej
rutyny, co najwy¿ej jest œlad jakichœ zapoœredniczeñ, przepuszczanych przez w³asn¹ wra¿liwoœæ, nie naœladownictwo. Po tym poznaje
siê, ¿e mamy do czynienia z talentem. Ka¿dy
krok w doros³oœæ oznacza wtedy tworzenie
w³asnych pojêæ i ³¹cz¹cej siê z nimi sfery
obrazowej. Oczywiœcie proces to niezwykle
skomplikowany. W ka¿dym razie mo¿na
uznaæ, i¿ ka¿dy nowy wiersz przyczynia siê do
odciêcia przys³owiowej „pêpowiny”. Podmiot
staje siê œwiadom¹ siebie, swojej odrêbnoœci,
koniecznoœci przewartoœciowania dotychczasowej mitologii ¿ycia, odpowiedzialn¹ za swój
œwiat i za innych ludzi, osob¹. Tajemnic¹
pozostaje tylko wynik tej konfrontacji.
Zw³aszcza, jeœli ma ona miejsce na terenie
i w obrêbie jêzyka poetyckiego, a wiêc przekracza granice intymnego wnêtrza podmiotu.
Ka¿dy tego typu akt jest o tyle wa¿ny, ¿e wi¹¿e
siê z uzyskiwaniem dystansu do doraŸnych
doœwiadczeñ, ju¿ przez samo ich objêcie,
opisanie i nazwanie. Niezbêdna to rzecz, by
zbli¿yæ siê do ogólnoœci znaczeñ. Tak w³aœnie
patrzê na pierwsze wiersze m³odych poetów
lubuskich, bêd¹cych jeszcze w szkolnym
wieku. Poznawanie i wyra¿anie œwiata objawia siê tu np. w opisie codziennego przedmiotu
(szklanki, szafy) jako czegoœ „zwyk³ego”,
w pytaniu o siebie, o swoj¹ to¿samoœæ,
o kondycjê moraln¹, która warunkuje poczucie
cz³owieczeñstwa, istotne widzenia, nie zatracanie siê, uzmys³awianie sobie niezmiennej
zasady ¿ycia jako immanentnej „goryczy”,
w poznawaniu w³asnego miejsca w œwiecie
jako „jego czêœci” lub w snuciu osobistej
opowieœci. Przyznaæ muszê, ¿e zwraca uwagê
dostrzegalna œwie¿oœæ metaforyczna, co jest
tutaj ju¿ wartoœci¹. Choæ z drugiej strony
zdawaæ sobie trzeba sprawê, ¿e za poszczególnymi tekstami stoj¹ lekturowe sympatie
tudzie¿ wysi³ek dydaktyczny nauczycieli jêzyka polskiego w wielu szko³ach. Jednak wartoœci¹ bezsporn¹ jest poszerzenie widzenia
i wi¹¿¹cy siê z nim wzrost humanistycznej
przestrzeni. A z tego cieszyæ siê nale¿y. Nie
wdaj¹c siê w wyrokowanie o przysz³oœci, jak¹
maj¹ przed sob¹ publikowani tu m³odzi
autorzy, mo¿na byæ pewnym, ¿e te próby
artystyczne nie s¹ dla nich obojêtne i coœ
wa¿nego w ich w ¿yciu bêd¹ znaczyæ. Gwoli
œcis³oœci chcê dodaæ, ¿e niniejsze teksty
pochodz¹ z jedenastej edycji ogólnopolskiego
konkursu poetyckiego, który w tym roku
zosta³ zorganizowany pod has³em „Ja i mój
œwiat”. W obrêbie województwa lubuskiego
patronat nad nim sprawowa³o Towarzystwo
Przyjació³ Dzieci w Zielonej Górze. Przez lata
zebra³ siê piêkny dorobek. Wypada wiêc zapytaæ, czy nie odpowiedni ju¿ czas aby wydaæ
odzwierciedlaj¹c¹ go ksi¹¿kê. Sadzê, ¿e jest
potrzebna.
97
Monika Dobrowolska
Œwiate³ka ¿ycia
Du¿a œwieca p³onie i p³onie.
Obok niej kilka ma³ych siê jarzy.
Nagle du¿a œwieca zgas³a.
Wyrzuci³am j¹ do œmieci.
Nowe, ma³e œwieczki
dalej p³on¹
swoim du¿ym nieczystym ogniem.
Wcale nie widz¹ braku
swojej przewodniczki,
du¿ej niczym gromnica œwiecy.
A przecie¿ to z niej stworzono
ma³e œwieczki.
W srebrnej peruce miesi¹c œwieci.
Na nocnym niebie
ani jednej chmurki nie ma.
A z kosza na œmieci zerka
nadopiekuñcza du¿a œwieca.
Krzysztof G¹siorowski
Pory roku
Lato ju¿ pakuje swój baga¿.
Walizka, mimo ¿e ciê¿ka, nie ci¹¿y zbytnio
Od ulotnych chwil
I przelotnych spojrzeñ.
Oto poci¹giem wspomnieñ nadje¿d¿a Jesieñ.
Z walizk¹, niby pust¹, a ciê¿k¹ jak gruz.
Ludzie wyganiaj¹ j¹ miot³ami.
Zbyt s³abi, by dostrzec starzej¹ce siê piêkno.
Jesieñ w szarej walizce trzyma cukierki.
Smutno jej – nikt nie chce siê czêstowaæ.
Tylko jeden ch³opiec wyczekuje jej przyjœcia.
Ten, który uzale¿ni³ siê od gorzkich cukierków.
98
Kamila Janeczek
Klucz do œwiata wyobraŸni
Trzymam klucz
Malutki
Niczym z³ota rybka
Z braku czasu
Rzadko u¿ywany
Lekko zardzewia³.
Przekrêcam delikatnie
I
Przygotowujê miejsce
Dla
Korzeni szczêœcia
Konewk¹ nadziei
Podlewam kwiaty
Otwieram biuro
Dobrych rad
W³¹czam ksero
Pozytywnych myœli
Rozumiecie,
¯e to ju¿
Nie jest bajka?
Magda Dolega³a
Niewielki mur oddziela nas od przedszkola.
Tam kiedyœ uczyliœmy siê pierwszych liter.
Jest naszym wspomnieniem
Naszym beztroskim dzieciñstwem.
Plac zabaw, niewielki budynek i wielki komin.
Na ka¿dej jednej cegie³ce jest wypisany mój dzieñ,
A¿ do koñca.
Ka¿da moja ³ezka, ka¿de moje zmartwienie,
To komin mojej przesz³oœci.
99
Wojciech Jurkiewicz
S¹d Ostateczny
Zebrano nas wszystkich na placu.
Udzielono nam niezbêdnych informacji.
Nastêpnie przydzielono nas do autokarów.
Wedle nieznanego bli¿ej klucza.
Jechaliœmy tam stosunkowo d³ugo.
Co jakiœ czas wyprzedzaj¹c inne samochody.
Mijaliœmy po drodze autobus np. Japoñczyków
(Nie rozumiem, po co im aparaty fotograficzne).
Dotarliœmy do du¿ego budynku,
Gdzie przy wejœciu siedzia³ znudzony œw. Piotr.
Wydaj¹c bilety wstêpu,
Wpuszcza³ nas po kolei do œrodka.
Weszliœmy do du¿ej poczekalni,
St¹d dalej wpuszczano nas na rozmowê
Gdzieniegdzie wisia³y tandetne krajobrazy,
Które zapewne zakrywa³y dziury w œcianach.
Wszyscy czekali cierpliwie,
A¿ zostan¹ wywo³ani.
Zegar na œcianie nie liczy³ siê z czasem,
Pewnie œw. Piotr zapomnia³ go nakrêciæ.
Nikt nie udziela³ siê towarzysko.
Wszyscy skupieni byli na sobie.
Tylko jeden facet kr¹¿y³ sprzedaj¹c lody,
Ale dziwnie mu siê œlady po raciczkach dymi³y.
Wywo³any zosta³em przez megafon jako jeden z pierwszych,
Wiêc poszed³em niezw³ocznie z biletem w stronê rejestracji.
Maria Magdalena po przejrzeniu dokumentów,
Zaprosi³a mnie do œrodka uprzejmym gestem.
Przekroczy³em próg
Spad³em
Wyl¹dowa³em,
Wiêc mogê ¿yæ dalej.
100
Jakub Lincz
Mój œwiat
Dopiero uczê siê mojego œwiata
i nie znam go jeszcze na pamiêæ.
Dopiero uczê siê nim zachwycaæ
i nie znam jego wszystkich kolorów.
Wiem tylko, ¿e wci¹¿ mnie zadziwia
zapachem ³¹ki,
bia³ymi sadami,
uœmiechem dziecka.
Wiem, ¿e mnie wci¹ga,
A ja coraz bardziej stajê siê jego czêœci¹.
Patrycja Gawron
Mój œwiat to moja szafa
Stara jak œwiat
Moja szafa
W rogu pokoju stoi
W niej mój œwiat ca³y
O pó³nocy otwiera siê
Na oœcie¿
Wtedy pokazuje mi
Skarby ukryte
Sukniê balow¹ Kopciuszka
I pantofelek
Zgubiony na schodach
Gdy na dworze jaœniutko
Zamyka siê szara szafa
Cichutko
101
Weronika Sojka
S³odko-gorzki ¿ycia smak
Niedopita herbata w kubku ¿ycia
Skoñcz j¹ póki mo¿esz
Skoñcz j¹ póki chcesz
Rozgrzany kubek wci¹¿ parzy d³onie
Jeszcze ¿yjesz
Jeszcze chcesz
Srebrna ³y¿eczka brzêczy o szk³o
Miesza³a cukier
S³odzi³a ¿ycie
Rozpuœci³a wszystkie dobre chwile
Znik³y
Nie powróc¹
Tylko ta gorycz ta niechciana
Pozosta³a
Powróci³a
Sandra Stempniewska
Niewidoma nieznajoma
Widzê ju¿ kontury
Ale œwiat³o latarni jest wci¹¿ jeszcze daleko
A przecie¿ pokój ciemnoœci opuœci³am tak dawno
Byæ mo¿e moje oczy uzale¿nione od mroku codziennie uciekaj¹ jak najdalej
Traci³am wzrok powoli
Od jednego grzechu do drugiego
Od papierosa do alkoholu
W koñcu siêgnê³am te¿ po to
By³am œlepa
Teraz siedzê na ³awce
Mijana przez ludzi jak œmieæ
Pragnê odzyskaæ wzrok i zobaczyæ znowu œwiat³o latarni
Pragnê ¿eby ktoœ pozna³ swoj¹ niewidom¹ nieznajom¹
102
Karolina Wiœniewska
Kim ja jestem?
Kim ja jestem
Cz³owiekiem
(zawsze),
ptakiem, który lata w przestworzach
(gdy marzê),
szar¹ myszk¹ w k¹cie
(gdy siê bojê),
motylem rozwijaj¹cym skrzyd³a
(gdy siebie jestem pewna).
Jestem cz³owiekiem,
marzê, bojê siê i myœlê ...
Monika Zalas
Szklanka
Zawsze taka zimna
Tylko czasem siê zmienia³a
W œrodku by³a pusta
Zwyk³a pró¿nia
Codziennie j¹ widzia³am
Nie zauwa¿a³am
Nie by³a niepowtarzalna
Nie by³a nawet wyj¹tkowa
Zwyczajna
Nie dbam o ni¹
Teraz ju¿ jej nie ma
Mam now¹
Te¿ jest zwyk³a
103
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
Jaros³aw Kuczer
Hrabiowie von Fernemont
Historia rodziny von Fernemont na
obszarze Œrodkowej Europy nierozerwalnie
zwi¹zana jest ze S³aw¹, niegdysiejszym oœrodkiem miejskim (Marktflecken, Städtel).
W okresie od drugiej po³owy XVII w. do
koñca XVIII w. byli jednymi z najwiêkszych
posiadaczy ziemskich na Dolnym Œl¹sku. Ich
maj¹tek w najwiêkszej swej rozpiêtoœci
w pocz¹tkach XVIII w. siêga³ 15 wsi i miasta
S³awy. Zbli¿onymi do niego by³y jedynie
maj¹tki rodzin von Proßkau, Reder,
Dünnewald, d’Hautois le Bronne, Montani,
czy Leßelów. Przewy¿sza³y go dopiero dobra
takich potentatów ekonomicznych jak
Schönaichowie na ksiêstwie Siedlisko-Bytom
Odrzañski, Hatzfeldowie na Miliczu, czy
Hochbergowie na maj¹tku Ksi¹¿ w ksiêstwie
œwidnicko-jaworskim 1.
Fernemontowie maj¹tek s³awski, wczeœniej pozostaj¹cy w rêkach znakomitych
Rechenbergów, zakupili prawdopodobnie
oko³o 1652 r. Nie posiadamy bowiem
wczeœniejszych wzmianek dotycz¹cych obecnoœci rodziny na tym terenie, a póŸniejsze
1 Określenie księstwa używamy również w odniesieniu do okresu po 1740 r., czyli przyłączeniu Śląska do królestwa
pruskiego, z uwagi na fakt, iż w nomenklaturze polityczno-gospodarczej określenie to funkcjonowało do końca XVIII w.
mimo zmian w układzie administracyjnym prowincji.
104
mówi¹ce o roku 1654, wydaj¹ siê zbyt póŸnymi
z uwagi na fakt pe³nienia w³aœnie od 1652 r.
przez Johanna Franza von Barwitz barona
Fernemont urzêdu starosty ksiêstwa g³ogowskiego. Uzyskanie mianowania i instalacja
na urzêdzie by³a poprzedzona uzyskaniem
zarówno indygenatu ksiêstwa, jak i inkolatu
potwierdzaj¹cego posiadanie na jego obszarze
dóbr ziemskich. Poniewa¿ nie ma w¹tpliwoœci, i¿ rodzina ta nie wystêpowa³a
w ksiêstwie przed wojn¹ trzydziestoletni¹, aby
pe³niæ w nim urz¹d musia³a otrzymaæ nadanie
ziemskie 2.
Od awansu do upadku
Rodzina wywodzi³a siê z w³oskiego Piemontu, sk¹d wywêdrowa³a do Niderlandów
i Lotaryngii, gdzie naby³a dobra rodowe.
W 1595 r. zostali zaliczeni w poczet szlachty
Rzeszy. Pierwszym wzmiankowanym przez
Ÿród³a dziœ cz³onkiem rodziny pozostaje
¿yj¹cy w XV w. Jacob von Barwitz, doktor
obojga praw, który prawdopodobnie jako
pierwszy w rodzinie uzyska³ podniesienie do
grupy szlachty tytularnej, tzw. Herrenstand,
uzyskuj¹c tytu³ barona (Freiherr). Prawdopodobnie wczeœniej ju¿ rodzina stanê³a u boku
cesarza, by w ten sposób dbaj¹c o jego dobro
nie zaniedbaæ interesu w³asnego. W nastêpnych latach fortuna okaza³a siê byæ ³askaw¹
dla Fernemontów. Kolejny ze znanych nam
Fernemontów, Johann uzyska³ nawet jednorazowe wynagrodzenie cesarskie opiewaj¹ce
na 10 600 florenów. Z uwagi na ciê¿kie
po³o¿enie skarbu cesarskiego w okresie wojny
trzydziestoletniej pojawi³y siê trudnoœci
z wyegzekwowaniem tych pieniêdzy, co
skrzêtnie wykorzysta³ syn Johanna – Johann
Franz, protoplasta œl¹skiej linii rodziny. Ten
Generalfeldzugmeister, cz³onek Nadwornej
Rady Wojennej (Kriegshofrath) i wieloletni
dowódca cesarski, uczestnik bitwy pod
Lipskiem w 1642 r., a nastêpnie wiêzieñ
szwedzki, w³asnym staraniom zawdziêcza³
podniesienie do stanu szlacheckiego Rzeszy
Niemieckiej. W 1652 r. w ramach rekompensaty za niewyp³acone sumy oraz w uznaniu
zas³ug w s³u¿bie cesarskiej umo¿liwiono mu
zakup maj¹tku S³awa po zani¿onej cenie.
Nowe nazwisko rodowe by³o prawdopodobnie odzwierciedleniem nazwy niegdysiejszych maj¹tków Barwitzów po³o¿onych
w hrabstwie Mamno. Tytu³ szlachecki z predykatem „zu Fernemont” Johann Franz posiada³ od 12.01. 1623 r., a od 1643 r. wchodzi³
w sk³ad korporacji szlachty Dolnej Austrii 3.
Jego spadkobiercami byli Johann Alexander
von Barwitz baron Fernemont na Suchej,
Johan Baptista Franz Wenzel von Fernemont
na KuŸnicy G³ogowskiej. Koligacje Fernemontów siêga³y takich rodzin jak Zierotinowie, Lodron-Lateranowie, Frezinowie,
Baillencort et Cerellesowie, Kolovratowie,
Sobekowie, Proskau’owie, Anhaltowie czy
Waldsteinowie 4.
Fernemontowie byli de facto zwyciêzcami
cesarskimi i jako tacy pojawili siê na Œl¹sku.
W 1681 r. byli jedn¹ z 16 rodzin legitymuj¹cych siê tytu³em szlacheckim hrabiego lub
barona w regionie, a w nieca³e czterdzieœci lat
póŸniej ju¿ jedn¹ z 36 5. Powstawanie coraz
silniejszej grupy by³o zwi¹zane z rozwojem
systemu nadañ we wszystkich krajach
rz¹dzonych przez Habsburgów. Mia³ on na
celu budowê w miarê jednolitego bloku elit
arystokratycznych, stanowi¹cych zaplecze
centralistycznej polityki cesarzy w prowincjach. Tytu³y hrabiego i barona – jeœli nie
pochodzi³ od przodków – by³ nadawany
zwyk³¹ drog¹ uzyskania cesarskiego dokumentu przyjêcia do stanu hrabiów lub
2 Data 1654 r. podana została jako przybliżona w: M. Konopnicka-Szatarska, Sława w okresie wczesnonowożytnym
(XVI-XVIII wiek) [w:] Sława. Zarys dziejów, red. W. Strzyżewski, Sława 2004, s. 71.
3 Archiwum Państwowe we Wrocławiu [dalej: APW], Stowarzyszenie Szlachty Niemieckiej, sygn. 127, s. 41; J. Kuczer,
Szlachta w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w epoce habsburskiej (1526-1740), Zielona Góra 2007,
s. 76; W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont w księstwie głogowskim w świetle wczesnonowożytnych pieczęci
(XVII-XVIII wiek) [w:] Polacy. Niemcy. Pogranicze. Studia historyczne, red. G. Wyder, T. Nodzyński, Zielona Góra 2006, s. 141.
4 R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej, t. 2, s. 161-163.
5 APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 513 i sygn 527; Spisy dóbr księstwa głogowskiego 1681-1727, opr.
J. Kuczer, W. Strzyżewski, Warszawa 2007.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
105
baronów 6. Cesarz dokonywa³ jednoczeœnie
„ulepszenia” herbu rodzinnego (Wappen-Verbesserung), nadaj¹c mu odpowiednie elementy
wzbogacaj¹ce. Tytularni mieli prawo wy³¹cznie do tytu³u i ulepszonego herbu oraz przys³ugiwa³a im odnoœna ranga w spo³eczeñstwie,
wi¹¿¹ca siê adekwatnymi korzyœciami natury
majatkowo-w³asnoœciowej w³¹cznie, pozbawieni
byli natomiast rzeczonych praw politycznych.
ZnaleŸli siê wiêc Fernemontowie wœród tak
przednich nazwisk jak Schönaichowie, Kniggowie, Nostitzowie, Churschwandtowie, Kanitzowie, Dyhernowie, Montani, Herbersteinowie,
Dünnewaldowie, Niebelschützowie, Braidowie,
Proßkauowie, Rederowie oraz Bergowie 7.
Kolejni spadkobiercy dóbr s³awskich
podtrzymywali presti¿ rodziny. Po latach
œwietnoœci rodziny w okresie do koñca ery
habsburskiej na Œl¹sku w 1740 r., Fernemontowie zachowali sw¹ pozycjê. Kolejny awans
spotka³ ich niespodziewanie wraz z utrwaleniem porz¹dku pruskiego w prowincji. Jak
wiêkszoœæ szlachty œl¹skiej rodzina musia³a
doœæ szybko zaakceptowaæ now¹ w³adzê
zwierzchni¹, skoro osiem lat od wybuchu pierwszej wojny œl¹skiej, dok³adnie 13 wrzeœnia
1748 r. uhonorowana zosta³a tytu³em hrabiowskim króla pruskiego, Fryderyka II
Wielkiego. Odt¹d g³owa rodu pisa³a siê
Freiherr von Barwitz Graf von Fernemont.
Fernemontowie stanêli wœród rodzin wyró¿nionych tym tytu³em w zamian za lojalnoœæ,
takich jak Schönaichowie i Hatzfeldowie,
którzy w 1741 r. otrzymali tytu³y ksi¹¿êce
Fürsta. Ród istnia³ do 1884 r., chwili œmierci
Karla Hermana Franza. Dwa lata po wygaœniêciu rodu maj¹tek przejêli Haugwitzowie 8.
Herb
Rodowy herb Fernemontów ulega³ przekszta³ceniom wraz z rozwojem pozycji spo-
³ecznej rodziny i uzyskaniem przez ni¹
najpierw tytu³u baronów, a nastêpnie hrabiów.
Jak podaje Wojciech Strzy¿ewski, jeden
z pierwszych zachowanych wizerunków herbowych przedstawia „owaln¹ tarczê typu
w³oskiego, dwudzieln¹ w pas, w górnej czêœci
przedstawiony kwiat ró¿y, a w dolnej pas. Nad
tarcz¹ umieszczono koronê z piêcioma fleuronami. Tarcza zosta³a osadzona na kartuszu.
Owalna pieczêæ (…) z charakterystyczn¹ tzw.
w³osk¹ tarcz¹, wskazywa³a na pochodzenie
rodziny. Wraz z uzyskiwanymi od cesarza
ulepszeniami herbu, jego obraz ulega³ kolejnym zmianom. W 1721 r. tarcza herbu uzyska³a postaæ czwórdzieln¹. Prawdopodobnie
ostateczny kszta³t uzyska³ on w 1748 r., wraz
z nadaniem rodzinie tytu³u hrabiowskiego.
Wówczas to pojawi³ siê na nim m.in. orze³
pruski w formie tarczy sercowej i nakrywaj¹ca
ca³oœæ korona hrabiowska.
Maj¹tek
W pierwszej po³owie XVIII w. maj¹tek
s³awski Johanna Wentzela von Barwitz barona
Fernemont by³ jednym z najwiêkszych w tej
czêœci Œl¹ska. W sk³ad tego maj¹tku
wchodzi³a S³awa i 15 wsi: Ceg³ówka, Gola
W¹soska, Jeziorna, Dêbina, Lubiatów,
Lubogoszcz, Myszyniec, Potrzebowo Górne,
Przybyszów, Tarnawka, Wojs³awice, S³awêcice
oraz Krampen, Rädichen, Sperlingswinkel 9.
Niektóre szacunki mówi¹ i¿ zamieszkiwa³o je
³¹cznie 2988 mieszkañców. Centrum maj¹tku
w S³awie by³ pa³ac po³o¿ony malowniczo nad
brzegiem jednego z najwiêkszych jezior
Œl¹ska. Zniszczone dobra maj¹tku zosta³y
oszacowane w 1652 r. na 24 906 florenów.
Fernemontom sprzedano go jednak za
zani¿on¹ jak siê zdaje sumê 18 000 florenów.
Sprzeda¿ zosta³a ostatecznie potwierdzona
dopiero w 1664 r., z powodu d³ugotrwa³ych
6 Der Große Brockhaus, t. 6, s. 576; Brockhaus Enzyklopädie, t. 9, s. 42.
7 APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 513, Rubrika 2, s. 18; Codex Diplomaticus Silesiae [dalej: CDS],
t. 28, s. 258, nr 19; APW, Personalia, nobilitacje, inkolaty, tabele lenników, Rep. 47, sygn. 7, s. 89-90; O. Wolff, Geschichte
der Stadt Grünberg in Niederchlesien von ihrer Entstehung bis zur Entstehung der Reformation, Grünberg 1848, s. 167;
R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej, t. 1, s. 158-159.
8 W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont…s. 141-142.
9 J. Kuczer, Kryteria definiujące elitę szlachecką księstwa głogowskiego po wojnie trzydzietoletniej (1648-1740), „Kwartalnik
historyczny Śląska Sobótka”, 61: 2006, s. 275-291.
106
zabiegów Rechenbergów. Ci d³ugo jeszcze po
wojnie trzydziestoletniej uwa¿ali siê za
w³aœcicieli S³awy 10.
W³aœciciele maj¹tku i fideikomisu S³awa
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ordynat
Johann Franz
Johann Baptysta
Johann Franz
Johann Franz
Karl Johann
Franz Karl Stanislaus
Karl Herman Franz
W 1667 r. utworzono z niego fideikomis,
czyli niepodzieln¹ ordynacjê opart¹ o senioraln¹ zasadê dziedziczenia. W jego sk³ad
wchodzi³y wówczas opisane wy¿ej dobra
s³awskie 11. Dobra te by³y czêœci¹ wiêkszego
kompleksu ziemskiego, jakim by³y hrabstwo
Mamno, maj¹tek Pertelle i Touchy oraz kompleks ziemski Gilgenberg w Austrii. Zbli¿onymi co do wielkoœci by³y dobra przemkowskie Christopha Georga von Proßkau.
Sk³ada³y siê z Przemkowa i 11 wsi. Dalej
wymieniæ mo¿na dobra Dünnewaldów (miasteczko Zabór i 10 wsi), Rederów (Ma³omice
i 9 wsi) 12, Müllenau’ów (Kolsko i 6 wsi) oraz
piêciowioskowe maj¹tki d’Hautois le Bronne’ów na Szklarkach Górnych, Kottwitzów na
Che³mku, Lüttwitzów na D³ugich i Lestwitzów
na Czerninie. Ich dobra wzmiankowane by³y
te¿ w Ÿródle podaj¹cym wysokoœci podatków
i wartoœci poszczególnych dóbr prowincji
œl¹skiej z 1765 r. 13
Fernemontowie
w ¿yciu publicznym Œl¹ska
Jednym z rysów polityki rodowej
Fernemontów by³o silne przywi¹zanie do
katolicyzmu. W okresie kontrreformacji tak
w kulturze koœcio³a, jak i rozwoju stosunków
spo³ecznych krajów korony czeskiej by³ to
imperatyw jednoznacznie niekiedy okreœlaj¹cy
nie tyle œwiatopogl¹d, co stosunek do dynasty
Lata w³asnoœci
1652-1667
1667-1722
1722-1740
1740-1770
1770-1825
1825-1847
1847-1884
i jego pañstwa. Ewentualny strach poddanych
przed faworyzuj¹cymi katolicyzm Fernemontami móg³ siê okazaæ s³uszny, zw³aszcza, ¿e
pierwszymi zmianami starosty ksiêstwa g³ogowskiego by³o przyjêcie, postulowanego przez
kancelariê dworsk¹ w Wiedniu, zakazu sprawowania urzêdów miejskich przez protestantów.
Fernemontowie jako rodzina katolicka
stanowili mniejszoœæ wyznaniow¹ ksiêstwa
g³ogowskiego. Wed³ug danych z 1718 r.
wchodzili w sk³ad 23-procentowej mniejszoœci.
Charakterystyczne by³o jednak, i¿ mniejszoœæ
ta z regu³y posiada³a najwiêksze maj¹tki
w ksiêstwie i piastowa³a wiêkszoœæ urzêdów
tak królewskich jak i stanowych przeznaczonych i zwyczajowo pe³nionych przez szlachtê.
Nazwisko Fernemontów sta³o w jednym szeregu z 31 nazwiskami: Briesen, Schweinitz,
Canon, Klobutschinsky, Nostitz, Stosch, Braida,
Latowsky, Berg, Trinsky, Müllenau, Barwitz,
Keßlitz, Glaubitz, Hohenhaus, Pusch, Glöckelsberg, Reder, d’Hautois le Bronne, Churschwandt,
Wiesenthal, von der Heyde, Thalwentzel,
Kottwitz, Globen, Kreckwitz, Leschcourault,
Proßkau, Dünnewald, Klüx i Sommerfeld.
Z racji wysokiej pozycji Fernemontowie
niejednokrotnie do 1740 r. pe³nili w ksiêstwie
10 M. Konopnicka-Szatarska, Sława w okresie wczesnonowożytnym…, s. 71-73.
11 W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont…, s. 142; Informator genealogiczny podaje, że fideikomis obejmował jedynie
Przybyszów, Dębinę, Jeziorną, Myszyniec, Cegłówkę i Tarnawkę: R. Sękowski, op. cit., t. 3, s. 160; Wiadomość o
fideikomisie sławskim znajdujemy też w Kodeksie Dyplomatycznym Śląska: CDS, t. 24, s. 155.
12 APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, sygn. 527.
13 Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, opr. Z. Kwaśny, J. Wosch, Wrocław 1975, s. 3-15.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
107
najwa¿niejsze urzêdy: starosty ziemskiego
i starszego ziemskiego 14. Przywi¹zanie do
katolickiej polityki cesarza da³o o sobie znaæ
w okresie pe³nienia przez Johann Franza urzêdu starosty ziemskiego, najwy¿szego urzêdu
w ksiêstwie o kompetencjach bezpoœrednich
wzglêdem monarchy. Starostowie, reprezentuj¹cy organ królewski w swej genezie, byli
z regu³y stronnikami prokatolickiej polityki
cesarza. Podobnie jak kolejni starostowie, tak
i Johann Franz nie wykazywa³ zrozumienia dla
protestantyzmu. Przywraca³ wiêc uprawnienia
klasztorów i koœcio³ów, wszystkie sporne decyzje
dotycz¹ce nieporozumieñ pomiêdzy szlacht¹
a duchowieñstwem podejmuj¹c na korzyœæ tego
ostatniego. Wydaje siê, ¿e i w okresie 1740-1886,
czyli po przejêciu Œl¹ska przez Prusy i zrównaniu protestantów w prawach z katolikami,
rodzina zaanga¿owana by³a nadal politycznie.
S³yszymy, i¿ na prze³omie XVIII i XIX w.
maj¹tkiem zarz¹dza³ niejaki Franz zmar³y
w 1847 r., przed tym okresem pe³ni¹cy istotne,
a nawet elitarne urzêdy radcy kamery wojennej w G³ogowie i rejencji legnickiej.
Najlepiej bodaj jest dziœ udokumentowany
okres pe³nienia urzêdu starosty ziemskiego
przez Johann Franza w latach 1652-1668,
który mo¿e niepotrzebnie rzuca okreœlone
œwiat³o na sposób zaanga¿owania rodziny
w ¿ycie publiczne ksiêstwa w epoce habsburskiej. W okresie odbierania koœcio³ów
protestanckich i szerokiej akcji na rzecz
ochrony wolnego kultu augsburskiego
(1652-1654), Johann Franz u¿ywa³ zdecydowanych œrodków, z aresztowaniem niepokornych szlachciców w³¹cznie. Wielokrotnie,
jak to mia³o miejsce 31 maja i 18 czerwca
1653 r. zwraca³ siê do nich o usuniêcie
duchownych ewangelickich oraz do samych
duchownych z poleceniem opuszczenia ksiêstwa
g³ogowskiego w ci¹gu 14 dni (18.VI.1653) 15.
Gdy 26 czerwca stany g³ogowskie z³o¿y³y na
rêce starosty ziemskiego pismo, w którym odrzuca³y mo¿liwoœæ zmiany wyznania, czekaj¹c daremnie na zmianê decyzji cesarza Ferdynanda
III, adresat odpowiedzia³ odmownie, zgodnie
z instrukcj¹ cesarsk¹ 16. Dopiero jednak zamiar
stanów wys³ania deputacji na sejm do Regensburga sprowokowa³a osadzenie rzeczonej deputacji w sto³ecznym wiêzieniu 17. Starosta zagrozi³
nawet u¿yciem si³y, w przypadku jeœli szlachta
nie okaza³aby pomocy sêdziom dworskim
odbieraj¹cym przybytki kultu. Rozkaz taki
zosta³ wystosowany osobno dla szlachty ka¿dego
weichbildu. Interesuj¹co mia³a siê sprawa
w weichbildzie górowskim, gdzie prawie
ka¿da siedziba szlachecka posiada³a koœció³ek. Dlatego starosta tam w³aœnie pos³a³
osobn¹ komisjê, która mia³a powtórzyæ rozkaz
cesarski (26 VII). Stany górowskie w specjalnym wyjaœnieniu wyrazi³y ¿yczenie modyfikacji postanowieñ w³adz, na co starosta
ziemski Maximilian baron von Gersdorf na
Kotli zapowiedzia³ kary dla opornych nobilów 18.
D³ugo po wojnie trzydziestoletniej, stany
ksiêstwa, a w tym g³ównie szlachta wspiera³y
ewangelickich duchownych, a ich posiad³oœci
sta³y siê cichymi oœrodkami tej wiary, co spotyka³o siê z ostrymi interwencjami cesarza,
i w niezrêcznej sytuacji mog³o stawiaæ nawet
starostê ksiêstwa, Johanna Franza von Barwitz
barona von Fernemont. Kaznodzieje owi nosili
miano Buschprediger, czy Prädikanten, gdy¿
msze i nabo¿eñstwa odprawiali w lasach.
Wspomagano te¿ ludnoœæ potajemnie odwiedzaj¹c¹ koœcio³y w polskiej Wschowie, czy
saksoñskich Krzystkowicach i ¯arach, koœcio³ach po³o¿onych w ksiêstwach wo³owskim,
czy legnickim 19. Musiano nie przestrzegaæ te¿
postanowieñ Urzêdu Zwierzchniego, o czym
14 M. Ptak, Zgromadzenia i Urzędy stanowe księstwa głogowskiego od XIV do 1742 r., Wrocław 1991, s. 240.
15 O. Wolff, Geschichte der evangelischen Stadt- und Landgemeinde Grünberg in Niederschlesien, von den Zeiten der
Reformation bis zum ersten schlesischen Frieden, 1742, Grünberg 1841, s. 82; J.G. John, H.A. Pilz, Cronica oder Kurze
Beschreibung von der Entstehung und den Schicksalen der Stadt Grünberg von 1222 bis 1814, Grünberg [1881], s. 44.
16 „…Wir dieses, was wir geredet und begehrt hätten, nicht nur vor unsre Person angebracht, sondern wir wären vom
ganzen Land dazu instruiret, welches uns die Worte, die wir vorgebracht, in den Mund geleget…“: S.J. Ehrhardt,
Presbyterologie des evangelischen Schlesiens, t. 3, cz. 1, Liegnitz 1783, s. 155.
17 Ibidem, t. 3, cz. 1, s. 158, przyp.
18 Ibidem, t. 3, cz. 1, s. 142-168, cyt. s. 164.
19 H. Ziegler, Die Gegenreformation in Schlesien, Halle 1888, s. 104; M. Hartmann, Die evangelische Kirche Schlesiens in
geschichtlicher Entwicklung bis auf die Gegenwart, Breslau 1928, s. 22-25.
108
œwiadcz¹ skargi proboszcza Œwiebodzina,
Mittelstaedta. Szlachta nie chcia³a bowiem
zgodnie z poleceniem cesarskim przyjmowaæ
i wspomagaæ proboszczów katolickich,
a nawet zdo³a³a uzyskaæ zezwolenie na wolne
przeprowadzanie uroczystoœci zwi¹zanych
z chrztami, weselami, czy pogrzebami,
po uprzednim uiszczeniu op³at stu³y, tzw.
Accidentien wnoszonych do kasy miejscowych parafii. Du¿¹ rolê w sporze z Koœcio³em
katolickim odgrywa³y pieni¹dze przynale¿ne
mu z racji egzekucji lat 1659–1666. Poniewa¿
stany g³ogowskie nie mia³y zamiaru wyp³acaæ
regularnych sum, ksiê¿a zwracali siê do
starostów o kroki w tej sprawie. Starosta baron
von Fernemont na³o¿y³ ostatecznie na szlachtê
œwiebodziñsk¹ obowi¹zek ich uiszczania.
Mimo to zmuszony by³ do ponownego wyznaczenia odpowiedzialnej starszyzny ziemskiej w osobach Jobsta Adolf von Tschammer
i Joachima von Kalckreuth, którzy jako komisarze zaprosili na rozmowy duchownych do
domu zebrañ szlachty weichbildu œwiebodziñskiego, wespó³ z przedstawicielami
stanów 20.
Ze wzglêdu na pe³nienie przez Johanna
Franza urzêdu starosty, Fernemontowie mieli
te¿ swój udzia³ w „procesach o czary” maj¹cych miejsce w weichbildzie zielonogórskim
w latach 1661-1669. By³y to bodaj jedne
z wiêkszych jakie zanotowano na terenach
œl¹skich 21. Wówczas to baron von Fernemont
powo³a³ komisjê maj¹c¹ za zadanie kierowaæ
œledztwem. W jej sk³ad wszed³ jej najgorliwszy zwolennik, Christoph Melchior von
Landskron, deputowany weichbildu zielonogórskiego, oraz Christian von Schwarz,
Matheo de Morena i Sigmund von Lessel 22.
To w wyniku jej prac na terenie Raculi
nale¿¹cej do rodziny von Unruh spalono
2 kobiety, w Przylepie Christophera Melchiora
von Landeskron – 7, w P³otach – 3, w Starym
Kisielinie – 1 i wreszcie 10 w samej Zielonej
Górze. Tylko w okresie od 3 wrzeœnia 1663
do 1 listopada 1665 r. spisano 73 protoko³y
s¹dowe dotycz¹ce takich oskar¿eñ 23.
Uwagi koñcowe
W zasadzie nale¿y podkreœliæ, ¿e pojawienie siê Ferenemontów wraz z uzyskaniem
przez nich podniesienia do Herrenstandu
œl¹skiego, by³o elementem wiêkszego procesu
spo³ecznego zainicjowanego przez Habsburgów austriackich ju¿ w ostatnich latach
przed wojn¹ trzydziestoletni¹. W stopniu szerszym by³ on widoczny zw³aszcza w Czechach
i na Morawach, jako ¿e tam przybra³ kszta³t
rozprawy z protestanck¹ opozycj¹. Podniesienie na urz¹d starosty g³ogowskiego
Fernemonta i osadzenie rodziny by³o wiêc
kontynuacj¹ wprowadzania na dobra œl¹skie
szlachty tytularnej, czêsto bliskich zauszników, czy nawet urzêdników dworskich,
dowódców armii cesarskiej. Cesarz stara³ siê
w ten sposób wzmocniæ sw¹ pozycjê w prowincjach, podkreœliæ suwerennoœæ króla
czeskiego wzglêdem instytucji Rzeszy oraz
obudziæ
wdziêcznoœæ
uhonorowanych.
W rodzinie nie brak³o osób wykszta³conych,
jak ¿yj¹cy w XV w. Jacob, czy podró¿ników
pobieraj¹cych nauki w Holandii i Austrii,
a zarazem trwoni¹cych fortunê rodow¹ jak
Johann Franz Wenzel. Maj¹tek S³awa Fernemontowie posiadali przez ponad 232 lata.
Z uwagi na zniszczenia wojny trzydziestoletniej
zmuszeni byli do stworzenia od podstaw jego
ekonomiki. Sprawne zarz¹dzanie maj¹tkiem
sz³o w parze z zaanga¿owaniem w ¿yciu publicznym. Analizuj¹c wk³ad tej rodziny
w ¿ycie spo³eczne Królestwa Czeskiego,
a nastêpnie Prus i Cesarstwa Niemieckiego,
musimy stwierdziæ, i¿ byli Fernemontowie
jedn¹ z rodzin których dzieje uosabia³y tak
charakter regionu, jak i zamieszkiwanej przez
nich czêœci Europy.
20 G. Zerndt, Geschichte von Stadt und Kreis Schwiebus, t. 2, Schwiebus 1909, s. 304-306.
21 K. Lambrecht, Hexenverfolgung und Zaubereiprozesse in den schlesischen Territorien, Köln-Wien 1995.
22 O. Wolff, Geschichte der Stadt Grünberg in Niederchlesien von ihrer Entstehung bis zur Entstehung der Reformation,
Grünberg 1848, s. 169; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze, „Rocznik Lubuski”, 1: 1959, s. 117; J.G. John,
H.A. Pilz, op. cit., s. 47-48.
23 A. Förster, Aus Grünbergs Vergangenheit, Gesammelte Bilder zur Geschichte der Stadt nach vorhandenes Chroniken
und sonstigen Ueberlieferungen, Grünberg 1900, s. 9.
OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ
109
Zusammenfassung
Jaros³aw Kuczer
Die Grafen von Fernemont
Die Geschichte der Familie von Fernemont
in Mitteleuropa ist unlösbar mit Schlawa,
einem ehemaligen Marktflecken oder Städtel
verbunden. Seit der 2. Hälfte des 17. bis zum
Ende des 18. Jahrhunderts war sie einer der
größten Grundbesitzer in Niederschlesien. Am
Anfang des 18. Jahrhunderts, als ihr Landgut
seine größte Ausdehnung erreichte, umfaßte es
15 Dörfer und die Stadt Schlawa. Vergleichbar
waren nur Landgüter der Familien von
Proßkau, Reder, Dünnewald, d’Hautois le
Bronne, Montani oder Leßel. Übertroffen war
es lediglich von Gütern solcher wirtschaftlichen Riesen, wie die Schönaichs im
Fürstentum Carolath-Beuthen, die Hatzfelds
auf Militsch oder die Hochbergs auf Fürstenau
im Fürstentum Schweidnitz-Jauer.
Die Familie stammt aus dem italienischen
Piemont, woher sie in die Niederlande und
nach Lothringen auswanderte und dort ihre
Familiengüter erwarb. Im Jahre 1595 wurde
sie zum Reichsadel erhoben. Das erste
schriftlich erwähnte Familienmitglied war der
im 15. Jh. lebende Jacob von Barwitz, Doktor
beider Rechte, der wahrscheinlich als erster in
der Familie zum Herrenstand als Freiherr
erhoben wurde. Wahrscheinlich begleitete die
Nr.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
110
Besitzer
Johann Franz
Johann Baptist
Johann Franz
Johann Franz
Karl Johann
Franz Karl Stanislaus
Karl Hermann Franz
Familie den Kaiser schon seit einiger Zeit, um
für seine Interessen zu sorgen, ohne das eigene
zu vernachlässigen. In den folgenden Jahren
war Fortuna der Familie Fernemont hold. Der
nächste von uns bekannten Vertretern, Johann,
erhielt vom Kaiser sogar eine einmalige
Entlohnung in der Höhe von 10 600 Floren.
Da die kaiserlichen Finanzen während des 30jährigen Krieges in Krise steckten, wurde es
schwierig, die Auszahlung zu erwirken, was
von Johanns Sohn, Johann-Franz, dem
Ahnherr der schlesischen Linie der Familie,
emsig ausgenutzt wurde. Dieser Generalfeldzugmeister, Mitglied des Kriegshofsrates
und langjährige Befehlshaber kaiserlicher
Heeren, Teilnehmer an der Schlacht bei
Leipzig von 1642, danach schwedischer
Gefangener, verdankte es nur seinen Bemühungen, zum Reichsadeligen erhoben zu werden. Im Rahmen einer Entschädigung für die
nicht ausgezahlten Beträge sowie als
Anerkennung seiner Verdienste für den Kaiser
durfte er im Jahre 1652 das Landgut Schlawa
zu einem ermäßigten Preis erwerben.
Die Herren des Landgutes
und Fideikomisses Schlawa
in den Jahren
1652-1667
1667-1722
1722-1740
1740-1770
1770-1825
1825-1847
1847-1884
Die einzelnen Erben des Schlawer Gutes
konnten das Prestige der Familie aufrechterhalten. Die Fernemonts waren im Stande, ihre
Position nach dem Ende der Habsburger Ära
in Schlesien im Jahre 1740 zu unterhalten.
Eine neue Beförderung kam unerwartet mit
der Festigung der preußischen Herrschaft in
der Provinz. Wie die meisten schlesischen
Adeligen muss auch diese Familie die neuen
Landesherren schnell akzeptiert haben, wenn
sie nur acht Jahre nach dem Ausbruch des
Ersten Schlesischen Krieges, genau am
13. September 1748, mit einem Grafentitel des
preußischen Königs, Friedrich II. des Großen,
geehrt wurde. Von nun an unterzeichnete sich
das Familienhaupt als Freiherr von Barwitz
Graf von Fernemont. Die Fernemonts wurden
mit diesem Titel in einer Reihe mit anderen
Familien für ihre Loyalität gestellt, wie die
Schönaichs und Hatzfelds, die 1741 ihre Fürstentitel erhielten. Das Geschlecht überdauerte
bis 1884, also bis zum Tode von Karl Hermann
Franz. Zwei Jahre später wurde das Landgut
von der Familie Haugwitz übernommen 1.
Übersetzt von Grzegorz Kowalski
1 W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont…S. 141-142.
111
Agnieszka Haupe
***
Zas³aniasz przede mn¹ swoj¹ twarz
o góro, góro ciemna
pierœcieniami chmur, co niebo
przes³aniaj¹ noc¹ i dniem
Noc¹ szukam gwiazd
ukrytych za ich zas³on¹
jak twojej twarzy za dnia
I, ach! Ujrza³am
te same, te same, jak pamiêtam
na granatowym niebie nocy
a pode mn¹, pod ska³¹
cicho szemra³ ocean
spieniony w zatoce
I znów podziwiam twe doliny
wody brunatne, wody szafirowe
Zielone zbocza pe³ne s¹ owiec
ale twoje szczyty wci¹¿ skryte
w gêstej mgle
o góro, góro wros³a w tê dziwn¹
obc¹ krainê
która rani moje stopy
***
Starych drzew siê nie przesadza, mówi¹
ale ja nie jestem drzewem
od dawna ju¿
co zapuszcza korzenie g³êboko w czerñ ziemi
Mo¿e oderwa³am siê od mojego drzewa
i ulecia³am
bezwiedne nasionko
gdzie rzuci³ mnie wiatr
Lecz dok¹d dolecê?
112
Agnieszka Haupe
Samotny p³omieñ
Zap³onê³y latarnie
Rozœwietlone wszystkie ulice
Dok¹d zmierzasz, kochanku mój
nie te drzwi
P³omieñ œwiecy samotny
na górze, w moim oknie
Nie dostrzegasz go
A przecie¿ niegdyœ
prowadzi³ ciê blask jego jasny
drogami skrytymi w ciemnoœci
wprost na mój próg
Choæ wokó³ szala³y burze
i grzmia³ ocean
nigdy nie zmyli³eœ drogi
Nie ma ciê dziœ i ju¿ nie przyjdziesz
Œwiat³a pogas³y po domach
a ulice ca³e w latarniach
Ty b³¹kasz siê od drzwi do drzwi
Samotna œwieca dopala siê w moim oknie
***
Samoloty, chyba jednak nie spe³nienie
pradawnego snu o lataniu
To karykatura swobody
unosz¹cego siê w powietrzu ptaka
113
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
Czytanie Ÿróde³ VIII
Nietutejsze tutaj Ireny Dowgielewicz
Czes³aw Markiewicz
Nie wiem, mo¿e gdzieœ w okolicach
Krzy¿a albo pod Krzy¿em, w poci¹gu, mo¿e
wje¿d¿aj¹c autobusem do K³odawy, mo¿e id¹c
ulic¹ £okietka w Gorzowie – czytam kompletnie zapomniane „Bruliony prozatorskie”
Marii Kuncewiczowej. Wiadomo: „Cudzoziemka”, ewentualnie „Tristan 1946”; zapamiêtane raz na zawsze postacie, ucieleœnione
w filmowych i teatralnych kreacjach tytu³owej
Miko³ajskiej i Holoubka, jako profesora
w drugim tytule. Ale „Bruliony” – nie. Chocia¿
cudnie autobiograficzne. I jakoœ w tym samym
czasie, w podobnych okolicznoœciach trafia do
mnie, jako jakiœ dodatek do innych, wa¿niej-
114
szych tytu³ów ksi¹¿ka o typowym, œrodkowonadodrzañskim, „odzyskanym” tytule
„Tutaj mieszkam”. Wczeœniej próbowa³em
zmierzyæ siê z Iren¹ Dowgielewicz; przebrn¹³em nawet przez pierwsze dwadzieœcia
kilka stron „Krajobrazu z topol¹”, ale nie
dobrn¹³em. A w „Tutaj mieszkam” dodatkowo
dwa, smakuj¹ce kandyzacj¹ opowiadania
„Przyjadê do Ciebie na piêknym koniu”
i „Lepszy obiad” oraz kilka wierszy o smaku
mandarynkowych landrynek. Przerzucam
wiêc kartki tej obowi¹zkowej, pomnikowej
publikacji Gorzowskiego Towarzystwa
Kultury z wyraŸn¹ tez¹. Po ka¿dym akapicie
przek¹szam kawa³kami Kuncewiczowej, siêgaj¹c tako¿ po „Dwa ksiê¿yce”, „Odkrycie
Patusanu” tudzie¿ „Fantomy”. Raz Dowgielewiczowa, raz Kuncewiczowa. Obie dystyngowane w formie, drobiazgowe i pryncypialne
w treœciach. Ani mrugn¹³em, a zaczynam
myœleæ o pisarkach: „obie”. Nie komparatystycznie – bynajmniej. Jakoœ siê coœ u obu nicuje,
cieniuje, odbija podobn¹ barw¹. A i u Kuncewiczowej coœ zaczyna nie pozwalaæ mi bez
znudzenia brn¹æ, choæby w drugim fragmencie
„Brulionów” narracja zaczynaj¹ca siê od s³ów:
„Niedziela wieczór w Warszawie na pocz¹tku
XX stulecia”. Tu znajdujê identyczn¹,
aptekarsk¹ metodê opisów, zastosowan¹
w pierwszych akapitach pierwszego rozdzia³u
„Krajobrazu z topol¹”. Oczywiœcie u Kuncewiczowej, tak jak imiê bohaterki (Zuzanna)
tak i „wa¿ona” co do grama roœlina – s¹
wyszukane (chiñski jaœmin): „Chiñski jaœmin to
jest chuda roœlina ze sk¹pymi listkami, bez ¿adnych
weso³ych kwiatków. W³aœciwie Zuzanna myœla³a, ¿e to
nigdy nie kwitnie. Pochyla g³owê i zapach znowu dotyka
jej nosa, policzków, oczu, ust... Zuzanna otwiera wargi
i zapach znowu topnieje na jêzyku, przemieniaj¹c siê
z pióra w s³odki krem. Zuzanna podejrzliwie przygl¹da siê
roœlinie. Chiñski jaœmin ma woskowe kwiatki podobne do
bzu, tylko mniejsze, i nie w kiœciach, tylko osobno, ka¿dy
na innej ga³¹zce. Wygl¹daj¹ jak gwiazdki na niebie, które
z zielono¿ó³tego robi siê teraz szaroniebieskie. A listki s¹
miêkkie i cienkie; prawie strach dotykaæ”. A u Dow-
gielewiczowej zwyczajnie: Anna i pospolite
warzywa; ale to tylko akcesoria, zmys³owe
utensylia natury, ziemskie ingrediencje –
jakby powiedzia³ Schulz, bo dalej, albo g³êbiej
jest ju¿ niemniej szczególnie, ni¿ u Kuncewiczowej: „Teraz oddycha g³êbiej, razem z powiêkszaj¹c¹ siê pojemnoœci¹ p³uc jej stumetrowy ogródek
pêcznieje, barwy staj¹ siê intensywniejsze, cienie gêstsze,
detale ostrzej obrysowane. Niewysoki groch pe³za nieporadnie obok wetkniêtych w grz¹dkê patyków. Anna
wsta³a, i schylona poczê³a kruche ³odygi zawieszaæ na
sêczkach i zgrubieniach podpórek, co d³u¿sze w¹sy owija
wokó³ rozga³êzieñ chrustu. Podmuch wiatru po³o¿y³
roœlinki z powrotem. Przynios³a z mieszkania w³óczkê
i próbuje przywi¹zywaæ je do patyków. Trzymaj¹ siê.
Poklepa³a z uznaniem grzêdê jak konia. ¯abiozielone
œliskie listki, sztywno przechylone przez kolorowe
porêcze w³óczki, wygl¹daj¹ jak gromada przekornych
i weso³ych wisielców. Pietruszka nie domaga³a siê od niej
niczego: by³a zbyt drobna, ¿eby j¹ opleæ i przerwaæ. Anna
odrzuci³a zab³¹kany patyk i wsta³a, ¿eby sprawdziæ, czy
wszystkie posadzone wzd³u¿ œcie¿ki dalie puœci³y pêdy.
Po drodze próbuje prostowaæ patetycznie z³amane szpady
szczypioru, ale te, puszczone luŸno, opadaj¹ znowu.
Posiana w klasycznym terminie ósmego maja fasola
wysunê³a, unosz¹c na grzbiecie grudki ziemi, rozwarte
muszelki liœcieni”. Czytam oba fragmenty jeszcze
raz. I jeszcze raz, a¿ do rzeczywistego
znudzenia. Jakbym poza tymi œwiatami, wszak
przedstawionymi, chodzi³ po ogrodzie Anny,
jakbym naprawdê wyw¹chiwa³ jaœminowochiñskie olœnienia Zuzanny. Takiej zmys³owoœci... nieludzkiej przecie¿, nie znajdujê na
co dzieñ u... Mas³owskiej, ani nawet u Tokarczukowej, nie wypominaj¹c niczego innej
Gretkowskiej. Azali¿ – jakby zacz¹³ Morawski
– obie pisarki, ta od „Brulionów” i ta od
„Krajobrazu” s¹ anachroniczne? Przypominam za Kuncewiczow¹ ów czas: „Niedziela
wieczór w Warszawie na pocz¹tku XX stulecia”.
O swoim bohaterze, akurat „towarzyszu” –
inny ów czas – Nowaczku pisze Irena
Dowgielewicz, ¿e „biegnie z w³asn¹ œmierci¹
na wyprzódki”. To akurat œwietne okreœlenie na
z pozoru odchodz¹c¹ „anachronicznoœæ”
opisywania natury przez obie autorki. A ja
czytam to sobie ka¿dego dnia po kilka razy:
tu chiñski jaœmin, tam szpady szczypioru.
To dobra wprawka czytelniczo-pisarska, jak
malowanie co rusz konia przez awangardowego instalatora albo inn¹ Basiê Bañdê.
Jest jednak coœ o wiele istotniejszego,
co ³¹czy obie autorki. Coœ, co ³atwo zrozumie
u Kuncewiczowej niemal ka¿dy Europejczyk
rzucony po tamtej wojnie obiektywnie na tzw.
obczyznê, i czego nie zrozumie u Dowgielewiczowej nikt, kto nie osiedli³ siê na jakimœ
politycznie ukartowanym „odzyskaniu”. Ale
najpierw o biografiach – w ogóle. W pos³owiu
do pism Kuncewiczowej pisze Helena
Zaworska: „W najogólniejszym sensie wszystko, co pisze pisarz z prawdziwego zdarzenia
jest najœciœlej zwi¹zane z jego ¿yciowym
doœwiadczeniem”, ¿eby wczeœniej niejako
sobie zaprzeczyæ: „Autobiografia literacka nie
jest dokumentem ¿ycia, lecz jego artystyczn¹
stylizacj¹”. No i zgoda na „nobilitacjê co-
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
115
dziennoœci” – jak chce Stefania Kie³basiewicz
w nocie do utworów wybranych I. Dowgielewicz – zgoda na powojenn¹ Witnicê z fabryk¹
mebli w tle, a mo¿e nawet na pierwszym
planie, ale..., czy tylko w opisach Dowgielewiczowej, niezwyczajnie zwyczajnych, mam
siê doszukiwaæ „artystycznej stylizacji”? Czy
to wystarczy aby tê twórczoœæ traktowaæ jako
„cz¹stkê naszego narodowego – regionalnego
– dziedzictwa kultury” – jak chc¹ redaguj¹cy
„Tutaj mieszkam”?
Ze zbyt w¹t³ej iloœciowo spuœcizny
I. Dowgielewicz trudno wysnuæ artystyczn¹
proweniencjê jej bohaterów – przyjmuj¹c
za kanwê biografiê autorki (patrz Zaworska).
Co niemal doskonale udaje siê Kuncewiczowej. Z jednego zdania z „Brulionów”,
o jakiejœ antenatce Adelinie, dowiadujemy siê
wiêcej, ni¿ z nawet opas³ej biografii choæby...
Dowgielewiczowej. Owó¿ Adelina z dalekich
„Kuncewiczów” z towarzysz¹cym jej „obcym”
Polakiem Józefem: „Czarnooka, raz zanadto weso³a,
raz zanadto smutna, nie interesowa³a siê polityk¹ ani
¿adn¹ spraw¹ rozs¹dn¹. Chodzi³a do konserwatorium.
Józef s³ucha³, jak gra³a na skrzypcach utwory
Wieniawskiego, jak mówi³a po polsku z rosyjskim akcentem i po rosyjsku – z polskim akcentem. Jeszcze uwa¿niej
s³ucha³ jej milczenia”. Z „milczenia” I. Dowgie-
lewicz wybieram fragmencik jakiegoœ dialogu
jej bohaterów, który owo milczenie zgrabnie
usprawiedliwia: „Najchêtniej kopn¹³bym faceta, który
mi pieprzy, ¿e ja budujê Ojczyznê Ludow¹. Budujê, bo
lubiê tê robotê”. I to s¹ nieomal jedyne „przemil-
czenia” w prozie Dowgielewiczowej. Zreszt¹
w swojej „nies³usznoœci” jedynie s³uszne.
Tymczasem Kuncewiczowa „wysy³a” swoje
milczenie, albo tak kieruje losami swoich
bohaterów, ¿e po dziejowo wschodnim epizodzie, milcz¹ gdzieœ na wyspach brytyjskich
i ci¹gle pojawia siê to uniwersalne pytanie
o to¿samoœæ, jak¿e tutaj nad Odr¹ ci¹gle
i wspó³czeœnie uwieraj¹ce: „Dlaczego moje milczenie nie mieœci siê w brytyjskim milczeniu? Dlaczego angielskie uœmiechy nie harmonizuj¹ z moimi? Dlaczego
jestem Polk¹?”. Takich pytañ, wprost, uwzglêd-
niaj¹c rzecz jasna konteksty i okolicznoœci,
Irena Dowgielewicz chyba nie zadaje. Chyba
116
– bo s¹dz¹c po temperamencie pisarskim,
ufaj¹c udowodnionemu talentowi, wierzê, ¿e
strywializowane pytania „sk¹d i dok¹d
idziemy” pojawia³y siê w konceptach i koncepcjach pisarskich Dowgielewiczowej. Ale
o bohaterach „Krajobrazu z topol¹” tak
naprawdê, naprawdê niewiele wiemy. Nie na
darmo sama autorka chcia³a tê powieœæ
wielokrotnie „poprawiaæ”. Nies³usznie. Bo
w takiej œciœniêtej, ¿eby nie powiedzieæ
st³amszonej formule artystycznej jest ta proza
prawdziwym sejsmografem czasu; z owym
czasem, w owym miejscu nie poradzi³aby
sobie ani Kuncewiczowa, ani Wañkowicz, ani
tym bardziej Iwaszkiewicz. Ale w niektórych
akapitach lubuskiej (!) autorki znajdujê gorzkie
s³owa zakneblowanej pó³prawdy, czegoœ, co
ci¹gle wymyka siê artystycznej obróbce,
czegoœ czego jeszcze nikomu nie uda³o siê
fabularnie spacyfikowaæ: „Pokolenie Anny ros³o
i umiera³o w milczeniu, s³owa nazywaj¹ce bliskoœæ,
wspólnotê i dumê z przynale¿noœci do w³asnego
plemienia zosta³y zast¹pione ¿artem i wstydliwym
omówieniem. Anna nawet w myœlach nie potrafi tego
nawyku prze³amaæ, ale roœnie w niej ciep³a radoœæ, dla
której ma tylko jedno nazwanie: swoi”.
Niestety, „ciep³a radoœæ” bohaterki
„Krajobrazu z topol¹” brzmi fa³szywie.
Zaimek „swoi” jakoœ szyderczo uzupe³nia siê
innym: „sami”. Razem pewnie coœ to oznacza,
pewnie nie wy³¹cznie zbanalizowan¹ historiê
repatriacji, czy tam tzw. asymilacji.
Nie ma swoich. A jeœli nawet s¹, wiêcej ich
widzê za Uralem i Big Benem prozy
Kuncewiczowej, ni¿ za miedz¹ Witnicy
Dowgielewiczowej. I nie idzie tu wcale
o klasê pisarsk¹, bo „szpady szczypioru”
wcale nie ustêpuj¹ „chiñskiemu jaœminowi”.
¯al, ¿al godny linijki w historii literatury
polskiej, ¿e Irena Dowgielewicz nie zamieni³a
zawodu dyrektora fabryki mebli, na zawód
pisarki. ¯al niegodny pomnika, ani popiersia,
ani tym bardziej tablicy upamiêtniaj¹cej.
Przebrn¹wszy wreszcie przez kawa³y prozy
Ireny Dowgielewicz, nadal szukam istoty
definicji „TUTAJ”. To, co ju¿ za mn¹, jest
ci¹gle i stale nietutejsze.
Przyprószony œlad po przelocie
Janusz Koniusz
Zachowa³ mi siê pierwszy list od niego.
Napisany w Chruœcielu ko³o Braniewa, prawdopodobnie w koszarach albo na poligonie.
Gustaw A. £apszyñski s³u¿y³ wtedy w wojsku.
Przysy³a³, jak skromnie napisa³ du¿ymi,
starannymi literami „trzy próbki wierszy”.
Prosi³ o ich ocenê lub druk w „Nadodrzu”,
gdzie prowadzi³em dzia³ literacki. Przypomina³, ¿e przed powo³aniem go do wojska
zamieszkiwa³ na Ziemi Lubuskiej. To by³a
doœæ wa¿na informacja. W „Nadodrzu” preferowaliœmy utwory autorów w ró¿nym stopniu
zwi¹zanych z regionem. Dziêkowa³ za opublikowanie wiersza, który wybra³em ze stosu
maszynopisów i rêkopisów nadsy³anych
zewsz¹d do zielonogórskiego oœrodka Korespondencyjnego Klubu M³odych Pisarzy.
Potem odzywa³ siê rzadko. Z Kluczborka i
zdaje siê tak¿e z Opola. Zadebiutowa³ w 1967 r.
czyli czterdzieœci lat temu, niewielkim
tomikiem „Baræ kluczborska” wydanym
w katowickim „Œl¹sku”. W tamtych czasach
autorzy, zw³aszcza debiutanci, nieformalnie
byli przypisani do okreœlonego wydawnictwa.
Autorami z Opolszczyzny zajmowa³o siê
Wydawnictwo „Œl¹sk”, a z Ziemi Lubuskiej
Wydawnictwo Poznañskie. Jak na poetê zadebiutowa³ raczej póŸno. Mia³ 25 lat. Te jego
wiersze przewa¿nie o tematyce wiejskiej, do
tego jeszcze o regionalnym, kluczborskim
rodowodzie, szybko przypisano do modnego
wtedy wiejskiego nurtu naszej poezji.
Urodzi³ siê 2 stycznia 1942 r. w Rohaczynie, w powiecie Brze¿any, w województwie
tarnopolskim. Za krótko tam ¿y³, aby Podole
w jego twórczoœci mia³o jakieœ znaczenie.
Wkrótce po wojnie wraz z rodzicami repatriantami osiedli³ siê w maleñkiej wiosce
Nasale pod Kluczborkiem. Tu spêdzi³ dzieciñstwo, wczesn¹ m³odoœæ. I czasem w tamte
strony powraca³. Fraz¹ w wierszu. Scen¹
w opowiadaniu. Tytu³em tomiku. W Miêdzyrzeczu ukoñczy³ liceum ekonomiczne, ale
w zawodzie tym nigdy nie pracowa³. Z czasem
zamieszka³ w Œwiebodzinie, który najpierw,
jak to zwykle bywa za m³odu, traktowa³ jako
miejsce chwilowego pobytu. Poci¹gi przyje¿d¿a³y po niego, ale bez niego odje¿d¿a³y.
Mo¿e dlatego, ¿e dzia³o siê to w œrodku nocy,
kiedy nasz senny umys³ jest pozbawiony
refleksu. A cia³o zbyt rozleniwione, by wzi¹æ
walizkê i pójœæ na dworzec. Tak wynika³oby
z jego wierszy. W rzeczywistoœci Gustaw raz
odjecha³. Jak siê okaza³o. Na krótko.
Profesji posiad³ kilka. By³ rolnikiem, elektrykiem, kolejarzem, urzêdnikiem, instruktorem. Ci¹gle jednak szuka³ miejsca, gdzie
móg³by robiæ to, co go faktycznie interesowa³o. W czym móg³by siê spe³niæ. A ten cel,
jak mi mówi³, zbyt póŸno sobie uœwiadomi³.
W pewnym momencie swego ¿ycia poszed³
w inn¹, ni¿ powinien, stronê. I trudno mu by³o
zawróciæ. Pracowa³ w „Klubie Medyka”
w s³ynnym sanatorium dla dzieci i m³odzie¿y
niepe³nosprawnej. I wtedy wspó³pracowa³
z doktorem Lechem Wieruszem. Ten znakomity
ortopeda interesowa³ siê muzyk¹, plastyk¹,
literatur¹, filmem. W rehabilitacji ogromn¹
rolê, jako jeden z pierwszych w tej dziedzinie,
przypisywa³ sztuce i uprawianiu sportu. Przez
kilka lat pe³ni³ funkcjê prezesa Towarzystwa
Przyjació³ Ziemi Œwiebodziñskiej. Patronowa³
miejscowym poetom, plastykom, filmowcomamatorom, którzy z inicjatywy Gustawa
zrzeszyli siê w klubie „Formaty”. Organizowano konkursy poetyckie, filmowe. Miniatu-
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
117
rowe festiwale sztuki. Sprawami organizacyjnymi zajmowa³ siê przede wszystkim Gustaw.
Robi³ to z du¿ym oddaniem i rozmachem, jak
na skromne powiatowo-miejskie mo¿liwoœci.
W œwiebodziñskim Domu Kultury prowadzi³ sekcjê fotograficzn¹. Fotografika to by³a
jego kolejna pasja. By³ krótko magazynierem
w magazynie zbo¿owym. Pracowa³ na poœlednich stanowiskach w instytucjach zwi¹zanych
z rolnictwem.
Pisanie, z wyj¹tkiem ostatnich lat swego
¿ycia, traktowa³ relaksowo, okazjonalnie. Na
marginesie wielu funkcji i tej czêsto zmieniaj¹cej siê zawodowej pracy. Wiêc wyda³
zaledwie piêæ niewielkich objêtoœciowo
zbiorków wierszy, tomik opowiadañ i tomik
baœni œwiebodziñskich „O zbójcach, kacie
i strasznych mieszczanach”. Uwa¿a³, ¿e w literaturze, sztuce tylko jakoœæ siê liczy. Nawet
zdobycie kilku nagród w konkursach na wiersz
i opowiadanie zorganizowanych w Opolu,
Warszawie, Zielonej Górze, Bia³ymstoku nie
zmieni³o w nim tego postanowienia. A talent
mia³ niew¹tpliwy.
Najwy¿ej oceniono „¯ywe drewno”, tomik
wierszy, który ukaza³ siê w 1979 r.
Cz³owiek nigdy nie mo¿e uciec od siebie,
od swoich problemów, czasów, krajobrazów.
Od swojego pokolenia. Nawet je¿eli ucieka
w historiê albo przybiera cudz¹ postaæ,
teatraln¹ maskê wewn¹trz pozostaje sob¹.
Gustaw i w wierszach, i w opowiadaniach
pisa³ o sobie, o krajobrazie, który go otacza³,
o ludziach, których zna³. O œwiecie na wyci¹gniêcie rêki. Zwierza³ siê z rzeczy, które
dokona³, i których nie zrobi³. Nie zbudowa³
domu „z winy w³asnego rozumu”, jak napisa³
w wierszu do córki. I faktycznie tego domu nie
zbudowa³. W Œwiebodzinie zawsze mieszka³
w tej samej, starej kamienicy.
W jego wierszach zmetaforyzowanych,
zwartych, pe³nych s³ów kolokwialnych, ale
i rodem ze s³ownika przyrody pojawia siê
postaæ ojca, ciê¿ko pracuj¹cego na roli. I mniej
wyrazista, jakby z drugiego planu, postaæ
matki. Siêgaj¹c do najwczeœniejszych lat przypomina³ tak¿e wydarzenia codzienne, którymi
z pewnoœci¹ d³ugo ¿y³a jego maleñka wieœ.
Jego rodzina i s¹siedzi. Wspomina³ z pewnoœ-
118
ci¹ autentycznego rolnika Byczkowskiego,
który otrzyma³ „koby³ê z Unry”. I tak nad
Odr¹ w „chom¹cie przeznaczenia” spotkali siê
ch³op z Podola, który tu przyjecha³ w bydlêcym wagonie i zwierzê, które w eszelonie
przejecha³o pó³ Europy, by odt¹d przez ¿ycie
iœæ „noga w nogê, kopyto w kopyto”. I umrzeæ
razem. Z domowych zwierz¹t najbli¿szy
Gustawowi by³ koñ. W opowiadaniu
„Umieranie na œrodku podwórza” ochwacony
koñ samotnej wdowy, kiedy ju¿ wszyscy stracili nadziejê, resztkami si³ siê podnosi. I ku
radoœci swojej w³aœcicielki, a i czytelników,
stoi. Czyli ¿e bêdzie ¿y³. Bêdzie pracowa³.
Gustaw by³ zafascynowany wiejskim
krajobrazem, podmiejskim, leœno-polnym
pejza¿em. Drzewami. Drewnem, które w jego
wierszach jest ¿ywe. I czuje jak cz³owiek. I jak
cz³owiek siê starzeje. Fotografowa³ siê na tle
drzew. Fascynowa³a go uroda prowincji.
W kilku tekstach oryginalnie j¹ opisa³.
Rzadko przyje¿d¿a³ do Zielonej Góry na
imprezy i spotkania literackie, które nagminnie
organizowaliœmy, ¿eby nieustannie zaœwiadczaæ, ¿e jako œrodowisko ci¹gle istniejemy.
Widocznie nie przywi¹zywa³ do tych przedsiêwziêæ wiêkszej wagi. Cz³onkiem Zwi¹zku
Literatów zosta³ dopiero w 1984 r. chocia¿
móg³ wczeœniej, bo spe³nia³ statutowe wymagania. Nie zabiega³ o to. Nie pamiêtam, aby
spiera³ siê o jakiœ swój wiersz, jak¹œ metaforê,
chocia¿ i w tej dziedzinie mia³ sprecyzowane
zdanie. W tej œwiebodziñskiej poetyckiej
samotni poletko literackie uprawia³ konsekwentnie nie ogl¹daj¹c siê na nikogo. Pod tym
wzglêdem mia³ wiele z rolnika, który sam dla
siebie jest prze³o¿onym i podw³adnym. I trzeba z nim trochê soli zjeœæ, by go do cudzych
racji przekonaæ.
We wrzeœniu 1978 r. niespodziewanie
napisa³ do mnie: „Jakoœ tak zesz³o mi z tym
czasem, ¿e nie da³em ci znaæ, co siê ze mn¹
dzieje. Otó¿ od 1 sierpnia jestem w Warszawie,
Ursusie. Praca doœæ ciekawa i niez³a. Du¿o
czasu pozostaje mi dla siebie. Czyli – mo¿na
pisaæ. Pe³niê tutaj obowi¹zki starszego
wychowawcy. Pensja nieco wy¿sza ni¿
w Œwiebodzinie (4 tys. z³.) wikt darmowy,
a tak¿e zamieszkanie. Widoki na sprowadze-
nie rodziny – na razie doœæ odleg³e. Najwy¿ej
wrócê po pewnym czasie do Œwiebodzina lub
w inne miejsce poza Warszaw¹. Obecnie
wspó³pracujê z „Kultura i Ty”. Oczywiœcie nie
chcê zrywaæ wspó³pracy z „Nadodrzem”.
Zaprasza³ mnie, bym go odwiedzi³, gdy
tylko bêdê w Warszawie.
Spotykaliœmy siê, jak dotychczas, w Œwiebodzinie albo, rzadko, w Zielonej Górze.
Wci¹¿ nie robi³ tego, co by mu dawa³o satysfakcjê. Œlady tych doœwiadczeñ i rozterek
pozosta³y w opowiadaniach „Sezon piêknych
ludzi”, które na piêæ lat przed swoj¹ przedwczesn¹ œmierci¹ wyda³ we w³asnym wydawnictwie. Powraca³ w nich równie¿ do
wiejskiego dzieciñstwa, gdzie losy ludzi
miesza³y siê z losami zwierz¹t domowych,
a odwieczny rytm ¿ycia wyznacza³y pory
roku. Ci piêkni ludzie to na swój sposób ludzie
uparci, nie przystaj¹cy na zastane w swoich
œrodowiskach uk³ady i zwyczaje. Którzy chc¹,
by zwyciê¿y³a prawda i sprawiedliwoœæ, ale,
niestety, nie maj¹ si³y przebicia, wsparcia
innych, wiêc zwykle przegrywaj¹. Ten
cz³owiek jest prawdziwie piêkny, który chce
coœ po¿ytecznego zdzia³aæ. Gdy siê zna³o
autora „Sezonu piêknych ludzi”, czyta siê te
teksty z dodatkowym wzruszeniem i zainteresowaniem. W skórze jego bohaterów ukryty jest
on sam. Jego charakter, styl ¿ycia, pogl¹dy.
Poza warszawskim epizodem Gustaw
w wieku mêskim nie zmieni³ adresu zamieszkania. I ci, którzy interesowali siê wspó³czesn¹ poezj¹, dzia³alnoœci¹ kulturaln¹ na
prowincji, jego nazwisko kojarzyli ze Œwiebodzinem. A Œwiebodzin z nim. Jeœli komu
coœ pisane, to s¹dzê, ¿e Gustawowi
A. £apszyñskiemu pisany by³ Œwiebodzin.
Odnalaz³ siê, równie¿ niespodziewanie dla
samego siebie, w prasie, w dziennikarstwie.
Mia³ ju¿ prawie piêædziesi¹t lat. Trochê przez
przypadek z zupe³nie nieopierzonymi w tym
fachu dwoma kolegami wyda³ jednodniówkê
„G³os z regionu.” By³ rok 1991 i w Œwiebodzinie, podobnie jak w ca³ej Polsce, wiele siê
dzia³o. Pojawi³y siê nowe miejsca do zagospodarowania. To by³a regionalna prasa. Trybuna
prezentacji ró¿nych zdañ i pogl¹dów na lokalne
tematy. Miejsce reklam powstaj¹cych firm.
„G³os…”, póŸniej ju¿ „G³os z Regionów”
zaczêli wydawaæ regularnie jako miesiêcznik.
Drukowano w nim nawet na ca³y miesi¹c
program telewizyjny. Wydawanie czasopisma
wci¹ga. Z niczego powstaje coœ. I dopiero
w tej pracy Gustaw zanurzy³ siê zupe³nie.
Wielekroæ mi powtarza³, ¿e ¿a³uje, i¿ sta³o siê
to w jego ¿yciu tak póŸno. Za wczeœnie siê
urodzi³.
Z czasem zaproponowa³ mi wspó³pracê.
Zosta³em jego zastêpc¹. I wtedy dopiero tak
naprawdê bli¿ej go pozna³em. By³ pomys³owym, sprawnym organizatorem, który do tego
szybko siê uczy³. Dobrym redaktorem i dziennikarzem, a te umiejêtnoœci nie zawsze id¹
w parze. Umia³ nas, pozosta³¹ trójkê, przekonaæ
do trudnych decyzji finansowych lub organizacyjnych. A za niepowodzenia odpowiadaliœmy ca³ym naszym skromnym, ale jednak
maj¹tkiem. Technikum ekonomiczne, które
ukoñczy³, bardzo mu siê wtedy przyda³o.
Wyznawa³ zasadê, ¿e jeœæ nale¿y ³y¿eczk¹, nie
chochl¹, a posuwaæ siê drobnymi kroczkami.
I tak nie bez sporów i dyskusji usi³owaliœmy
postêpowaæ.
Redakcjê ze Œwiebodzina przenieœliœmy
do Zielonej Góry, co mia³o nie tylko
presti¿owe znaczenie. Zmieniliœmy tytu³
pisma z „G³osu z Regionów” na „Zachód”.
Jest Radio Zachód, dlaczego nie mo¿e byæ
pisma „Zachód”, rozumowaliœmy. Rozg³oœnia
nie protestowa³a, a s¹d tytu³ zarejestrowa³.
Rozszerzyliœmy dotychczasow¹ formu³ê miesiêcznika na bardziej spo³eczno-kulturaln¹.
Zwiêkszyliœmy jego zasiêg. Pozyskaliœmy do
wspó³pracy kilku autorów. Romana Samsela,
znanego prozaika i reportera, który wci¹¿
jeszcze podró¿owa³ po œwiecie. Bogdana
Kuncewicza, œwietnego znawcê polskiego
i œwiatowego filmu, autora kilku ksi¹¿ek na te
tematy. Andrzeja ¯aka, poetê i dziennikarza
z Katowic. Niezwykle cennym wspó³pracownikiem okaza³ siê byæ Stefan Wachnowski.
Redaktor techniczny w „Nadodrzu”. Potem
naczelny „Ziemi Gorzowskiej”. Wtedy ju¿ na
emeryturze. Wzorem „Nadodrza”, o którym
wielu czytelników ci¹gle pamiêta³o, ustanowiliœmy nagrodê pisma, niestety tylko honorow¹. Otrzyma³ j¹ Kazimierz Chojecki,
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
119
ówczesny dyrektor zielonogórskiego Polmozbytu, za dzia³alnoœæ spo³eczn¹ i charytatywn¹, za wspieranie imprez kulturalnych
i lokalnych wydawnictw. Zorganizowaliœmy
konkurs na wiersz o winie i winobraniu.
Byliœmy wydawcami, redaktorami, autorami sporej czêœci tekstów, kolporterami, zbieraczami, jeœli tak mo¿na to nazwaæ, reklam,
bez których „Zachód” nie móg³by siê ukazywaæ.
Ci¹gnêliœmy we czterech ten wózek o czterech
kó³kach. Bezdyskusyjnym szefem by³ Gustaw.
„Zachód” wydawa³a spó³ka cywilna nigdy
nie pewna jutra. W ostatnim tygodniu miesi¹ca prze¿ywaliœmy spory stres. Do ostatniego dnia przed drukiem nie by³o wiadomo, czy
uda³a nam siê pozyskaæ odpowiedni¹ iloœæ
reklam. Z tekstami nie by³o k³opotu. Pismo
drukowane w Poznaniu, bo tam by³o najtaniej,
nale¿a³o rozwieŸæ do kolporterów, sklepów,
barów, kawiarni, gdzie je sprzedawano.
Odebraæ zwroty, Rozliczyæ siê. Zap³aciæ
podatek. Sk³adkê do ZUS. - Najlepiej to byæ
pañstwem – mawia³ Gustaw – nic nie robi,
tylko podatki œci¹ga.
Nic jednak nie trwa wiecznie. Burmistrz
Œwiebodzina zaproponowa³ Gustawowi redagowanie pisma samorz¹dowego, na co oczywiœcie szybko siê zgodzi³. Mia³ etat, sta³e
pieni¹dze na druk i honoraria. „Okolice
najbli¿sze” pod okiem i rêk¹ Gustawa szybko
sta³y siê jednym z lepszych pism lokalnych.
Teraz on wykonywa³ swoj¹ robotê, ja swoj¹,
bo „Zachód” jeszcze krótko siê ukazywa³.
Naturaln¹ kolej¹ rzeczy nasze kontakty siê
rozluŸni³y. Spotykaliœmy siê rzadziej. Zachêcony przez Gustawa kilka tekstów napisa³em
do „Okolic…”
Ci¹gle pracowa³ na wysokich obrotach.
Za³o¿y³ wydawnictwo Akapit, w którym
wyda³ kilka ksi¹¿ek. Redagowa³ i wydawa³
„Jarmark Rozrywki i Humoru”. Ob³o¿ony
encyklopediami i s³ownikami uk³ada³ krzy¿ówki. Pewnego razu z piêkn¹ dedykacj¹
podarowa³ mi wydany we w³asnym wydawnictwie tomik wierszy „Nim siê obudzê
w ludziach”. Wierszy, wed³ug mnie, w jego
dorobku najlepszych. Sumowa³ w nich swoje
¿yciowe doœwiadczenie, swój poetycki warsztat. Czu³ siê zmêczony, co przypisywa³
120
wiosennemu przesileniu. Mówi³, ¿e chce jednak jak najd³u¿ej pracowaæ, by mieæ jak
najwy¿sz¹ emeryturê. W tytu³owym wierszu
zwraca³ siê do Pana, ¿e jeszcze nie gotowy do
drogi, do wst¹pienia w ziemiê, do nowonarodzenia, jak nazywa³ œmieræ. W tych wierszach
jest wiele o tym ostatecznym odchodzeniu.
O tym kresie, który go czeka. S¹dzi³em, ¿e to
jedynie zwyk³e metafory. Epatowanie traum¹.
Swoista licencja poetica. Wkrótce mia³o siê
okazaæ, ¿e w organizmie Gustawa rozwija siê
nieuleczalna choroba. Czy¿by do jego podœwiadomoœci ju¿ dociera³y te traumatyczne
sygna³y. I domaga³y siê urzeczywistnienia
w s³owie. Podœwiadomoœæ czêsto wyprzedza
œwiadomoœæ. Jest sejsmografem cia³a.
Ostatnie spotkanie z Gustawem, po
wczeœniejszej, telefonicznej rozmowie, mia³o
miejsce w jego mieszkaniu. Jad¹c do niego nie
s¹dzi³em, ¿e z nim jest a¿ tak Ÿle. Przy
tapczanie sta³a kroplówka. Na moje pytania
odpowiada³ wolno, z trudem, z przerwami. To
milczenie jakby grobowe, które raz za razem
zapada³o, stara³em siê skracaæ. Mówi³em, ¿e
gdy wyzdrowieje, znów bêdziemy coœ wspólnie robiæ. Redagowaæ. Wydawaæ. Myœlami
kr¹¿y³ gdzieœ daleko, jakby obojêtny na
wszystko, co dzia³o siê dooko³a. Co chwilê
spogl¹da³ na zegar i przypomina³, ze zaraz
mam autobus do Zielonej Góry. Chcia³, ¿ebym
sobie ju¿ poszed³. Ta z trudem podtrzymywana rozmowa o wszystkim i o niczym, unikaj¹ca najwa¿niejszego, bardzo go mêczy³a.
Z ulg¹ poda³ mi rêkê. Umówiliœmy siê na
nastêpne spotkanie. W mieszkaniu zosta³ sam.
To nie my odchodzimy z tego œwiata, to
œwiat, gdy tylko staniemy mu siê zbêdni,
porzuca nas na pastwê samych siebie. Na
absolutn¹, wszystko ogarniaj¹c¹, samotnoœæ.
Odchodzi raz wolniej, innym razem szybciej.
W przypadku Gustawa odchodzi³ bardzo
szybko. Dzieñ 24 czerwca 2002 roku by³
pogodny, s³oneczny. Wspaniale zabrzmia³
jego wiersz, który nad otwartym grobem
przeczyta³a ³adna dziewczyna. W ga³êziach
drzew, które Gustaw z tak¹ znajomoœci¹
opisywa³, œpiewa³y ptaki. Po zwyczajowych
mod³ach i przemówieniach przysypano go
œwiebodziñsk¹ ziemi¹. Ziemi¹ z wyboru.
VARIA BIBLIOTECZNE
Gudrun Lintzel
Gudrun Lintzel
Heinrich Laube
– geboren vor 200 Jahren
in Sprottau
– Freund Polens
Heinrich Laube
przyjaciel Polski
urodzony przed 200 laty
w Szprotawie
Heinrich Laube wurde am 18. September 1806 in Sprottau, dem heutigen
Szprotawa, als dritter Sohn des städtischen Maurermeisters Karl Wilhelm Laube
geboren. Er erlebte Weltgeschichte, als
Napoleon, den er später bewunderte, bei
Bautzen einen seiner letzten Siege errang
und fliehende Kosaken und dann
Franzosen Sprottau und das Bauerngut
des Großvaters heimsuchten.
Der Vater wollte, dass Heinrich einmal Baumeister oder Architekt wird,
weshalb er zunächst das Gymnasium in
Glogau besuchte, wofür er auch ein
Heinrich Laube urodzi³ siê 18 wrzeœnia
1806 w Sprottau (dzisiejszej Szprotawie)
jako trzeci syn miejskiego majstra murarskiego Karla Wilhelma Laube. Prze¿y³
kampaniê Napoleona, którego póŸniej
tak podziwia³ i by³ œwiadkiem jednej
z jego ostatnich zwyciêskich bitew pod
Budziszynem. Widzia³ uciekaj¹cych kozaków i Francuzów przeszukuj¹cych
gospodarstwo jego dziadka.
Zgodnie z ¿yczeniem ojca Heinrich
winien by³ zostaæ majstrem budowlanym
lub architektem. W tym celu wys³ano go
najpierw do gimnazjum w G³ogowie.
VARIA BIBLIOTECZNE
121
Stipendium seiner Heimatstadt erhielt,
das allerdings nicht aus Geld, sondern
aus Speck und Kartoffeln bestand. Der
Plan scheiterte am Versagen in Mathematik. Er war außerdem von dem
Gymnasium in Glogau so angewidert,
dass er nach einer Fußtour durch das
Riesengebirge auf das Gymnasium in
Schweidnitz wechselte und es 1826
abschloss. Über seine Schulzeit sagt er:
“Meine eigentliche Passion war –
Romane lesen. Einen Bäcker beneidete
ich sehr. Wenn des Morgens seine
Bäckerei erledigt war… da konnte er sich
auf die Ofenbank strecken und den
ganzen Tag schmökern…“
Nach dem Abitur begann er ein
Theologiestudium in Halle, geriet in
Kontakt mit den Burschenschaften, den
Studentenvereinigungen, die die nationale Gesinnung und den Ruf nach
Freiheit forderten. Wegen seines burschenschaftlichen Engagements wurde er
exmatrikuliert, später aus Sachsen ausgewiesen und in Preußen verhaftet und
zu Festungshaft verurteilt, die er beim
Fürsten Pückler in Muskau absitzen
durfte. 1827 ging er zur Universität in
122
Z rodzinnego miasta otrzyma³ nawet
stypendium, na które sk³ada³y siê ziemniaki i s³onina. Niestety matematyka nie
okaza³a siê byæ jego ulubionym przedmiotem. Opuœci³ gimnazjum w G³ogowie
i uda³ siê pieszo do gimnazjum
w Œwidnicy, zaliczaj¹c po drodze kawa³ek Karkonoszy. Gimnazjum ukoñczy³
w 1826 roku. Wspominaj¹c czasy szkolne
pisa³ „moj¹ prawdziw¹ pasj¹ by³o czytanie
powieœci. Zazdroœci³em pewnemu piekarzowi,
który móg³ co rano, po zamkniêciu piekarni,
wyci¹gn¹æ siê na ³awce przy piecu i czytaæ…”
Po maturze H. Laube rozpocz¹³ studia
teologiczne w Halle. Nawi¹za³ tam jednak, doœæ pochopnie, kontakt ze zwi¹zkami studenckimi, gdzie g³oszone by³y,
jak na ówczesne czasy zbyt wolnoœciowe,
has³a. Skoñczy³o siê to relegowaniem ze
studiów i wydaleniem z Saksonii. Znalaz³szy siê w Prusach zosta³ aresztowany
i wys³any celem odbycie kary do ksiêcia
Pücklera w dzisiejszym Bad Muskau.
W 1827 r. wróci³ na uniwersytet, tym
razem we Wroc³awiu, gdzie okaza³o siê,
¿e i tu bardziej ni¿ teologia poci¹gaj¹ go
literatura i teatr.
H. Laube pisa³ recenzje teatralne do
„Breslauer Zeitung”, póŸniej do „Schlesische Zeitung” a¿ do chwili za³o¿enie
w³asnego czasopisma „Aurora”. Polityczne
wydarzenia 1830 roku sprowokowa³y
ujawnienie jeszcze innych jego talentów.
Rewolucja lipcowa we Francji i powstanie listopadowe w Polsce skierowa³y
jego zainteresowania na studia historyczne i politykê. Zaanga¿owa³ siê
w dzia³ania na rzecz obalenia feudalizmu, jako sytemu przemocy. Jego pogl¹dy
na œwiat mo¿na nazwaæ liberalno-chrzeœcijañsko-humanistycznymi.
W tym czasie Europa zachodnia
odnosi³a siê do wznieconego w Polsce
powstania listopadowego z uznaniem.
Fakt niepowodzenia powstania wywo³a³
wspó³czucie. Obywatele pañstw zachodnich, w tym Niemiec, przyjmowali
uciekaj¹cych powstañców z wielk¹
goœcinnoœci¹. Uwa¿ano ich za bohaterów
Breslau, wo ihn aber Literatur und
Theater mehr interessierten als die
Theologie. Er schrieb Theaterrezensionen
für die „Breslauer Zeitung“, später für
die
„Schlesische
Zeitung“,
und
schließlich gründete er eigene Zeitschrift
„Aurora“. Die politischen Ereignisse des
Jahres 1830 weckten neue Seiten seiner
Begabung. Die Pariser Julirevolution und
der polnische Aufstand in Warschau
beeindruckten ihn so, dass er sich historischen Studien und der Politik
zuwandte.
Er gelangte zu einer liberal-christlichhumanistischen Weltanschauung und
engagierte sich für die Beseitigung des
feudalen Obrigkeitsstaates. Es war eine
Zeit positiver Reaktionen auf die
Ereignisse in Polen, es gab geradezu
enthusiastischen Äußerungen für Polen,
aber auch große Trauer über die Niederschlagung des Aufstandes im November
1830. Die Bürger der europäischen Staaten und auch die Deutschlands empfingen die geflüchteten Aufständischen mit
viel Mitgefühl. Sie empfanden sie als
Vorkämpfer für ihre eigene Freiheit.
Viele deutsche Schriftsteller haben
den Mut der polnischen Aufständischen
besungen. Die Gedichte, die dazu entstanden, bezeichnet man als „Deutsche
Polenlieder“.
Auch Heinrich Laube war fasziniert
von den um ihre Freiheit kämpfenden
Polen, und er bekam Anstoß zum
Verfassen seines Werkes „Polen“ durch
den deutschen Historiker Dr. Richard
Otto Spazier, der die Geschichte des
Novemberaufstandes in Polen von 1830
geschrieben hatte.
Laube gehörte zu den Schriftstellern
des „Jungen Deutschland“, deren
Meinung war, dass die Literatur den
geschichtlichen und gesellschaftlichen
Wandel spiegeln und beeinflussen
müsse. 1848 wurde er in das Frankfurter
Parlament gewählt, von dem er ein
genaues Bild in seiner Schrift „Das erste
deutsche Parlament“ gab.
ich w³asnej sprawy – wolnoœci. Wielu
niemieckich pisarzy mia³o odwagê gloryfikowaæ polskich powstañców. Wiersze,
które wówczas powstawa³y nazywano
„Deutsche – Polenlieder” - „ Niemieckie
Pieœni Polaków”.
Tak¿e Heinrich Laube by³ zafascynowany walcz¹cymi o wolnoœæ Polakami.
Pod wp³ywem niemieckiego historyka
dr. Richarda Otto Spaziera, który napisa³
historiê
powstania
listopadowego,
H. Laube stworzy³ dzie³o pt. „Polen”.
H. Laube nale¿a³ do pisarzy „M³odych Niemiec”, którzy g³osili, ¿e literatura
winna odzwierciedlaæ zmiany historyczno-spo³eczne i wywieraæ na nie wp³yw.
W 1848 roku H. Laube zosta³ wybrany do
parlamentu we Frankfurcie. Swoje
wra¿enia zwi¹zane z t¹ aktywnoœci¹
opisa³ w publikacji „Das erste deutsche
Parlament”.
Jeszcze w tym samym roku scenê
polityczn¹ zamieni³ H. Laube na scenê
teatraln¹ zostaj¹c dyrektorem BurgTheater w Wiedniu. Pozosta³ na tym
stanowisku do roku 1869. Jako jeden
z pierwszych prowadzi³ prace nad inter-
VARIA BIBLIOTECZNE
123
Aber noch 1848 verließ er die politische Bühne und wurde Direktor des
Burgtheaters in Wien, was er bis 1869
blieb. Laube wurde dort zum Schöpfer
des modernen Regietheaters, das heißt,
er begann mit der den Dichter interpretierenden und nachgestaltenden Arbeit
am Schauspieler, am Zusammenspiel, an
der Ausstattung. Durch Laube wurde das
Burgtheater zur besten Sprechbühne.
Seiner Heimatstadt Sprottau setzte er
mit dem Roman „Schatten Wilhelm“ ein
Denkmal. Obwohl er diese Provinzstadt
nicht nur positiv schilderte, setzten ihm
die Stadtväter zu seinem 89. Geburtstag
1895 ein Denkmal, das 1945 zerstört
wurde. Laube war 1884 in Wien gestorben und ist auch dort begraben.
In seinem Roman „Polen“ stellte
Laube die ganze Geschichte Polens, die
berühmtesten historischen Gestalten und
besonders den Kampf der Polen gegen
die zaristische Tyrannei, insbesondere
während des Novemberaufstandes dar.
Für ihn war der Kampf dieser Nation ein
Geschehen in der Weltgeschichte, das
durch einfache Geschichtsschreibung
nicht genügend gewürdigt wurde- daher
der Roman. Da Laube Zeitgenosse der
Ereignisse war, finden sich in seinem
Roman nicht nur Fakten, sondern es
kommt auch die Atmosphäre jener Zeit
in Europa zum Ausdruck. Außerdem
hatte er in dem Roman die Gelegenheit,
seine Meinung mitzuteilen. Es war ein
heftiger Kritiker Russlands, das er als
den größten Feind Polen sah. Daher
waren seine Werke in dem Polen unter
russischer Herrschaft und in Russland
selbst verboten. Seine eigene Meinung
äußerte er in „Einschaltungen“.
Für Heinrich Laube war Polen ein
zivilisiertes Volk, das als Schutzmauer
der Christenheit in die Klauen von
Räubern gefallen war. Er betrachtete
Russland als einen asiatischen Koloss,
der Jahrhunderte zurück war.
Den europäischen Völkern stellte er
die Frage: „Was ist heilig und fest, wenn
124
pretacj¹ tekstu oraz doboru odpowiedniej scenografii. Teatr w Wiedniu zyska³
dziêki innowacjom Laubego wielk¹
s³awê. Szprotawie, swojemu rodzinnemu
miastu, pisarz poœwiêci³ powieœæ
„Schatten Wilhelm”. Mimo, ¿e w powieœci
tej autor nie wyra¿a siê zbyt pochlebnie
o swoich rodzinnych stronach, ojcowie
miasta postawili mu - w 89. rocznicê
urodzin w 1895 roku - pomnik. Zosta³ on,
niestety, zburzony w 1945 roku.
H. Laube zmar³ w Wiedniu w 1884 r.
i tam zosta³ pochowany.
W swojej powieœci „Polen” pisarz
przedstawi³ ca³¹ historiê Polski, poœwiêcaj¹c szczególnie du¿o uwagi walce
Polaków przeciw carskiej tyranii podczas
powstania listopadowego. Dla niego
walka Polaków by³a ewenementem na
skalê œwiatow¹ i dlatego jego zdaniem
zas³ugiwa³a na coœ wiêcej, ni¿ tylko na
opis historyczny. Bêd¹c œwiadkiem wydarzeñ autor przekaza³ w swojej powieœci
nie tylko fakty dotycz¹ce powstania, ale
równie¿ atmosferê ówczesnej epoki.
W powieœci mia³ te¿ okazjê do wyra¿enia
w³asnego stanowiska. Laube sta³ siê wielkim krytykiem Rosji, w której widzia³
najwiêkszego wroga Polski. Jego dzie³a
by³y oczywiœcie w Polsce, pozostaj¹cej
pod panowaniem Rosji, zakazane. Swoj¹
opiniê na ten temat zawar³ autor w pismach pt. „Einschaltungen”.
Dla H. Laube Polska by³a narodem
cywilizowanym, który - jako mur ochronny chrzeœcijañstwa - wpad³ w pazury
rabusiów. Rosjê traktowa³ Laube jako
azjatyckiego kolosa cofniêtego w rozwoju.
Narodom europejskim zadawa³ pytanie
„Co jest /dla nich/ œwiête i pewne? Jeœli
nie ma siê czegoœ w swoim tysi¹cletnim posiadaniu, to mo¿na to tak sobie ukraœæ?”. Na
dalszych stronach „Einschaltungen” czytamy „… za nas wszystkich walczono nad
Wis³¹, tam wykrwawiono siê o najpiêkniejszy
most dla liberalizmu”.
Entuzjazm H. Laubego wobec
Polaków by³ wiêkszy ni¿ ich samych
wobec siebie. Przedstawi³ on powstanie
es tausendjähriger Besitz nicht mehr ist –
darf ich meinem Nachbarn sein
Eigentum stehlen?“
Eine weitere Einschaltung: „Für uns
alle kämpfte man an der Weichsel, um
die schönste
Brücke für den
Liberalismus blutete man dort.“
Die Begeisterung Laubes führte dazu,
dass er die polnische Nation mehr verherrlichte als sie es selbst tat. So hat er
den Novemberaufstand als polnischen
Sieg dargestellt und manche polnische
Autoren fragen sich heute, ob sie in den
vergangenen 60 Jahren nicht zu sehr
durch die russische Betrachtung der
Ereignisse beeinflusst waren.
Ein Textbeispiel soll Laubes Hoffnung
und Glauben an die Stärke der polnischen Nation bezeugen: „Unversehrt aber
von allen diesen erkältenden Stürmen
grünte im Volk der Baum der Unabhängigkeit und trieb immer breitere und
reichere Äste. Die Warschauer errichteten
außer der Truppen, die sie stellen
mussten, noch zwei Regimenter und nannten sie „Warschauer Kinder“. Man
dichtete Lieder und sang sie in fröhlicher
Begeisterung in den Theatern, und wenn
der Refrain kam „für einen Gefallenen
stehen hundert wieder auf“, so erholte
sich das ganze Haus und rief einstimmig
„nein, hunderttausend“. In unzerstörbarer Kraft wucherte die Idee der Freiheit
und des Vaterlandes; das Volk blieb jung
und unverwundbar und zeigte sich
seines Zieles würdig…“
Mir gefällt besonders das Ende von
Laubes Novelle „Die polnischen
Emigranten“ da heißt es: ES IST NOCH
VIEL ZU WENIG LIEBE IN DER WELT.
listopadowe jako polskie zwyciêstwo,
aczkolwiek niektórzy polscy autorzy
pytaj¹ do dziœ, czy ocena lat 60-tych nie
wyp³ywa³a z kategorycznego przedstawienia tego wydarzenia przez stronê
rosyjsk¹.
Nadziejê i wiarê Polaków H. Laube
wyra¿a dla przyk³adu w nastêpuj¹cym
fragmencie. „Nie bacz¹c na mroŸne wiatry,
zakie³kowa³o w narodzie drzewo niezawis³oœci
i coraz œmielej zaczê³o podnosiæ swoje szerokie i ufne ga³¹zki”. Warszawiacy wystawili oprócz obowi¹zkowych oddzia³ów,
dodatkowe dwa regimenty i nazwali je
„Warszawskie dzieci”. Tworzono pieœni
i œpiewano je z wielkim entuzjazmem
w teatrach, a kiedy dochodzi³o do
œpiewania refrenu „za jednego, który
pad³ wstawa³o stu nastêpnych” ca³a sala
wo³a³a jednym g³osem „nie, sto tysiêcy”.
Idea wolnoœci ojczyzny rozbrzmiewa³a
z niez³omn¹ si³¹, naród pozosta³ nieujarzmiony i godny celu, który sobie
wytyczy³.
Autorce niniejszego opracowania podoba siê szczególnie zakoñczenie noweli
H. Laube pt. „Polscy emigranci”, które
brzmi JEST CI¥GLE JESZCZE ZA MA£O
MI£OŒCI NA ŒWIECIE.
T³umaczenie Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
VARIA BIBLIOTECZNE
125
126
Christoph Malcherowitz
Christoph Malcherowitz
Bau der Peitzer Festung
1559-1562
Budowa twierdzy
w Peitz 1559-1562
Der Streit zwischen Kaiser
Ferdinand I. und Markgraf
Johann von Küstrin
Spór miêdzy cesarzem
Ferdynandem I i margrabi¹
Janem z Kostrzyna
Grundlage für diesen kleinen Exkurs
in die Peitzer Festungsbaugeschichte
stellt ein 45-seitiges Aktenkonvolut
dar, welches im Geheimen Staatsarchiv
in Dahlem lagert und den Briefwechsel
zwischen Johann von Küstrin und
Kaiser Ferdinand I. aus dem Jahr 1561
enthält 1.
Podstawê do tego ma³ego ekskursu
w historiê budowy twierdzy w Peitz
stanowi 43-stronnicowy tom akt, przechowywany w Tajnym Archiwum
Pañstwowym w Dahlem, a zawieraj¹cy
korespondencjê miêdzy Janem z Kostrzyna a cesarzem Ferdynandem I pochodz¹c¹ z roku 1661 1.
Inhaltsübersicht:
1. Der aktuelle Status quo vor dem
Festungsbau
2. Die älteste Planungsunterlage
3. Gründe für den Festungsbau
4. Bau der Peitzer Festung 1559-1562
4.1. Ausbruch des Streits 1561
4.2. Der Streit eskaliert
4.3. Die Schadensbegrenzung
4.4. Der Kompromiss
Przegl¹d zawartoœci:
1. Aktualne status quo przed budow¹
twierdzy
2. Najstarsza dokumentacja projektowa
3. Powody budowy twierdzy
4. Budowa twierdzy w Peitz 1559-1562
4.1. Wybuch sporu 1561
4.2. Eskalacja sporu
4.3. Ograniczenie szkód
4.4. Kompromis
1. Der aktuelle Status quo vor dem
Festungsbau
1. Aktualne status quo przed budow¹
twierdzy
Die erste urkundliche Erwähnung
von Peitz erfolgte am 03. August 1301 2
als „Pizne opidum et castrum” in einer in
Dahme ausgestellten Verkaufsurkunde.
Pierwsza udokumentowana wzmianka o Peitz pochodzi z 3 sierpnia 1301 2 jako
„Pizne opidum et castrum” w jednym
z wydanych w Dahme aktów sprzeda¿y.
1 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand
in Wien, extra gepackter Faszikel; 45 Blatt
2 Originalurkunde im Statni Ustredni Archiv V Praze, Bestand Archiv Ceske koruny Inv. Nr. 49
1 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120-121 - 1, Korespondencja między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, oddzielna zszywka; 45 ark.
2 Oryginał aktu w Statni Ustredni Archiv V Praze, zasoby
Archiv Ceske koruny nr inw. 49
Diese Urkunde belegt den Verkauf
der Grenzmark Lausitz für 6.000 Mark in
Silber an den Magdeburger Erzbischof,
Burchard III. von Schroplau durch
Theoderich den Jüngeren, Landgraf von
Thüringen, Markgraf des Ostens und der
Lausitz. Neben Peitz werden in dieser
Urkunde dreiundzwanzig weitere Städte,
Burgen und Ortschaften genannt.
Dieser Kaufvertrag wurde jedoch nie
rechtswirksam, da die staatsrechtlich
erforderliche Lehensauflassung der Lausitz durch Theoderich vor dem deutschen
König infolge des Kriegszustandes zwischen dem Reich und dem Markgrafen
nicht zustande kam 3.
Die Burg und die dazugehörige Siedlung wurden vermutlich im späten 13.
Jahrhundert zum Schutz einer Passstelle
über die Malxe angelegt. Ein Relikt dieser
mittelalterlichen Bebauung findet sich
noch heute im Festungsturm in Form
eines Holzbrett im „Festsaal“ des
Festungsturms, welches von einem Baum
stammt, der um oder nach 1294 gefällt
wurde 4.
Archäologische Befunde deuten
darauf hin, dass die Ausdehnung der
mittelalterlichen Siedlung, die wohl
schon im 14. Jahrhundert die Stadtrechte
besaß, über die spätere Befestigungslinie
hinausragte.
Seit alters her lag Peitz an einer alten
Fernhandelsstraße. Alle Waren, die aus
dem Sächsischen über Bautzen und
Spremberg nach Cottbus und weiter nach
Frankfurt transportiert wurden, mussten
über die Peitzer Zollstelle geleitet werden, deren erste Erwähnung in das Jahr
1367 fällt 5.
3 Niederlausitzer Mitteilungen; Bd. 4; Die politischen
Beziehungen der Niederlausitz zu Meißen und Brandenburg während des Mittelalters; Dr. W. Lippert; 1895.
4 Dendrochronologische Untersuchung von Dr. B. Heußner
vom 07.04.1995.
5 Christoph Malcherowitz, Die Dammzollstraße - Lebensnerv einer Stadt -, S. 6, Schriftenreihe Geschichte und
Geschichten aus Peitz, Heft 2, herausgegeben vom
Förderverein für die Museen der Stadt Peitz e. V.
Akt ten potwierdza sprzeda¿ marchii
granicznej £u¿yc za 6.000 Marek srebrem
arcybiskupowi magdeburskiemu Burchardowi III. von Schroplau przez Theoderyka
M³odszego, landgrafa turyñskiego, margrabiego Wschodu i £u¿yc. Obok Peitzu
akt ten wymienia 23 inne miasta, zamki
i miejscowoœci.
Umowa ta nie uzyska³a jednak nigdy
mocy prawnej, gdy¿ konieczne z punktu
widzenia prawa pañstwowego przekazanie lenna £u¿yc przez Teoderyka przed
królem niemieckim nie dosz³o do skutku
w wyniku stanu wojny miêdzy Rzesz¹
a margrabi¹ 3.
Zamek i przynale¿ne do niego osiedle
za³o¿one zosta³y przypuszczalnie pod
koniec XIII wieku w celu ochrony przeprawy przez Malxe. Pozosta³oœci¹ tej
œredniowiecznej zabudowy jest znajduj¹ca siê po dziœ dzieñ w „auli” wie¿y
twierdzy deska pochodz¹ca z drzewa
œciêtego oko³o lub po roku 1294 4.
Znaleziska archeologiczne wyraŸnie
wskazuj¹ na to, ¿e œredniowieczne
osiedle, które bodaj ju¿ w XIV wieku
Abb. 1: Rekonstruktionsversuch der Peitzer Burganlage im 14. Jahrhundert ohne Vorburg
Rys. 1: Próba rekonstrukcji założenia zamkowego
Peitz w XIV wieku bez podgrodzia
3 Niederlausitzer Mitteilungen; tom 4; Stosunki polityczne
Dolnych Łużyc z Miśnią i Brandenburgią w czasach średniowiecza; dr W. Lippert; 1895.
4 Badania dendrochronologiczne dra B. Heußnera
z 07.04.1995 r.
VARIA BIBLIOTECZNE
127
2. Die älteste Planungsunterlage
Im Geheimen Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz befindet sich eine
undatierte grobe Federskizze in einem
Aktenkonvolut, die auf der Rückseite mit
der Beschriftung „muster des hauses zu
Peitz“ versehen ist.
In diesem 43-seitigen Aktenkonvolut
befindet sich neben der Federskizze eine
Vielzahl von Berechnungen über die bei
einem Bau erforderlichen Materialien wie
Holz, Steine, etc 6. So enthält sie unter
anderem ein „Vortzeichnnis des Holtzes,
so alleine zur schelung pfelenn, stacketenn auszuarbeitten, zulochenn unnd
zuscherffen dem Zimmermann angedingett werden soll“ vom 12. Dezember
1559. Von späterer Hand wurde die
Information hinzugefügt, dass diese
Materialberechnungen von der Hand
Johann von Küstrin stammen.
Anhand der Akte und der Beschriftung in der Grobskizze lässt sich leider
nicht feststellen, ob die Darstellung eine
völlige Neuplanung darstellt, oder einen
zum Teil existierenden Zustand wiedergíbt.
Die Skizze lässt eine rechteckige
Anlage erkennen, die von einem
Wassergraben umgeben ist, der nur über
eine Brücke und durch eine Toranlage,
die durch den Wall führt, passiert werden kann. Die Gebäude im Innern der
Anlage sind durch einen ca. elf Meter
breiten Wall geschützt. Der Innenhof
wird durch eine zweiflügelige Gebäudeanlage begrenzt und verfügt über
einen Brunnen und einen sogenannten
„nodt pfadt“ oder Ausfall. Die in der
Skizze als runder „Berg“ dargestellte
Erhebung dürfte als Rondell angesprochen werden. Gegenüberliegend
wird die Anlage durch einen „Bergk“
geschützt, der ein rechteckiges Bollwerk
mit den Maßen von ca. 15 mal 37 Metern
6 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 b - 1, Bauakten Festung
Peitz.
128
otrzyma³o prawa miejskie rozros³o siê
poza liniê umocnieñ.
Od dawien-dawna Peitz le¿a³ przy
starym szlaku handlowym. Wszelkie
towary przewo¿one z Saksonii przez
Budziszyn i Spremberg do Chociebu¿a
i dalej do Frankfurtu, musia³y przejœæ przez
komorê celn¹ w Peitz, o której pierwsza
wzmianka pochodzi z roku 1367 5.
2. Najstarsza dokumentacja projektowa
W Tajnym Archiwum Pañstwowym
Pruskich Zasobów Kultury znajduje siê
nieopatrzony dat¹ zgrubny szkic piórkiem opatrzony na odwrocie napisem
„wzór domu na Peitz”.
Abb. 2: Wiedergabe der in Meter umgerechneten
Skizze. Weitergehende handschriftliche
Eintragungen wurden wegen der sonst
entstehenden Unübersichtlichkeit weggelassen.
Rys. 2: Reprodukcja szkicu przeliczonego na metry.
Liczne dopiski ręczne zostały pominięte
dla zachowania przejrzystości dokumentu.
5 Christoph Malcherowitz, Die Dammzollstraße - Lebensnerv einer Stadt -, str. 6, Cykl pism Historia i historie z
Peitz, zeszyt 2, wyd. przez Förderverein für die Museen
der Stadt Peitz e. V.
darstellt. Bei den Kreuzen in der Skizze
dürfte es sich wohl um Schießscharten
handeln. Dieses Bauwerk diente zum
Schutz des Eingangsbereichs und der
Brücke.
3. Gründe für den Festungsbau
Für den Bau der Peitzer Festung
sprechen neben militärstrategischen und
topographischen Gründen auch herrschaftlich repräsentative Gründe, die
hier kurz beleuchtet werden sollen.
3.1. Die exponierte Lage der brandenburgischen Exklave Peitz - Cottbus
Durch geschickte Diplomatie und
Kaufpolitik erwarb im Jahr 1442 Kurfürst
Friedrich II. die Burg und Stadt Peitz, die
ab diesem Zeitpunkt zu Brandenburg
gehörte. Sechs Jahre später verkauften
die Gebrüder von Polenz die Lausitz an
den Kurfürsten. König Albrecht von
Böhmen versuchte diesen für ihn nicht
hinnehmbaren Verlust der Lausitz militärisch rückgängig zu machen. Nach
kriegerischen
Auseinandersetzungen
zwischen den Parteien kam es am 05.
Juni 1462 zum sogenannten „Frieden von
Guben“ 7, in dem das Haus Brandenburg
die Herrschaft Cottbus, die Vogtei Peitz,
das Ländchen Teupitz, Bärwalde, den
Hof Groß-Lübben, sowie die Anwartschaft auf Beeskow und Storckow erhielt.
Somit waren Cottbus und Peitz zu einer
brandenburgischen Exklave mitten in
böhmischen Landen geworden.
3.2. Die drohende Gefahr durch die
Türken und Moskowiter
Unter der Regierungszeit des Sultans
Orhan drangen die Türken Mitte des 14.
Jahrhunderts bis nach Europa vor, und es
gelang ihnen, hier Fuß zu fassen. In den
7 Franz Groger, Urkundliche Geschichte der Stadt und ehemaligen Festung Peitz, S. 39-40
W tym¿e 43-stronicowym woluminie
akt znajduje siê obok owego szkicu tak¿e
szereg obliczeñ materia³ów niezbêdnych
do budowy, jak drewno, kamienie itd. 6.
Jest tam miêdzy innymi „spis drewna
niezbêdnego do wykonania szalunków,
sztachet i prac ciesielskich” z 12 grudnia
1559 roku. W póŸniejszym czasie dopisano
informacjê, ¿e ta kalkulacja materia³ów
wysz³a spod rêki Jana z Kostrzyna.
Na podstawie akt i opisów szkicu nie
mo¿na niestety stwierdziæ, czy ów rysunek przedstawia ca³kowicie nowy projekt, czy te¿ po czêœci oddaje istniej¹cy
stan. Na szkicu mo¿na rozpoznaæ prostok¹tne za³o¿enie, otoczone fos¹, któr¹
przekroczyæ mo¿na tylko przez jeden most
i jedn¹ bramê prowadz¹c¹ przez mury.
Budynki wewn¹trz za³o¿enia chronione
s¹ przez obwa³owania o gruboœci 11 metrów. Dziedziniec wewnêtrzny ograniczony
dwuskrzyd³owym budynkiem wyposa¿ony jest w studniê i tak zwan¹ „œcie¿kê
ucieczki”. Przestawione na szkicu jako
„okr¹g³a góra” wzniesienie mo¿na traktowaæ jako rondelê. Na przeciwleg³ym koñcu
za³o¿enie chronione jest przez czterok¹tny
ostrokó³ o wymiarach ok. 15 na 37 m.
Krzy¿e na szkicu oznaczaj¹ prawdopodobnie otwory strzelnicze. Budowa
ta s³u¿y³a kiedyœ ochronie wejœcia do
twierdzy i mostu.
3. Powody budowy twierdzy
Za budow¹ twierdzy Peitz przemawiaj¹ obok strategiczno-militarnych
i topograficznych równie¿ przyczyny
reprezentacyjne, które chcia³bym niniejszym naœwietliæ.
3.1. Wyeksponowane po³o¿enie brandenburskiej eksklawy Peitz - Cottbus
Dziêki talentowi dyplomatycznemu
i sprawnie prowadzonej polityce kupo6 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 b - 1, Akta budowlane
twierdzy w Peitz,
VARIA BIBLIOTECZNE
129
130
nachfolgenden zweihundert Jahren wurden Thrakien, Groß-Serbien, Bulgarien,
Bosnien, Albanien, Makedonien und der
Peloponnes unterworfen; Montenegro,
die Moldau und die Walachei wurden
Vasallenstaaten. Im Jahr 1521 eroberten
die Osmanen Belgrad.
Das Königreich Ungarn schien ein
sicheres Bollwerk gegen das Vordringen
der Türken, obwohl diese in räuberischen
Streifzügen bereits bis nach Kärnten und
Friaul vorgedrungen waren. 1526 fiel ein
osmanisches Heer in Ungarn ein, und am
29. August wurden die Ungarn bei
Mohacs geschlagen.
In Ungarn, das die Osmanen nach
ihrem Sieg zunächst wieder geräumt hatten, kam es zu einer Doppelwahl: in
Preßburg wurde der Habsburger Ferdinand, in Stuhlweißenburg der Fürst von
Siebenbürgen und türkische Vasall
Johann Zapolya zum König erkoren. Mit
einer „Hofstaatsordnung“ richtete Ferdinand sogleich eine zentrale Verwaltungsstelle für alle seine Länder ein. Die
Truppen Ferdinands vertrieben Zapolya
aus Ungarn, doch die Türken waren nicht
bereit, den Habsburger als Herrscher
Ungarns anzuerkennen. Am 10. Mai 1529
brach Sultan Soliman mit einem Heer
von rund einer Viertelmillion Mann von
Konstantinopel auf. Am 8. September fiel
Ofen. Nun rückte die Armee rasch gegen
die Erblande vor. Wer sich nicht in
schützende Burgen flüchten konnte,
wurde getötet oder in die Sklaverei
verkauft. Schutt und Asche säumten den
Weg des türkischen Heeres, das auf Wien
vorrückte. Am 19. September erschienen
Vorhuten der Türken an den Stadtmauern Wiens. Die Vorstädte außerhalb
der Mauern gingen in Flammen auf,
tatarische Streifscharen verwüsteten den
Südosten Niederösterreichs 8. Wien wurde
eingeschlossen und bis zum 14. Oktober
durch das osmanische Heer belagert. Erst
wania ziem ksi¹¿ê elektor Fryderyk II
naby³ w roku 1442 zamek i miasto Peitz,
które od tej chwili nale¿a³y do Brandenburgii. Szeœæ lat póŸniej bracia von
Polenz sprzedali £u¿yce ksiêciu elektorowi. Król Albrecht Czeski stara³ siê
odwróciæ dotkliw¹ dla niego utratê
£u¿yc na drodze militarnej. Po zbrojnej
konfrontacji obydwu stron zawarty
zosta³ 5 czerwca 1462 roku tzw. „Pokój
Gubiñski“ 7, na mocy którego w³adcy
Brandenburgii zachowali panowanie nad
Cottbus,
Peitz, Teupitz, Bärwalde,
dworem Groß-Lübben, oraz otrzymali
prawo do Beeskow i Storckow. W ten
sposób Cottbus i Peitz sta³y siê brandenbursk¹ eksklaw¹ poœród ziem czeskich.
8 Scheuch, Manfred, Historischer Atlas Österreich, 3. Aufl.,
Wien 1994, S. 58-59, 70-71
7 Franz Groger, Urkundliche Geschichte der Stadt und
ehemaligen Festung Peitz, str. 39-40
Abb. 3: Die brandenburgischen Exklave Peitz - Cottbus
Rys. 3: Brandenburska eksklawa Peitz - Cottbus
3.2. Zagro¿enie ze strony Turcji i Moskwy
W okresie rz¹dów su³tana Orhana
Turcy zapuœcili siê w po³owie XIV wieku
a¿ do Europy. W ci¹gu nastêpnych 200 lat
podbite zosta³y Tracja, Wielka Serbia,
Bu³garia, Boœnia, Albania, Macedonia i Peloponez; Czarnogóra, Mo³dawia i Wo³oszczyzna sta³y siê pañstwami wasalnymi.
W roku 1521 wojska osmañskie zdoby³y
Belgrad.
als große Seuchen im Belagerungsheer
ausbrachen, gab Sultan Soliman den
Befehl die Belagerung aufzuheben und
zog sich mit seinem Belagerungsheer
nach Osten zurück.
Johann von Küstrin führte in einem
Schreiben an den Kaiser in Wien am
25. Februar 1561 aus „…Sondern es were
auch eine Solche vheste, dem ganzen
lande In furfallenden nötten, gegen
Turken Muscowitern unnd andern, ein
standlicher trost und zuflucht…“ 9.
Auch sein Bruder Kurfürst Joachim II.
führte als Begründung für den Bau der
Festung Spandau die Türkengefahr an,
indem er äußert „…wann der Turcke,
was der allermechtige gnediglich
vorhuten wolle, Wien erobert oder
dieselbe feste liegen liesse und allein ein
streifender haufen uber das gesenke auf
Bressla ziehen liesse, [ so gebe es] nicht
ein einzige feste, die denselben aufhalten
oder hindern könnte, das er nicht in
wenig tagen unser land erlangen und in
einer eil allen seinen willen darin schaffen konde“ 10.
Diese gegenwärtige Bedrohung durch
die Türken und auch eine latente Gefahr,
die man in den Moskowitern aus dem
Osten sah, trugen ihren wesentlichen Teil
dazu bei, dass die Entscheidung zum
Bau der Peitzer Festungsanlage gefasst
wurde.
3.3. Festungsdreieck
Durch die Lage der Festung in der
Malxeniederung an der Zollstraße von
Cottbus über Peitz nach Frankfurt (Oder),
geschützt zwischen großen Waldungen,
nahm sie eine strategische Bedeutung
ein. Sie schützte den Flussübergang über
die Malxe und sicherte die vorhandene
9 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 7
10 Daniel Burger, Die Landesfestungen der Hohenzollern
in Franken und Brandenburg im Zeitalter der Renaissance, S. 296
Królestwo Wêgier zdawa³o siê byæ
pewnym ostroko³em stoj¹cym na drodze
Turków, choæ ich oddzia³y zapuszcza³y
siê nawet do Karyntii i Friuli. W 1526 roku
armia osmañska napad³a Wêgry i 29 sierpnia zwyciê¿y³a w bitwie pod Mohaczem.
Na Wêgrzech dosz³o po zwyciêstwie
armii osmañskiej do podwójnego zwyciêstwa: w Bratys³awie koronowany zosta³
Ferdynand Habsburg, a w Székesfehérvár zaœ ksi¹¿ê Siedmiogrodu i wasal
turecki Jan Zapolya. Przy pomocy
„dworskiego regulaminu pañstwowego”
Ferdynand stworzy³ centraln¹ administracjê dla wszystkich swoich ziem.
Oddzia³y Ferdynanda wypar³y Zapolyê
z Wêgier, jednak Turcy nie byli sk³onni
uznaæ Habsburgów za w³adców Wêgier.
10 maja 1529 roku su³tan Soliman wyruszy³
z Konstantynopola na czele æwieræmilionowej armii. 8 wrzeœnia pad³a Buda.
Nastêpnie armia zwróci³a siê szybko
w kierunku rdzennych terytoriów Habsburgów. Kto nie znajdowa³ schronienia
w zamkach, by³ zabijany lub sprzedawany w niewolê. Turecka armia sia³a na
swojej drodze zniszczenia i posuwa³a siê
w stronê Wiednia. 19 wrzeœnia forpoczty
Turków pojawi³y siê pod murami
miejskimi Wiednia. Przedmieœcia znajduj¹ce siê za murami stanê³y w p³omieniach.
Tatarskie oddzia³y spustoszy³y po³udniowy wschód Dolnej Austrii 8. Wiedeñ
zosta³ otoczony i by³ oblegany prze armiê
osmañsk¹ a¿ do 14 paŸdziernika. Dopiero
zaraza w obozie oblegaj¹cych spowodowa³a wydanie przez su³tana Solimana
rozkazu o przerwaniu oblê¿enia i wycofaniu siê na wschód.
Jan z Kostrzyna wywodzi³ w piœmie
do cesarza w Wiedniu 25 lutego 1561 roku
o koniecznoœci i potrzebie budowy twierdzy dla ochrony kraju przed najazdami
ze strony Turków, Moskwy i innych 9.
8 Scheuch, Manfred, Historischer Atlas Österreich, wyd. 3,
Wiedeń 1994, str. 58-59, 70-71
9 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 7
VARIA BIBLIOTECZNE
131
„Dammzollstraße“ die seit dem 25. Oktober 1367 als „öffentliche Straße“ durch
das sumpfige
Gebiet der Malxeniederung von
Cottbus über Peitz nach Frankfurt (Oder)
führte 11.
Betrachtet man die beiden Festungsanlagen Peitz und Küstrin, die durch den
Markgrafen Johann von Küstrin erbaut
wurden, so erkennt man, dass diese beiden Festungen auf einer Verteidigungslinie lagen und durch ihre beiden starken
Waffenplätze die Ländereien des Markgrafen schützten.
Nimmt man noch die Spandauer
Festung hinzu, die Kurfürst Joachim II.,
Bruder Johann von Küstrins, im Jahr 1560
zu bauen begann, so ergibt sich ein
Festungsdreieck, welches, wenn es mit
Truppen versehen war und durch Geschütze armiert, einen unüberwindbaren
Schutz darstellte. Jede Belagerung der
Festungen schien unmöglich, da der Belagerer bei der Einschließung der jeweiligen Festung den Gegner im Rücken
hatte.
Równie¿ jego brat ksi¹¿ê elektor
Joachim II wskazywa³ jako uzasadnienie
dla budowy twierdzy Spandau zagro¿enie tureckie 10.
To ówczesne zagro¿enie przez Turków
oraz œmiertelne niebezpieczeñstwo postrzegane w Moskowitach ze Wschodu
przyczyni³y siê w znacznym stopniu do
tego, ¿e zapad³a decyzja o budowie
twierdzy Peitz.
3.3. Trójk¹t twierdz
Dziêki po³o¿eniu twierdzy w dolinie
rzeki Malxe przy drodze celnej przez
Peitz do Frankfurtu nad Odr¹ os³aniana
przez wielkie kompleksy leœne twierdza
nabra³a strategicznego znaczenia. Ochrania³a przeprawê przez Malxe i istniej¹c¹
drogê celn¹, która od 25 paŸdziernika
1367 roku prowadzi³a jako „droga publiczna” przez bagnisty teren doliny Malxe
z Cottbus przez Peitz do Frankfurtu nad
Odr¹ 11.
Jeœli przyjrzymy siê obydwu twierdzom - w Peitz i Kostrzynie, które zosta³y
4. Bau der Peitzer Festung 1559-1562
Im Dezember 1559 waren die Planungen des Festungsbaues soweit fortgeschritten, dass mit dem Teilabriss der
alten Burganlage und dem Bau der
Festungsanlage begonnen werden konnte. Am 06. Dezember 1559 wurde in
Peitz ein „Vortzeichnis der bevestigung
zur Peitz wie die gerüssen und im
grunde angelegt soll werden“ verfasst, in
dem die geplante Größe der Zitadelle
beschrieben wurde. Vier Tage später am
10. Dezember 1559 wurde eine
Verordnung in Kraft gesetzt, „ … wie es
mit dem baw alhier zue Peitz… soll
gehalten werden“. Und endlich am 18.
Dezember 1559 wurde die Peitzer
Bauordnung erlassen in der bis ins kleinste Detail der Tagesablauf der Arbeiter
11 wie Anmerk. 5
132
Abb. 4: Festungsdreieck
Rys. 4: Trójkąt twierdz
10 Daniel Burger, Die Landesfestungen der Hohenzollern
in Franken und Brandenburg im Zeitalter der Renaissance, str. 296
11 patrz odnośnik 5
geplant und enthalten war. Bei Übertretungen waren Geld- und Körperstrafen
vorgesehen.
Bereits am 24. Januar 1560 berichtete
der Baumeister „Jeronime Arkanat“ von
der Peitzer Baustelle, „… das mann die
gründe angefangen hat zu graben…“ 12.
Die Zitadelle wurde im Bereich der
alten Burg errichtet. Dort vorhandene
Ziegelbauwerke wurden abgerissen und
die daraus gewonnenen Mauersteine
zum Festungsbau verwendet. So
erwartete man, dass 600.000 Steine aus
der alten Mauer und dem Grund gewonnen werden konnten. 100.000 Steine sollten aus dem Abtragen des alten Turms
erzielt werden, wenn man ihn um 10 - 12
Schuh (ca. 3 - 3,6 m, Anm. d. Verf.) abtragen würde. 500.000 Steine sollten im
Ziegelofen in Peitz gebrannt werden.
100.000 Steine sollten aus Lieberose vom
Adelsgeschlecht Schulenburg geliefert
werden und der Rat von Cottbus sollte
85.000 Steine liefern. Somit hatte man zu
Baubeginn die stattliche Summe von
1.385.000 Mauersteinen zur Verfügung.
Weitere 450.000 Mauersteine sollten die
Ziegelöfen in Peitz, Cottbus und
Lieberose produzieren, so dass zum
Schluss insgesamt 1.835.000 Mauersteine
vorhanden waren 13.
Eine weitere Berechnung in dem
Aktenkonvolut zeigt, dass ein Maurer
pro Tag 500 Mauersteine verarbeitete. Bei
einer sechstägigen Arbeitswoche waren
dies 3.000 Steine. 16 Maurer verarbeiteten
48.000 Mauersteine. Bei einer Arbeitsdauer von 34 Wochen wurden insgesamt
1.632.000 Steine für die 16 Maurer angesetzt. Nur, um dem Leser bei diesen vielen Zahlen einen kleinen Überblick über
die Arbeitsleistung dieser 16 Maurer in
einer Woche zu geben, sei an dieser Stelle
12 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Bauakten Festung
Peitz, 24.01.1560 - Schreiben des Baumeisters Jeronime Arkanat an Markgraf Johann von Küstrin, 3 Blatt
13 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120b - 1; Bauakten Festung
Peitz
wzniesione przez margrabiego Jana
z Kostrzyna, stwierdzimy, ze obydwie
twierdze le¿a³y na jednej linii obronnej
i ochrania³y dziêki silnemu uzbrojeniu
ziemiê margrabiego.
Jeœli dodamy jeszcze twierdzê Spandau, której budowê rozpocz¹³ w roku
1560 ksi¹¿ê elektor Joachim II, brat Jana
z Kostrzyna, uka¿e siê trójk¹t twierdz
stanowi¹cy przy odpowiedniej obsadzie
osobowej i uzbrojeniu obronê nie do
z³amania. Obleganie ka¿dej z twierdz
wydawa³o siê niemo¿liwe, gdy¿ oblegaj¹cy mia³by po otoczeniu jednej twierdzy przeciwnika za swoimi plecami.
4. Budowa twierdzy w Peitz 1559-1562
W grudniu 1559 projekt budowy
twierdzy by³ tak zaawansowany, ¿e
mo¿na by³o rozpocz¹æ budowê zarysu
starego zamku i twierdzy. 6 grudnia 1559
sporz¹dzono w Peitz „spis twierdzy na
Peitzu, jak ma byæ zarysowana i za³o¿ona”, w którym opisano projektowan¹
wielkoœæ cytadeli. Cztery dni póŸniej,
10 grudnia 1559 roku wesz³o w ¿ycie rozporz¹dzenie na temat zasad budowy
twierdzy Peitz. I w koñcu 18 grudnia
1559 roku wydano regulamin budowy
w Peitz, w którym zawarty i zaplanowany by³ w najdrobniejszych szczegó³ach
przebieg dnia robotników. Za wykroczenia grozi³y kary pieniê¿ne i cielesne.
Ju¿ 24 stycznia 1560 budowniczy
„Jeronime Arkanat“ donosi³ z budowy
w Peitz o rozpoczêciu wykonywania
wykopów 12.
Cytadelê wzniesiono na terenie starego zamku. Znajduj¹ce siê tam murowane
budynki zosta³y zburzone, a uzyskanych
w ten sposób cegie³ u¿yto do budowy
twierdzy. Liczono na to, ¿e uda siê
pozyskaæ 600.000 cegie³ ze starych
murów. 100.000 cegie³ pochodziæ mia³o
12 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 -121- 1, Bauakten Festung Peitz, 24.01.1560 – Pismo budowniczego Jeronime
Arkanata do margrabiego Jana z Kostrzyna, arkusz 3
VARIA BIBLIOTECZNE
133
134
erwähnt, dass sie mit den 48.000 Mauersteinen bei einer damaligen Steinstärke
von 27cm x 14cm x 10 cm ohne Mörtelfuge eine Mauer von 108 Metern Länge
und 12 Metern Höhe in einer Woche
errichtet hätten. Daran erkennt man
deutlich, welche imposanten Arbeitsleistungen damals bewerkstelligt wurden.
In der gleichen Zeit wurden aus
Küstrin insgesamt 4.450 Zentner Kalk
und aus Beeskow insgesamt 4.794
Zentner Kalk herangeschafft 14.
Die Zitadelle wurde mit einem ca. 675
Meter langen Wassergraben versehen.
Der Festungswall am Wassergraben
sollte durch 751 Pfähle geschützt werden.
Für jeden Pfahl war eine Gesamtlänge
von ca. 5,4 Metern vorgesehen. Die
Pfähle sollten ca. 4,2 Meter tief eingerammt werden, so dass zum Schluss
noch 1,2 Meter je Pfahl aus dem
Boden ragte und als Sturmhindernis
diente 15.
Doch dieses gigantische Bauvorhaben
blieb nicht ohne Auswirkung auf die
Peitzer Bevölkerung. Ein Teil der Bewohner im Bereich der alten Burganlage
musste seinen Grund und Boden verlassen, da dieses Areal zum Bau der
Zitadelle benötigt wurde. Ein Hinweis
findet sich im Amtsbuch des Amtes Peitz
von 1567, in dem erstmalig in der dortigen Bier-, Metzen- und Mahlordnung das
Amtsdorf „Neue Peiz“ aufgeführt ist.
Bei diesem Amtsdorf „Neue Peitz“
handelt es sich um das heutige Dorf
Turnow 16.
Dieser gewaltige Festungsbau beunruhigte unmittelbar auch die Nachbarn,
so dass es im Jahr 1561 zu gravierenden
politischen Meinungsverschiedenheiten
zwischen Kaiser Ferdinand in Wien und
Markgraf Johann von Küstrin kam.
ze zburzenia starej wie¿y, jeœliby obni¿yæ
j¹ o 10-12 butów (ok. 3-3,6 m, przyp.
autora). 500.000 cegie³ mia³o zostaæ
wypalonych w cegielni w Peitz. 100.000
cegie³ dostarczyæ mia³ z Lieberose ród
Schulenburgów. A Rada miasta Cottbus
dostarczyæ mia³a 85.000 cegie³. W ten
sposób ju¿ na pocz¹tku budowy dysponowano pokaŸn¹ liczb¹ 1.385.000 cegie³.
Kolejne 450.000 cegie³ mia³y wyprodukowaæ cegielnie w Peitz, Cottbus i Lieberose, tak wiêc ostatecznie dysponowano
³¹cznie 1.835.000 cegie³ 13.
Inna kalkulacja z woluminu akt wskazuje, ¿e jeden murarz wmurowywa³
dziennie 500 cegie³. W ci¹gu 6-dniowego
tygodnia pracy stanowi³o to 3.000 cegie³.
16 murarzy wmurowywa³o 48.000 cegie³.
W czasie 34 tygodni pracy 16 murarzy
wykorzysta³o ³¹cznie 1.632.000 cegie³.
Aby umo¿liwiæ czytelnikowi wyobra¿enie tego, co przedstawiaj¹ te liczby i jak
to ma siê do wydajnoœci tych 16 murarzy
w ci¹gu jednego tygodnia, nale¿y nadmieniæ, ¿e z 48.000 cegie³ wzniesiono by
przy ówczesnych rozmiarach ceg³y 27cm
x 14cm x 10 cm bez zaprawy, mur
o d³ugoœci 108 m i wysokoœci 12 m.
Unaocznia to wyraŸnie jaka by³a podówczas imponuj¹ca wydajnoœæ pracy.
W tym samym czasie dostarczono
z Kostrzyna ³¹cznie 4.450 cetnarów wapna,
a z Beeskow ³¹cznie 4.794 cetnary 16.
Cytadelê wyposa¿ono w fosê d³ugoœci
ok. 675 m. Wa³y obronne nad fos¹ chronione mia³y byæ przez 751 pali. Ka¿dy
z pali mia³ mieæ 5,4 metra. Pale mia³y byæ
wkopane w ziemiê na ok. 4,2 metry tak,
aby z ziemi wystawa³o 1,2 m pala który
mia³ byæ przeszkod¹ dla nacieraj¹cych 15.
Tak gigantyczne przedsiêwziêcie budowlane nie pozosta³o bez wp³ywu na
mieszkañców Peitz. Czêœæ z nich na
14 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120b - 3; Bauakten Festung
Peitz
15 GStA PK; I. HA. Rep. 21 Nr. 120b - 1; Fol. 8
16 Monika Sonke, Turnow – Geschichte eines Niederlausitzer Dorfes von 1567 – 1945; S. 11
13 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr. 120b - 1; Bauakten Festung
Peitz
14 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120b - 3; Bauakten Festung
Peitz
15 GStA PK; I. HA. Rep. 21 nr 120b - 1; cz.. 8
4.1. Ausbruch des Streits 1561
Aus einem 45-seitigen Aktenkonvolut,
das heute im Geheimen Staatsarchiv in
Dahlem lagert, wird ersichtlich, wie die
damaligen Streitigkeiten hin und her
wogten.
In einem Schreiben vom 05. Februar
1561 beschwerte sich Kaiser Ferdinand
heftig beim Markgrafen wegen des Baues
der Befestigung und teilte ihm mit, dass
er sich nicht „er Inndern mügen das wir
in sellihen paw, deiner Lieb ainihen
unnsern Consens oder bewilligung
gegeben hetten“. Der Kaiser forderte
weiter, dass „sellicher paw unnd besfestigung gennzlichen abgestelt werde“ 17, da
solch ein Bau nicht nur für die Stände der
Niederlausitz, sondern auch für die
Krone Böhmens unverantwortlich wäre.
Am 24. Februar 1561 antwortete
Markgraf Johann dem Kaiser und legte
ihm in einem fünfseitigen Schreiben seine
Sicht der Dinge dar. Er teilte ihm mit,
dass „vor alters, unnd woll vor aller menschen gedengken, zur Peitz ein schloß
unnd Haus gewesen, desselbe ich zu
meiner nottorfft unnd gelegenhait“ 18 bauen
und bessern lasse. Er äußerte sein
Unverständnis gegenüber dem Kaiser, da
Peitz, welches in der Herrschaft Cottbus
liege, schon immer eine freie Herrschaft
gewesen sei. Zudem bestritt er, dass der
Kaiser ihm das Bauen untersagen könne
und wies in diesem Zusammenhang
darauf hin, dass „meine vorfharen das
Haus Czoss, die herzogen zu Sachsen das
Haus Senfftenbergk, die Minckwizer das
Haus Sonnewalde“ 19, welche alle in der
Niederlausitz liegen, gebaut hätten. Er
17 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 2
18 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 5
19 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 6
obszarze starego zamku musia³a opuœciæ
sw¹ ziemiê, gdy¿ obszar ten by³ potrzebny
do budowy cytadeli. Wskazówkê mo¿na
odnaleŸæ w ksiêdze urzêdowej z Peitz
z 1567 roku, w której po raz pierwszy
wymieniono w tamtejszych przepisach
dotycz¹cych warzenia piwa, rzeŸnictwa
i m³ynarstwa wieœ gminn¹ „Neue Peitz”.
Chodzi tu o dzisiejsz¹ wieœ Turnow 16.
Ta gigantyczna budowa niepokoi³a
bezpoœrednio równie¿ s¹siadów, dosz³o
wiêc w roku 1561 do znacz¹cej ró¿nicy
zdañ miêdzy cesarzem Ferdynandem
w Wiedniu i margrabi¹ Janem z Kostrzyna.
4.1. Wybuch sporu 1561
Z licz¹cego 45 stron woluminu akt
przechowywanego dzisiaj w Tajnym Archiwum Pañstwowym w Dahlem, wynika
wyraŸnie jak przetacza³y siê ówczesne
spory.
W piœmie z 5 lutego 1561 cesarz
Ferdynand skar¿y³ siê margrabiemu na
budowê 17, gdy¿ budowa taka przekracza³a mo¿liwoœci nie tylko Dolnych
£u¿yc, lecz tak¿e korony czeskiej. 24 lutego
1561 roku margrabia Jan z Kostrzyna
odpowiedzia³ cesarzowi i przedstawi³
mu swój punkt widzenia na 5 stronach
listu 18. Wyra¿a³ on niezrozumienie wobec
cesarza, ¿e zabroni³ mu on budowy uzasadniaj¹c, i¿ jego przodkowie zbudowali
maj¹tek Zossen, ksi¹¿êta saksoñscy
Senfftenberg, Minckwizowie 19, maj¹tek
le¿¹cy na Dolnych £u¿ycach. Wskaza³
przy tym na to, ¿e maj¹tki Sonnewalde
i Zossen przynosz¹ korzyœci, czego nie
mo¿na powiedzieæ o Cottbus i Peitz, dla-
16 Monika Sonke, Turnow – Geschichte eines Niederlausitzer Dorfes von 1567 – 1945; S. 11
17 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem
Ferdynandem w Wiedniu, , cz. 2
18 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120-121 - 1, Korespondencja między margrabią Janem z Kostrzyna
i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, , cz. 5
19 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120-121 - 1, Korespondencja między margrabią Janem z Kostrzyna
i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 6
VARIA BIBLIOTECZNE
135
136
verwies sogar darauf, dass die Herrschaften Sonnewalde und Zossen dienstbare
Herrschaften seien, was auf Cottbus und
Peitz nicht zutreffe, darum verstehe er
nicht, wie der Kaiser sich über seinen Bau
beschweren könne.
In seinem Schreiben wies Markgraf
Johann von Küstrin den Kaiser auf den
Umstand hin, dass der Sohn des Kaisers,
Erzherzog Ferdinand, nach anfänglichen
Irritationen alle Baumaterialien, die aus
Küstrin oder aus anderen Landesteilen
seit 1559 für den Bau bezogen würden,
zollfrei wären. Es handelt sich bei diesem
Punkt um einen interessanten Aspekt, da
durch den regelmäßigen Kontakt zwischen Vater und Sohn wohl angenommen
werden kann, dass der Kaiser bereits von
Anfang an über den Bau der Peitzer
Festung informiert war. Umso erstaunlicher ist es, dass er sich nach über einem
Jahr nach Baubeginn beim Markgrafen
beschwert und die Einstellung des Baus
fordert.
Am Ende seines Schreibens verweist
Markgraf Johann von Küstrin darauf,
dass er immer ein treuer Vasall des
Kaisers gewesen sei und äußerte seine
Verwunderung darüber, dass die Stände
der Niederlausitz oder gar der Kaiser
selbst, jetzt „… Dieweill ich albereit mit
dem Paw so weit khomben das die
Vheste beschlossen und dieselbe in
meinem besitz und verwharung habe
Auch woll dafur sein will, das sie Euer
Key: m: und der Cron Behemen oder
Stenden in Nieder Lausitz zu Nachteill so
leichtlich
niemandt
einbekommen
solle,…“ 20 etwas dagegen einzuwenden
hätten.
Nach seinem Antwortschreiben verstärkte Markgraf Johann seine Anstrengungen den bereits begonnenen Bau
voran zu treiben. Er ließ große Mengen
Baumaterial aus seinen Landen über die
tego nie rozumie, dlaczego cesarz mia³by
uskar¿aæ siê na jego budowê. W swoim
liœcie margrabia Jan z Kostrzyna zwróci³
uwagê cesarza na okolicznoœæ, ¿e syn
cesarza, arcyksi¹¿ê Ferdynand po pocz¹tkowej irytacji zwolni³ z op³at celnych
wszystkie materia³y budowlane, które
by³y nabywane z Kostrzyna lub innych
czêœci kraju od 1559 roku. W tym miejscu
mamy do czynienia z interesuj¹cym
aspektem, gdy¿ ze wzglêdu na regularne
kontakty miêdzy ojcem a synem mo¿na
chyba przyj¹æ, ¿e cesarz by³ od pocz¹tku
informowany o budowie twierdzy Peitz.
Tym bardziej dziwne jest, ¿e po ponad
roku od rozpoczêcia budowy uskar¿a siê
on margrabiemu i ¿¹da jej wstrzymania.
Na zakoñczenie swojego listu margrabia Jan z Kostrzyna zapewnia, ¿e zawsze
by³ wiernym poddanym cesarza i wyra¿a
swoje zdziwienie odnoœnie stanowiska
cesarza i czêœci szlachty dolno³u¿yckiej
do wznoszonej przez niego twierdzy 20.
W swojej odpowiedzi margrabia Jan
z Kostrzyna jeszcze mocniej wyrazi³ swe
pragnienie kontynuacji rozpoczêtej
budowy. Poleci³ sprowadziæ na budowê
du¿e iloœci materia³ów budowlanych
ze swoich ziem poprzez cesarskie
komory celne w Wellmitz, Fürstenbergu
i Forst. Du¿a iloœæ materia³ów budowlanych przybywa³a do Peitz z Nowej
Marchii. Towary transportowano statkami
po Odrze do Wellmitz. W tamtejszej
komorze celnej by³y one prze³adowywane
i transportowane dalej zaprzê¿onymi
w wo³y wozami przez Guben do Peitz.
Poniewa¿ nie by³o pewnoœci, jak zareaguje cesarz w Wiedniu, zmieniono projekt budowlany twierdzy w Peitz. O ile
pierwotnie przewidziano, ¿e twierdza
wybudowana bêdzie w stylu w³oskim
z ceg³y, to póŸniej od planu tego odst¹piono i wzniesiono pozosta³¹ czêœæ
twierdzy wed³ug maniery holenderskiej
20 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 8
20 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120-121 - 1, Korespondencja między margrabią Janem z Kostrzyna
i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 8
kaiserlichen Zollstellen in Wellmitz,
Fürstenberg und Forst nach Peitz auf die
Baustelle schaffen. Die Masse der
Baumaterialien kam aus der Neumark
nach Peitz. Die Waren wurden mit
Schiffen auf der Oder bís nach Wellmitz
transportiert, an der dortigen Zollstelle
umgeschlagen und von dort mit Ochsenkarren über Guben weiter nach Peitz
befördert. Da nicht sicher, war wie der
Kaiser in Wien reagieren würde, änderte
man die Bauplanungen für die Peitzer
Festung. War ursprünglich vorgesehen
eine Festungsanlage nach italienischer
Manier - in Ziegelbauweise – zu errichten, wich man von diesem Plan ab und
errichtete den restlichen Teil der Festung
in holländischer Manier - in Erdbauweise
-. Aus diesem Grund wurden Wallbauund Wasserbaumeister durch den italienischen Festungsbaumeister Francesco
Chiaramella aus Braunschweig nach
Peitz geschickt.
In Wien war man mit dieser Antwort
des Markgrafen nicht zufrieden und
suchte nach Wegen und Mittel, wie man
diesem widerspenstigen Fürsten in der
Niederlausitz beikommen konnte.
Man erkannte als den Dreh- und
Angelpunkt die kaiserlichen Zollstellen,
über die der größte Teil des bisherigen
Baumaterials zollfrei abgefertigt worden
war.
Im April 1561 ergingen Weisungen an
die kaiserlichen Zolleinnehmer in Wellmitz, Forst und Fürstenberg, alles
Baumaterial, das für den Festungsbau in
Peitz benötigt und über diese Zollstellen
abgefertigt wurde, mit Zoll zu belegen.
Bei Weigerung der Zollentrichtung
waren die Zolleinnehmer angewiesen
worden das Baumaterial an den
Zollstellen zu beschlag-nahmen.
Da auf der Baustelle nach eigenhändigen Berechnungen des Markgrafen bis zu
tausend Arbeiter benötigt wurden,
musste entsprechendes Baumaterial auf
der Baustelle vorrätig gehalten werden
und so kam es, dass man am Anfang
– z budowlami ziemnymi. Z tego te¿ powodu w³oski budowniczy twierdz Francesco Chiaramella wys³a³ z Brunszwiku
do Peitz mistrzów budowy wa³ów
i budowli wodnych.
Abb. 5: Ansicht der Festung Peitz
Rys. 5: Widok twierdzy Peitz
Abb. 6: Blick in den Zitadellenhof der Peitzer Festung
Rys. 6: Widok na dziedziniec cytadeli twierdzy
Peitz
W Wiedniu odpowiedŸ margrabiego
nie wzbudzi³a zadowolenia i zastanawiano siê nad drogami i œrodkami, za
pomoc¹ których mo¿na by trafiæ do
przekornego ksiêcia z Dolnych £u¿yc.
Za wa¿ne punkty wêz³owe uznano
cesarskie komory celne, przez które
odprawiane by³y bezc³owo dotychczasowe materia³y budowlane.
W kwietniu 1561 do cesarskich poborców c³a w Wellmitz, Forst i Fürstenbergu
wystosowano nakaz ob³o¿enia c³em
wszelkich materia³ów budowlanych,
VARIA BIBLIOTECZNE
137
nicht gleich bemerkte, dass gewisse
Lieferungen mit Baumaterial nicht ankamen.
Allein bei der Zollstelle in Wellmitz
ließ der kaiserliche Zollkommissar
Christoph von Schreibersdorf bis Mai
1561 drei Transportschiffe mit Material
beschlagnahmen. Ein Schiff war mit
„…dreihundert Zentner und vier Schock
Dielen…“ 21 beladen. Die anderen beiden
Schiffe beförderten insgesamt eintausendeinhundert Zentner Kalk für den
Festungsbau.
Im gleichen Monat erteilte Markgraf
Johann von Küstrin den Auftrag in Forst
achtundzwanzig Schock Latten fertigen
zu lassen. Nach und nach wurden diese
durch seine Peitzer Untertanen ohne
Entrichtung des Zolls mit Fuhrwerken
von Forst nach Peitz geschafft. Als nur
noch vier Schock Latten zum Abtransport in Forst bereit lagen, der letzte
Wagen erschienen war und das Holz
geladen hatte, wurden die Fuhrleute
nach dem Beladen durch den dortigen
Zollbereiter aufgefordert, den Zoll für die
vier Schock Latten zu entrichten. Da die
Fuhrleute sich darauf beriefen, dass sie
keine Anweisung ihres Landesherren
hätten den geforderten Zoll zu entrichten
und sich weigerten den Zoll zu bezahlen,
wurden ihnen „…di lattenn von den
wagenn geworffenn, das sie ledig weg
fahren mustenn…“ 22. Erst nach mehrmaligen Nachfragen erhielten die Fuhrleute
die Auskunft, dass dies eine Anweisung
des Zollkommissars Christoph von
Schreibersdorff aus Wellmitz sei. Ein
kaiserliches Edikt, welches die Zollerhebung angeblich anordnete, konnte
ihnen trotz mehrmaligem Nachfragen
vor Ort nicht gezeigt werden.
21 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 21
22 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 20
138
Abb. 7: Kaiser Ferdinand
Rys. 7: Cesarz Ferdynand
potrzebnych do budowy twierdzy
w Peitz odprawianych przez te komory.
W przypadku odmowy zap³aty c³a, celnicy
zobowi¹zani byli do zarekwirowania
materia³ów budowlanych.
Poniewa¿ na budowie konieczne by³o
wed³ug obliczeñ margrabiego zatrudnienie do tysi¹ca robotników, odpowiednie
materia³y budowlane musia³y znajdowaæ
siê tam w zapasie, tak wiêc nie od razu
zauwa¿ono, ¿e nie wszystkie dostawy
dotar³y na miejsce.
W samej tylko komorze celnej
w Wellmitz cesarski komisarz celny
4.2. Der Streit eskaliert
Durch die Blockadehaltung Wiens
wurde Markgraf Johann von Küstrin
nach und nach seiner Baumaterialien
beraubt. Allein bei der Wellmitzer Zollstelle
lagerten eintausendeinhundert Zentner
beschlagnahmten Kalks, der dringend
auf der Baustelle in Peitz benötigt wurde.
Trotz mehrfacher Versuche war es
Markgraf Johann von Küstrin nicht
gelungen eine Einigung über die zollfreie
Herausgabe des Kalks zu erreichen. Nun
musste er handeln. Entweder er unterwarf sich dem Druck Wiens und stellte
den Bau an der Peitzer Festung ein, oder
er musste andere Mittel und Wege finden, um an den beschlagnahmten Kalk zu
gelangen. Da er gegenüber dem Kaiser in
Wien nicht nachgeben wollte, entschied
er sich für die einzige Möglichkeit die er
sah, wohl wissend, dass diese Maßnahme
zu einer Verschärfung und Eskalation der
Situation beitragen würde.
Er zog in Peitz 150 Wagen zusammen,
armierte jeden Wagen mit einem bewaffneten Knecht und schickte diesen Tross
mit 30 bewaffneten Reitern unter dem
Kommando des Peitzer Hauptmanns nach
Wellmitz. Der Peitzer Hauptmann erhielt
die Anweisung, das Baumaterial um jeden
Preis nach Peitz zu schaffen. Sollte der
Zollkommissar in Wellmitz angetroffen
werden und sich weigern das Material zollfrei herauszugeben, sei er zu arretieren
und als Gefangener nach Peitz zu bringen.
So machte sich nun der Wagentross
auf den Weg nach Wellmitz. Um die tatsächlichen Abläufe und Ereignisse am
21. Mai 1561 in Wellmitz beleuchten zu
können, muss man das Beschwerdeschreiben des Kaisers und das Antwortschreiben des Markgrafen heranziehen
und auswerten.
Mit Schreiben vom 22. Juni 1561
beschwerte und empörte sich der Kaiser
über das unbotmäßige Verhalten des
Markgrafen und seines Hauptmanns. Er
bestätigte, dass der Kalk durch seine
Christoph von Schreibersdorf nakaza³
konfiskatê trzech statków transportowych z materia³ami do maja 1561.
Jeden statek za³adowany by³ „…trzystoma cetnarami i czterema kopami
desek …“ 21. Dwa inne statki przewozi³y
³¹cznie tysi¹c sto cetnarów wapna na
budowê twierdzy.
W tym samym miesi¹cu margrabia
Jan z Kostrzyna udzieli³ w lasach zlecenia przygotowania 28 kop ³at. By³y one
przewo¿one stopniowo przez jego poddanych z Peitz na furmankach bez
zap³acenia c³a. Kiedy pozosta³y ju¿ tylko
4 kopy ³at gotowych do odtransportowania z lasu, ostatni wóz przyjecha³
i ³adowa³ drewno, wozacy zostali
wezwani przez tamtejszego celnika do
op³acenia c³a za 4 kopy ³at. Poniewa¿
wozacy powo³ywali siê na to, ¿e ich pan
nie udzieli³ im ¿adnych wskazañ
odnoœnie zap³acenia c³a i odmawiali
uczynienia tego, „…³aty zrzucono
z ich wozów tak, ze musieli jechaæ
pusto…“ 22. Dopiero po wielokrotnych
zapytaniach wozacy otrzymali informacje, ¿e jest to polecenie komisarza celnego
Christopha von Schreibersdorff z Wellmitz.
Cesarskiego
edyktu,
który
jakoby zarz¹dza³ na³o¿enie c³a, nie uda³o
siê mimo wielokrotnych zapytañ
zobaczyæ.
4.2. Eskalacja sporu
W wyniku utrzymywania blokady
przez Wiedeñ margrabia Jan z Kostrzyna
w coraz wiêkszym stopniu rabowany by³
ze swoich materia³ów budowlanych.
Tylko w komorze celnej Wellmitz przechowywano 1100 cetnarów skonfiskowanego wapna, potrzebnego pilnie na
21 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 21
22 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 20
VARIA BIBLIOTECZNE
139
Einspännigen und Zollbereiter in
Wellmitz „… verarrestiret unnd auffgehallten wordenn“ 23. Er drückte seine Empörung aus, dass der Markgraf „…auff
unsern Aignen Landsfurstlichen grundt
unnd poden sich aines solchen gewallt
thetigen furnemenns understeen unnd
gebraichen sollte…“ 24. Unerwartet „…habe
dein Lieb dennselben Kalkstain durch die
Irigen von dem Arrestirten ort unnd
flecken mit gewapneten Handt den ainundzwanzigsten Jungverschines monnats may mitt drithalbhundert wagen auf
welchem yedem ain wolgerüster Haggenschuz gesessen sey unnd bey hundert
gerüsten Pferdten aigens gewallts nemben
und weckh fuern lassenn“ 25. Weiter führte
Kaiser Ferdinand aus, man habe dem
Zollbereiter und dem Zollkommissar
Christoph von Schreibersdorff Gewalt
angetan und dem Schreibersdorff sei
sogar gedroht worden, dass es ihm so
ergehen würde wie dem Kalk. Dies sei
ein einmaliger Affront gegen ihn, zudem
würden sich ständig die Stände der Lausitz
und aus dem Fürstentum Schlesien über
ihn, den Markgrafen, beschweren. Am
Ende des 4-seitigen Schreibens fordert
Kaiser Ferdinand Markgraf Johann von
Küstrin auf, umgehend schriftlich zu diesen
Anschuldigungen Stellung zu nehmen.
4.3. Schadensbegrenzung
Das Antwortschreiben des Markgrafen vom 08. Juli 1561, das siebzehn
Seiten umfasst, schildert die Ereignisse
aus seinem Blickwinkel mit den
gesamten Imponderabilien, die er seit
dem Bau der Festung hatte. Er führte aus,
„Unnd ist ferner Allergnedigster Keiser
23 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 10
24 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 11
25 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 10 u. Fol. 11
140
budowie w Peitz. Mimo wielokrotnych
prób nie uda³o siê margrabiemu porozumieæ siê w sprawie wydania wapna.
Musia³ wiêc dzia³aæ. Albo podporz¹dkuje siê naciskom Wiednia i wstrzyma budowê twierdzy Peitz, albo znajdzie
inne œrodki i drogi, by dotrzeæ do skonfiskowanego wapna. Poniewa¿ nie chcia³
on ust¹piæ cesarzowi, zdecydowa³ siê na
jedyn¹ mo¿liwoœæ, jak¹ widzia³, wiedz¹c
raczej, ¿e dzia³anie to przyczyni siê do
zaostrzenia i eskalacji konfliktu.
Zebra³ w Peitz 150 wozów, wyposa¿y³
ka¿dy wóz w uzbrojonego ch³opa
i wys³a³ tê kawalkadê wraz z 30 uzbrojonymi jeŸdŸcami pod dowództwem
naczelnika z Peitz do Wellmitz. Naczelnik otrzyma³ polecenie odzyskania za
wszelk¹ cenê materia³ów budowlanych.
W przypadku gdyby komisarz celny
w Wellmitz przyby³ na miejsce i sprzeciwia³ siê bezc³owemu wydaniu materia³ów, mia³ byæ aresztowany i dostarczony
jako wiêzieñ do Peitz.
I tak kawalkada wozów wyruszy³a do
Wellmitz. By naœwietliæ rzeczywisty
przebieg wydarzeñ z 21 maja 1561 r.
w Wellmitz, nale¿a³oby przytoczyæ skargê
cesarza i list z odpowiedzi¹ margrabiego.
W liœcie z 22 czerwca 1561 r. cesarz
uskar¿a siê i oburza na zachowanie margrabiego i jego naczelnika. Potwierdza,
¿e wapno zosta³o aresztowane i zatrzymane przez jego urzêdników“ 23. Wyra¿a
swe oburzenie, ¿e margrabia „…na naszej
w³asnej ziemi dopuszcza siê takiego
gwa³tu…“ 24. Nieoczekiwanie „…wywioz³a
Wasza Mi³oœæ ten sam wapieñ przy
pomocy swych ludzi z miejsca aresztowania (…) 21 maja 150 wozami,
a na ka¿dym uzbrojony stra¿nik
siedzia³…“ 25. Dalej cesarz Ferdynand pisa³
o u¿yciu przemocy wobec celnika
23 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 10
24 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 11
unnd Herr an deme Das ich zu erbawung
unnd besserung E: K: m: unnd d[er]
Chron Beheim lehenzeitt vor dreyenn
Jharen einen baw und befestigung an
dem
Ampt
und
Hauß
Peitz
furgenohmenn, Unnd mich dazu mit
Allerley zuthatt unnd vorrath zeitlich
gefast gemachtt Auch fur unnd fur weitter unnd mehr zufuhrenn lassen, Hab
auch solchs der Kurfl: Dl: E: K: m:
geliebtenn Sohne zeitlich vormeldett und
zugeschriebenn.“ 26 Allein dieser kurze
Abschnitt
enthält
zwei
wichtige
Gesichtspunkte. Einmal die Bemerkung,
dass er vor drei Jahren mit dem Bau
begonnen habe. Wenn es sich hier nicht
um einen Schreibfehler handelt, würde
dies bedeuten, dass man im Jahr 1558 mit
dem Bau der Festung begonnen hätte
und nicht wie bisher immer angenommen im Jahr 1559. Zum zweiten beweist
dieser Abschnitt, dass der Markgraf seit
Baubeginn ständig im engen Kontakt mit
dem Erzherzog stand und dieser durch
den Schriftwechsel mit dem Markgrafen
über den Bau und den Transport der
Baumaterialien informiert war. Somit
darf angenommen werden, dass diese
Bautätigkeit von Anfang an dem Kaiser
bekannt war. Es stellt sich jedoch die
Frage, warum ließ er den Markgrafen so
lange gewähren und untersagte nicht gleich am Anfang den Weiterbau?
Bevor er auf die Wegnahme des Kalks
in Wellmitz einging, führte er ausführlich
Anklage gegen die unrechtmäßige
Zollerhebung. Bisher war der Großteil
seiner gesamten Baumaterialen von
Küstrin auf der Oder transportiert worden. In Wellmitz wurden die Materialien
umgeschlagen und von dort zollfrei weiter auf seine Baustelle nach Peitz transportiert. Zudem sei er als Reichsfürst
„…fast zwey Jahr lang in quasj possessione Immunitatis gewesenn unnd
26 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 15 u. Fol. 16
i komisarza celnego Christopha von
Schreibersdorffa i gro¿eniu Schreibersdorffowi, ¿e bêdzie z nim tak samo jak
z wapnem. By³ to jedyny afront wobec
niego, do tego skar¿y siê na margrabiego
szlachta z Ksiêstwa Saksonii. Na
zakoñczenie 4-stronnicowego pisma
cesarz Ferdynand ¿¹da natychmiastowego pisemnego zajêcia stanowiska
wobec tych zarzutów.
4.3. Ograniczenie szkód
Pismo margrabiego z odpowiedzi¹,
datowane na 8 lipca 1561 r., zajê³o
siedemnaœcie stron i opisuje wydarzenia
z jego punktu widzenia zwi¹zanego ze
wszystkimi imponderabiliami, które mia³
od czasu budowy twierdzy. 26 Jego wypowiedŸ zawiera dwa wa¿ne aspekty. Po
pierwsze spostrze¿enie, ¿e trzy lata
wczeœniej rozpoczêto budowê. Jeœli nie
mamy tu do czynienia z pomy³k¹ pisarsk¹, oznacza³oby to, i¿ budowê
twierdzy rozpoczêto w roku 1558, a nie
jak dot¹d zak³adano w roku 1559. Po
drugie wykazuje ona, ¿e margrabia by³
od czasu rozpoczêcia budowy w œcis³ym
kontakcie z arcyksiêciem, który poprzez
korespondencjê
by³
zorientowany
w sprawach budowy, transportu i materia³ów budowlanych. Mo¿na wiêc
za³o¿yæ, i¿ budowa ta by³a od pocz¹tku
znana cesarzowi. Powstaje jednak
pytanie: dlaczego pozwoli³ margrabiemu
na tak d³ugie dzia³anie i nie zabroni³ dalszej budowy ju¿ na pocz¹tku?
Zanim dosz³o do odebrania wapna
w Wellmitz, margrabia z³o¿y³ pozew
przeciwko bezprawnemu poborowi
op³at. Dot¹d wiêkszoœæ swych materia³ów budowlanych transportowa³
z Kostrzyna Odr¹. W Wellmitz prze³a25 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 11
26 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 15 i cz. 16
VARIA BIBLIOTECZNE
141
gebliebenn…“ 27. Er legte gegenüber dem
Kaiser dar, „… auff solch mein sihnen, so
ich bey dem Erz Hertzog gethann, unnd
undthenigst vertrauenn hab ich solche
zuthat, zum bawenn geschiffett unnd
seind mir fast zwey Jar lang etliche schiff
mit Kalck, lattenn und brettern unwegerlich
ons einige Anforderung od[er] an muttung des Zolleß verfolgett Auch bissweittem solche zuthat zu Furstenberg an d[er]
Zollstett niedgelegtt unnd zu wagenn
weg geholett wordenn…“ 28. Auch wären
die Baumaterialien nicht aus dem böhmischen Lehen sondern in das böhmische Lehen gebracht worden, was
schließlich eine Verbesserung des Lehens
darstelle. Außerdem legte er breit und
tiefgründig dar, dass er als Reichsfürst,
der an seinem Eigentume „bessere und
arbeite“, keinen Zoll für die erforderlichen Materialien zu entrichten habe.
Auf die kaiserliche Anschuldigung, er
habe mit gewappneter Hand das
Baumaterial aus Wellmitz wegführen
lassen, stellte er seine Schilderung der
Dinge entgegen und versuchte die
Ereignisse zu relativieren. Er erklärte
„…das ich auff solche bewilligte Caution
den Kalck holenn lassenn wole, dieweill
ich diessenn keine stunde entbahrenn
köntte, nach dem ich eine grosse an Zall
arbeistleutte hette, di darauf warttenn
mustenn, Unnd bin demnach in keiner
Abrede das ich denn Kalck vonn Wellmenitz mit wagenn auf solche angebettene unnd zugeschriebene Caution unnd
mit keiner gewallt noch gewapneter
Hand od(er) gerustenn Pferdenn hab weg
fahren lassenn“ 29. Auf den konkreten
Vorwurf der bewaffneten Knechte erwiderte er „Es könnte wohl sein, nach dem
27 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 18
28 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 17 u. Fol. 18
29 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 23 u. Fol. 24
142
dowywano materia³y i transportowano
dalej, bez c³a na budowê w Peitz.
Dodatkowo jako ksi¹¿ê Rzeszy „prawie
dwa lata pozostawa³ w quasi possessione
Immunitatis…“ 27. Pisze on, ¿e od dwóch
lat prowadzi budowê i boryka siê
z ¿¹daniami uiszczenia op³at celnych 28.
I to w przypadku, gdy materia³y
budowlane nie s¹ wywo¿one z lenna
czeskiego, lecz przywozi siê je do lenna
czeskiego, co przecie¿ oznacza poprawê
lenna. Ponadto wy³o¿y³ on szeroko
i gruntownie, i¿ jako ksi¹¿ê Rzeszy
pracuj¹cy na swej w³asnoœci i polepszaj¹cy j¹, nie musi p³aciæ c³a.
Na królewski zarzut, i¿ kaza³
wywieŸæ z broni¹ w rêku materia³y
budowlane z Wellmitz, przedstawi³
swoj¹ wersjê wypadków i stara³ siê zrelatywizowaæ te wydarzenia 29. Na konkretny zarzut wys³ania uzbrojonych
ch³opów odpowiedzia³, ¿e byæ mo¿e ten
i ów wzi¹³ na drogê do rêki dzidê lub
pistolecik. Nie by³o na pewno wiêcej ni¿
14 strzelb, gdy¿ naczelnik z Peitz i parobcy pojechali konno bez uzbrojenia“ 30.
Nastêpnie pisa³ o tym, ¿e relacja zdarzeñ
z Wellmitz przedstawiona cesarzowi
zosta³a bardzo przesadzona. Nie móg³
sobie wyobraziæ, by naczelnik lub ktokolwiek inny stosowali przemoc, albowiem
nie otrzymali takich rozkazów.
Na zakoñczenie 16-stronicowego
pisma margrabia odwraca ostrze i uskar¿a siê przed cesarzem na niegodziwe
zachowanie von Schreibersdorffa i celnika
w Wellmitz, którzy to nie okazywali mu,
ksiêciu Rzeszy, nale¿ytego szacunku.
Ponadto nie pozwoli on, jako ksi¹¿ê
Rzeszy, by rozkazywa³ mu jakiœ celnik.
27 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 18
28 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 17 i cz. 18
29 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 23 i cz. 24
30 p. przyp. 28
die Bürger und Bauern angespannt hatten, das einer ein Spießlein, der andere
etwa ein Büchslein oder was er zur Hand
gehabt zur Wegfahrt mitgenommen. Es
sind auch nicht über 14 Klepper gewesen,
da der Hauptmann von Peitz und die
Heide- und Landknechte ungerüstet mitgeritten seien“ 30. Weiter führte er aus,
dass der Bericht, dem man dem Kaiser
von den Ereignissen in Wellmitz erstattet
habe, maßlos übertrieben sei. Er könne
nicht glauben, dass sich der Hauptmann
oder jemand anders zu Gewalthandlungen hinreißen ließ, da er dazu überhaupt keinen Befehl erteilt habe.
Am Schluss seines sechzehnseitigen
Schreibens drehte er den Spieß um und
beschwerte sich heftig und massiv beim
Kaiser über das ungebührliche Verhalten
des von Schreibersdorff und des Zollbereiters in Wellmitz, die es ihm als
Reichsfürst an dem nötigen Respekt
haben fehlen lassen. Außerdem lasse er
sich als Fürst des Reiches von keinem
Zolleinnehmer oder Zollbereiter Befehle
erteilen. Dies stehe nur ihm seinem Kaiser
und Herrn zu. Er beteuerte, dass er nicht
ungebührlich oder tätlich gegen den
Kaiser gehandelt habe. Sollte jedoch der
Kaiser hierin anderer Meinung sein, so erbiete er sich, dies wieder gut zu machen.
4.4. Der Kompromiss
Nun war die Stunde der Diplomaten
gekommen, denn beide Seiten wollten
das Gesicht gegenüber den anderen Reichsfürsten waren. Man verhandelte hinter
den Kulissen drei Monate, bis man einen
spruchreifen Kompromiss gefunden hatte.
Der Kaiser nahm die Begründung für
den Bau der Festung, die ihm durch
Markgraf Johann von Küstrin geliefert
worden war auf und erkannte in seinem
Antwortschreiben vom 23. Oktober 1561,
dass dieses Bauwerk nicht zum Nachteil
der Krone Böhmens und der Niederlau30 wie Anmerk. 28
To wolno tylko jego panu i cesarzowi.
Podkreœli³, i¿ nigdy nie postêpowa³
niegodziwie lub czynnie przeciwko
cesarzowi. Jeœli jednak cesarz mia³by
mieæ takie wra¿enie, jest on gotów
naprawiæ wyrz¹dzone z³o.
4.4. Kompromis
I oto nadesz³a godzina dyplomacji,
gdy¿ obie strony chcia³y zachowaæ twarz
wobec innych ksi¹¿¹t niemieckich.
Negocjowano zakulisowo przez trzy
miesi¹ce, a¿ do znalezienia kompromisu,
wobec którego ¿adna ze stron nie
wnosi³a sprzeciwu.
Cesarz przyj¹³ uzasadnienie budowy
twierdzy dostarczone przez margrabiego
Jana z Kostrzyna i uzna³ w swym liœcie
z 23 paŸdziernika 1561 r., ¿e budowla ta
nie szkodzi Koronie Czeskiej i Dolnym
£u¿ycom“ 31.
Wiedeñ ¿¹da³ prawa otwarcia,
co oznacza³o, ¿e w przypadku wojny
z Austri¹ twierdza nie mo¿e byæ wykorzystana przeciwko cesarzowi. Dyplomatyczne rozwi¹zanie znaleziono tak¿e
w sprawie wozów z wapnem 32.
Jednak ta umowa cesarza z margrabi¹
nie by³a warta papieru, na którym
zosta³a spisana, albowiem ju¿ po zbudowaniu twierdzy w roku 1562 zosta³a
ona uzbrojona du¿¹ iloœci¹ broni palnej
i broni³a siê podczas wojen 30-letniej
i 7-letniej przeciwko oblegaj¹cym j¹
oddzia³om austriackim.
31 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 32
32 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencja
między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 33
VARIA BIBLIOTECZNE
143
sitz sei, „… sondern vil mer in khunfftigen
widerwertigen Veindsleufften, gemainem
Lands zum pesten erpawt, unnd geraichen solle. So wollen wir alß dißer ursachen halber, deiner lieb zu gnaden unnd
freuntschafft gewenndt, unnd es bey sollichem volfurten paw, auf dißmal gnedigst
unnd freundlichen vorschrieben lassen…“31.
Wien forderte nur ein Öffnungsrecht,
was bedeutete, dass die Festung im Kriegsfall mit Österreich nicht gegen den Kaiser
genutzt werden sollte. Auch bei den Kalkfuhren war den Diplomaten eine Lösung
gelungen. „Was dann deiner Lieb weg
gefuerten Kalckstain belangt. Dieweil sich
dein Lieb in Irer underthenigen Anntwort
gehorsamblich entschuldiget. Wie dasßelbiche weegfuerung mitkheinem gewalt
beschehen sey, So wollen wir die Handlung
in weittere erkhundigung nemben.“ 32
Jedoch war diese Vereinbarung zwischen Kaiser und Markgraf das Papier
nicht wert, auf dem sie verfasst worden
war. Denn schon nach Fertigstellung der
Festung im Jahr 1562 wurde sie mit einer
großen Anzahl von Geschützen armiert
und verteidigte sich im 30-jährigen Krieg
sowie im 7-jährigen Krieg gegen österreichische Truppen.
Bildnachweis:
Abb. 1 Rekonstruktionszeichnung der Peitzer
Burg um 1300 von Klaus Janck, Berlin
Abb. 2 Muster des Hauses zu Peitz gezeichnet
von Christoph Malcherowitz
Abb. 3 Karte der Niederlausitz 1783, Sammlung Christoph Malcherowitz
Abb. 5 Ansicht der Festung Peitz, Aquarell
von Olvido R. Solar, Sammlung
Malcherowitz
Abb. 6 Kolorierte Zeichnung des Zitadellenhofs der Festung Peitz von Klaus
Janck, Berlin, Sammlung Malcherowitz
Abb. 7 Gerhard Jaeckel, Die Deutschen
Kaiser, Stalling Verlag 1980
31 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 32
32 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwischen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand in Wien, Fol. 33
144
Ilustracje:
Rys. 1
Rekonstrukcja zamku w Peitz
z ok. 1300 r., Klaus Janck, Berlin
Rys. 2 Wzór twierdzy Peitz narysowany
przez Christopha Malcherowitza
Rys.: 3 Mapa Dolnych £u¿yc 1783, zbiory
Christopha Malcherowitza
Rys. 5 Widok twierdzy Peitz, akwarela
Olvido R. Solara, zbiory Malcherowitza
Rys. 6 Rysunek kolorowany dziedziñca
cytadeli twierdzy Peitz, Klaus Janck,
Berlin, zbiory Malcherowitza
Rys. 7 Gerhard Jaeckel, Niemieccy cesarze,
Stalling Verlag 1980
T³umaczenie Grzegorz Za³oga
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
Anna Kubiak
Anna Kubiak
To ju¿ nie s¹ ¯ary
ko³o ¯agania
Es ist nicht mehr ¯ary
bei ¯agañ
¯ary ko³o ¯agania – takie okreœlenie lokalizacji mojego rodzimego miasta s³ysza³am
kiedyœ bardzo czêsto, gdziekolwiek by³am,
a szczególnie wœród mêskiej czêœci naszej
spo³ecznoœci. Dzia³o siê tak ze wzglêdu na
sporych rozmiarów jednostkê wojskow¹ znajduj¹c¹ siê w ¯aganiu. Ale nadszed³ czas, gdy
siê to odmieni³o. Przez ostatnie lata o ¯arach
czêsto mówi³o siê nie tylko w mediach lokalnych, ale tak¿e ogólnopolskich. Popularnoœæ
¯ar w ca³ym kraju i równie¿ na œwiecie
wzros³a dziêki jedynemu w swoim rodzaju
„Przystankowi Woodstock”, który pod has³em
¯ary bei ¯agañ (Sorau bei Sagan) – eine
solche Bezeichnung meiner Heimatstadt habe
ich füher sehr oft gehört, wo immer ich auch
war, ganz besonders von den Männern. Der
Grund war eine verhältnismäßig große
Kaserne in Sagan. Die Zeit ist aber gekommen, in der sich dies geändert hat. In den letzten Jahren wurde es laut um ¯ary, und zwar
nicht nur in den lokalen, sondern auch in
polenweiten Massenmedien. Der Bekanntschaftsgrad von Sorau in Polen, aber auch in
der Welt, ist gewachsen dank dem unverwechselbaren Musikfestival „Przystanek
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
145
„Mi³oœæ! PrzyjaŸñ! Muzyka! Stop przemocy!
Stop narkotykom!” odbywa³ siê tu szeœciokrotnie w latach 1997-1999, 2001-2003.
Dziœ wielohektarowe tereny by³ego lotniska,
gdzie szaleli jeszcze nie tak dawno woodstockowicze, zamieni³y siê w atrakcyjn¹
strefê inwestycyjn¹. Jak grzyby po deszczu
powstaj¹ tu nowe firmy i zak³ady przemys³owe,
daj¹ce zatrudnienie nie tylko mieszkañcom
¯ar. To w ¯arach w³aœnie od 1994 r. dzia³a
prê¿nie firma „Kronopol” Sp. z o.o., która jest
jednym z najwiêkszych na œwiecie producentów p³yt i wyrobów drewnopochodnych.
Rozwój miasta to nie tylko przemys³, ale
tak¿e budownictwo. Wzmo¿ony ruch samochodów osobowych i ciê¿arowych zosta³
odci¹¿ony dziêki obwodnicy miejskiej, która
pozwoli³a choæ czêœciowo odetchn¹æ mieszkañcom od wzmo¿onego ha³asu tirów
i nieuniknionej woni spalin. ¯ary le¿¹
w strategicznym miejscu, na szlaku komunikacyjnym wa¿nych dróg krajowych
biegn¹cych z pó³nocy na po³udnie, w pobli¿u
autostrady Berlin - Wroc³aw oraz przejœæ
granicznych w Przewozie, £êknicy i Olszynie.
Czterdziestotysiêczne miasto jest najwiêkszym oœrodkiem na terenie Dolnych £u¿yc po
wschodniej stronie Nysy £u¿yckiej, dlatego
te¿ ¯ary dumnie nazywane s¹ stolic¹ polskich
£u¿yc. G³ównym miastem ca³ej krainy
geograficzno-historycznej Dolne £u¿yce
(Niederlausitz), i tej po stronie niemieckiej
i tej po stronie polskiej, jest natomiast
niemieckie Cottbus (Chociebu¿).
2007 rok to szczególny czas dla ¯ar, bowiem
miasto hucznie obchodzi swoje tysiêczne
urodziny. Pierwsza pisemna wzmianka
o Ziemi ¯arskiej pochodzi z 1007 r., z kroniki
biskupa merseburskiego Thietmara: „Bolislavus autem Luzici, Zara et Selpuli denuo
occupat…” [Boles³aw (Chrobry) tymczasem
na nowo zaj¹³ £u¿yce, kraj ¯arowian
i S³upian…]. Z tej okazji w ¿arskim ratuszu
zorganizowano historyczne konferencje
naukowe, na których referowali goœcie
z Polski, Czech i Niemiec. Do r¹k mieszkañców i przyjezdnych trafi³y interesuj¹ce,
okazjonalne publikacje dotycz¹ce dziejów
miasta. Kulminacyjnym punktem obchodów
146
Woodstock” (in etwa: „Ausgerechnet Woodstock”), das hier unter dem Schlagwort
„Liebe! Freundschaft! Musik! Stopp der
Gewalt! Stopp den Drogen!” sechsmal
stattgefunden hat, in den Jahren 1997-1999
und 2001-2003. Die vielen Hektare des ehemaligen Flugplatzes, wo noch vor Kurzem die
Woodstock-Gäste tobten, wurden jetzt in eine
attraktive Wirtschaftszone verwandelt. Neue
Firmen und Industriebetriebe schießen hier
wie Pilze aus dem Boden und schaffen
Arbeitsplätze nicht nur für die Einwohner von
¯ary. Eben hier entwickelt sich seit 1994 die
Firma „Kronopol” Sp. z o.o., einer der weltgrößten Hersteller von Holzplatten und
anderen Produkten aus Holz. Die Stadt
entwickelt sich nicht nur durch die Industrie,
sondern auch durch das Bauwesen. Der wachsende LKW- und PKW-Verkehr konnte vermindert werden dank der Umgehungsstrasse,
die die Stadteinwohner wenigstens teilweise
von dem LKW-Lärm und dem unvermeidlichen Abgasengeruch befreit hat. ¯ary hat
eine strategische Lage, neben einer wichtige
Landesstrasse aus dem Norden in den Süden,
nah an der Autobahn Berlin-Breslau und den
Grenzübergängen Przewozie, £êknica und
Olszyna. Die vierzig Tausend Einwohner zählende Stadt ist der größte Ort der
Niederlausitz auf dem östlichen Neißeufer;
daher wird ¯ary oft als die Hauptstadt der polnischen Lausitz bezeichnet. Die wichtigste
Stadt des ganzen historisch-geographischen
Gebietes Niederlausitz, auf der deutschen, wie
auch auf der polnischen Seite, ist die deutsche
Stadt Cottbus (Chociebu¿).
Das Jahr 2007 ist besonders für ¯ary, die
Stadt begeht nämlich feierlich ihr 1000jähriges Bestehen. Das Sorauer Land wurde
zum ersten Mal im Jahre 1007 erwähnt, in der
Chronik des Merseburger Bischofs Thietmar:
„Bolislavus autem Luzici, Zara et Selpuli
denuo occupat…” [Boles³aw (der Tapfere)
nahm inzwischen die Lausitz, das Land der
Sorauer und der Selpuli erneut ein…]. Zu
diesem Anlass wurden im hiesigen Rathaus
wissenschaftliche Konferenzen organisiert,
bei denen Dozenten aus Polen, Böhmen und
Deutschland auftraten. Die Bewohner der
by³ „Korowód Historyczny”, który 27 maja
2007 roku w s³oneczno-burzowe popo³udnie
przeszed³ ulicami miasta. W korowodzie
wziê³o udzia³ oko³o 3.000 osób kolorowo
poprzebieranych, rozœpiewanych i roztañczonych. Zaprezentowa³y siê szko³y i przed-
szkola, ró¿norodne stowarzyszenia, zespo³y,
kluby sportowe, s³u¿by mundurowe, goœcie
z partnerskiego miasta Weisswasser, a tak¿e
liczne ¿arskie firmy. Przedstawienia na platformach zapiera³y dech w piersiach. By³a to
istna podró¿ w czasie. Ponownie zabrzmia³ na
¿arskich ulicach stukot koñskich kopyt oraz
odg³os tocz¹cych siê kó³ bryczki i zabytkowego dyli¿ansu poczty sasko-królewskiej,
który przed 300 laty jeŸdzi³ na trasie Drezno¯ary-Warszawa. Poszczególne grupy korowodu przedstawi³y epoki z ¿ycia miasta. Byli
wœród nich miêdzy innymi ucharakteryzowani Dewinowie, Packowie, Bibersteinowie i Promnitzowie – kolejne rody w³adaj¹ce
¯arami od pocz¹tku XIII do po³owy XVIII
wieku. Kilkanaœcie metrów za franciszkanami, którzy za³o¿yli w ¯arach klasztor oko³o
1274 r., pod¹¿a³y wojska Armii Radzieckiej,
które wkroczy³y do ¯ar w lutym 1945 r.
Atrakcji by³o co niemiara. Takie urodziny
bêd¹ d³ugo tematem rozmów i pozostan¹ na
zawsze w pamiêci uczestników zabawy.
Stadt und deren Gäste erhielten interessante
Veröffentlichungen über die Geschichte der
Stadt. Der Höhepunkt der Feierlichkeiten war
der „Historische Strassenumzug”, der am 27.
Mai 2007, an einem sonnig-stürmischen
Nachmittag stattfand. An dem Umzug nahmen ca. 3000 kunterbunt verkleidete, singende und tanzende Stadtbewohner teil.
Präsentiert haben sich Schulen und Kindergärten, Vereine, Ensembles, Sportklubs, uniformierte Dienste, Gäste aus der Partnerstadt
Weisswasser, sowie zahlreiche Sorauer
Unternehmen. Den Vorstellungen auf den
Plattformen sah man mit angehaltenem Atem
zu. Es war eine Reisezeit ohnegleichen. Man
konnte wieder Gepolter von Pferden auf den
Strassen hören und Geratter einer Kalesche
und einer historischen Postkutsche der sächsisch-königlichen Post, die vor 300 Jahren
zwischen Dresden, Sorau und Warschau
verkehrte. Die einzelnen Gruppen zeigten bei
dem Strassenumzug verschiedene Epochen
aus dem Leben der Stadt. Es waren unter
ihnen verschminkte „Vertreter” der Dewins,
Packs, Bibersteins und Promitz’, der vier
Familien, die Sorau vom Anfang des 13. bis
zur Mitte des 18. Jahrhunderts nacheinander
in Besitz hatten. Ein paar Meter hinter den
Franziskanern, die ca. 1274 in Sorau ein
Kloster gründeten, marschierten Heere der
Roten Armee, wie im Februar 1945. Es war
jede Menge los. Ein solcher Geburtstag bleibt
lange ein Gesprächsthema und für immer – im
Gedächtnis der Teilnehmer. Ähnlich feierlich
wird die Stadt wohl auch im Jahre 2060 einen
anderen Jahrestag begehen, und zwar das 800jährige Jubiläum der vermutlichen Verleihung
von Stadtrechten. Darauf müssen wir aber
noch etwas warten.
Innerhalb der fragmentarisch erhalten
gebliebenen mittelalterlichen Stadtmauer,
welche die Altstadt umgibt, kann man bis
heute drei Zentren sehen, die noch vor der
Gründung der Stadt existierten und ihr selbst
den Anfang gaben: die Vorburg, eine
Kirchensiedlung mit Markt und eine
Marktsiedlung in der Nähe des schon erwähnten Franziskanerklosters. Einen Anstoß zur
Entwicklung gab der Stadt ihre geographische
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
147
Równie g³oœne œwiêtowanie z udzia³em
ca³ego miasta bêdzie mia³o miejsce zapewne
w 2060 r., kiedy to minie okr¹g³e 800 lat od
umownie przyjêtej daty nadania ¯arom praw
miejskich. Ale na te uroczystoœci przyjdzie
nam jeszcze troszkê poczekaæ.
W obrêbie zachowanych fragmentarycznie œredniowiecznych murów miejskich,
obiegaj¹cych stare miasto, do dziœ widaæ trzy
g³ówne przedlokacyjne oœrodki, które da³y
pocz¹tek miastu: przedzamcze, osadê przykoœcieln¹ z targowiskiem oraz osadê targow¹
w pobli¿u klasztoru wspomnianych ju¿ franciszkanów. Du¿e mo¿liwoœci rozwoju da³o
miastu jego po³o¿enie geograficzne. To tu
w³aœnie przecina³y siê dwa g³ówne œredniowieczne trakty handlowe. Kupców wêdruj¹cych „Traktem Solnym” prowadz¹cym ze
wschodu na zachód wita³y i ¿egna³y dwie
¿arskie bramy warowne: Dolna i Górna.
Druga droga handlowa wiod³a znad morza na
po³udnie do Czech. Miejscem spotkañ handlarzy by³ centralnie umieszczony prostok¹tny
rynek. Dziœ te tradycje powracaj¹ w ka¿d¹
pierwsz¹ sobotê miesi¹ca przez okr¹g³y rok,
kiedy to na bruku ¿arskiego rynku rozk³adaj¹
swe stragany handlarze starociami i rêkodzie³em, przybyli tu z dalszych i bli¿szych
okolic. Wœród wystawionych szparga³ów dla
ka¿dego znajdzie siê coœ interesuj¹cego, czy
to przepiêkne lampy naftowe, antyczne
meble, przedwojenne kartki pocztowe, czy
monety lub broñ. A ka¿da z tych rzeczy kryje
w sobie interesuj¹c¹, tajemnicz¹ historiê.
Jednak lokalizacja ¯ar przed 1945 r. mia³a
swoje plusy i minusy. Niew¹tpliwym plusem
by³y œredniowieczne trakty handlowe, ale
powa¿nym minusem by³o po³o¿enie miasta
na terenie pogranicza œl¹sko-³u¿yckiego
i w zwi¹zku z tym czêste zmiany przynale¿noœci politycznej. Miasto by³o przedmiotem zatargów miedzy s¹siadami ju¿ od
X wieku i przez nastêpne 1000 lat. Dzieje ¯ar
zwi¹zane by³y na przemian z histori¹ Korony
Czeskiej i Saksonii, od 1815 r. Królestwa
Pruskiego, a od zakoñczenia II wojny œwiatowej zwi¹zane s¹ z losami Polski.
¯ary pozostawa³y w³asnoœci¹ prywatn¹ do
1765 r., kiedy to ma³o zaradny Johann
148
Lage. Eben hier kreuzten sich zwei wichtige
Handelsrouten des Mittelalters. Kaufleute, die
die „Salzstrasse” aus dem Osten in den
Westen zogen, wurden in Sorau von befestigten Toren – dem Oberen und dem Unteren
– begrüßt und verabschiedet. Die andere
Handelsstrasse führte von der Ostsee in den
Süden, nach Böhmen. Treffpunkt der
Kaufleute war der zentral gelegene, rechteckige Marktplatz. Heute wird diese Tradition am
ersten Samstag jeden Monats lebendig: Auf
den Pflastern des Sorauer Marktes bauen
Trödelhändler und Handwerker ihre Ständer
auf; sie kommen aus der Nähe und von weit
her. Jeder findet etwas für sich unter dem
Trödel: seien es wunderschöne Petroleumlampen, alte Möbel, Ansichtskarten aus der
Vorkriegszeit, Münzen oder Waffen. Und in
jedem Gegenstand verbirgt sich eine interessante, geheimnisvolle Geschichte.
Die Lage von Sorau vor 1945 hatte aber
ihre Vor- und Nachteile. Zu den ersteren
gehörten bestimmt die Handelsrouten, ein
Nachteil war aber die Nähe zur Grenze zwischen Schlesien und der Lausitz – und die
damit zusammenhängende wechselnde politische Situation. Die Stadt war Gegenstand
von Streitigkeiten zwischen den Nachbarn
schon seit dem 10. Jahrhundert, und blieb es
weitere 1000 Jahre. Die wechselhafte
Geschichte von Sorau umfasst Zugehörigkeit
zum böhmischen und sächsischen Königreich,
seit 1815 – zum Königreich Preußen, und
nach dem zweiten Weltkrieg ist das Schicksal
der Stadt mit Polen verbunden.
Sorau blieb bis 1765 im Privatbesitz, als
der wenig gewandte Johann Erdmann von
Promnitz seinen Familiensitz dem sächsischen Kurfürsten für eine Jahresrente von
12.000 Taler verkaufte. Dieses spottbillig
aufgegebene Vermögen war Ergebnis
Jahrhunderte dauernden Akkumulation und
hatte bemerkenswerte Ausmaße. Die zum
Anfang des 15. Jahrhunderts gegründete
Standesherrschaft Sorau-Triebel konnte sich
dank der Arbeit ihrer Herren gut entwickeln
und von Jahr zu Jahr bereichern. In Sorau
blühte der Handel, entstanden Zünfte der
Tuch- und Leinenmacher, der Färber, der
Erdmann von Promnitz sprzeda³ swoj¹ posiad³oœæ rodow¹ elektorowi Saksonii za roczn¹
rentê 12.000 talarów. Maj¹tek ten oddany za
bezcen gromadzony by³ przez setki lat
i osi¹ga³ niema³e rozmiary. Utworzone na
pocz¹tku XV wieku pañstwo stanowe ¯aryTrzebiel, dziêki zabiegom kolejnych jego
w³aœcicieli rozwija³o siê i bogaci³o z roku na
rok. W ¯arach kwit³ handel, powstawa³y
cechy rzemieœlnicze sukienników, p³ócienników, farbiarzy, piwowarów, szewców. Echa
œredniowiecznych czasów widaæ w zachowanych zabytkach architektury takich jak:
monumentalny gotycki koœció³ farny, który
góruje nad zabudow¹ starego miasta, a tak¿e
ma³ych rozmiarów, przeuroczy koœció³ek
œw. Piotra i Paw³a na pó³noc od centrum,
zamek Dewinów-Bibersteinów zmodernizowany w stylu nowo¿ytnym oraz masywne
mury miejskie z kamienia polnego, z wie¿¹
wartownicz¹ i dzwonnic¹. Czasy nowo¿ytne
to epoka Promnitzów. Przesz³o dwustuletnie
panowanie tego znamienitego rodu (15581765) by³o bardzo ³askawe dla ¯ar. Liczne
fundacje Promnitzów, choæ niestety nie
wszystkie przetrwa³y próbê czasu, zdobi¹
by³¹ stolicê wolnego pañstwa stanowego
¯ary-Trzebiel do dziœ. Reprezentacyjny
barokowy zespó³ rezydencjalno-parkowy
Erdmanna II von Promnitz, ojca wspomnianego ju¿ Johanna Erdmanna, rozci¹ga siê
w pó³nocnej czêœci miasta, nieopodal rynku.
Niestety od 1945 r. przepiêkny pa³ac, zamek
i przyleg³y park nie mia³y szczêœcia do
gospodarzy. D³ugoletnie zaniedbanie i brak
Bierbrauer, der Schuster. Die Spuren des
Mittelalters sieht man vor allem in den erhaltenen Denmälern, wie die monumentale gotische Pfarrkirche, von der die Architektur der
alten Stadt dominiert ist, aber auch die kleine,
entzückende St. Peter- und Paul-Kirche
nördlich vom Stadtzentrum, das modernisierte
Schloss der Dewins und Bibersteins sowie die
festen Stadtmauern aus Feldsteinen, mit
einem Wach- und einem Glockenturm. Die
Neuzeit ist eine Epoche der Familie Promnitz.
Die über zwei Jahrhunderte dauernde
Herrschaft dieses berühmten Geschlechts
(1558-1765) waren eine Blütezeit für Sorau.
Viele Gründungen der Promnitz zieren bis
heute die Hauptstadt der ehemaligen freien
Standesherrschaft Sorau-Triebel, andere
haben leider die Proben der Geschichte nicht
überstanden. Die stattliche Barockresidenz
mit einem Großpark, die Erdmann II. von
Promnitz, dem Vater des oben erwähnten
Johann Erdmann, gehörte, erstreckt sich im
nördlichen Stadtteil, in der Nähe des Marktes.
Der wunderschöne Palast, das Schloss und der
anliegende Park hatten nach 1945 leider keine
guten Herren. Durch jahrelange Vernachlässigungen und Mangel an Finanzmitteln wurde
die wichtigste touristische Attraktion von
Sorau in den Ruin getrieben. Der Glanz der
Barockresidenz ist erloschen, hoffentlich
nicht für immer. Die Bewohner von ¯ary
warten ungeduldig auf den Abschluss der
Renovierung, die vor einem Jahr von den
neuen Eigentümern vorgenommen wurde. Die
Arbeiten gehen nur langsam voran und es gibt
viel zu tun. Das großräumige Gebäude muss
gründlich renoviert werden, bevor es wieder
zur Perle der Sorauer Architektur werden
kann.
Der am Palast liegende Park aus dem
Anfang des 18. Jahrhunderts wird heute
schrittweise, aber intensiv erneuert und schon
in Kürze lädt er Einwohner der Stadt und von
der Wanderung mitgenommenen Touristen zu
einer Erholung ein. Weit verzweigte, jahrhundertealte Bäume bieten in ihrem Schatten
Schutz vor brennenden Sonnenstrahlen.
Schon bald wird man sich hier bei Rosenduft
und Brunnenrauschen erholen, in der Nähe
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
149
finansów doprowadzi³y g³ówn¹ atrakcjê
turystyczn¹ i symbol ¯ar do ruiny. Blask
barokowej rezydencji zgas³, ale miejmy
nadzieje, ¿e nie na zawsze. ¯aranie z niecierpliwoœci¹ czekaj¹ na koniec remontu kompleksu zamkowo-pa³acowego, rozpoczêtego
rok temu przez nowych w³aœcicieli. Prace
posuwaj¹ siê wolno, a jest du¿o do zrobienia.
Sporych gabarytów obiekt wymaga gruntownego remontu, zanim znów stanie siê
pere³k¹ ¿arskiej architektury.
Park przypa³acowy z pocz¹tku XVIII wieku,
obecnie stopniowo, ale intensywnie restaurowany, bêdzie ju¿ nied³ugo ponownie miejscem
odpoczynku dla mieszkañców i strudzonych
wêdrówk¹ turystów. Roz³o¿yste, wiekowe
drzewa zapraszaj¹ do schronienia siê w ich
cieniu przed intensywnymi promieniami
s³onecznymi. Wkrótce bêdzie mo¿na zrelaksowaæ siê wœród zapachu ró¿ i szumu fontanny, usi¹œæ w pobli¿u pawilonu koncertowego
z herbaciarni¹ w podziemiach, odbudowywanego od podstaw na wzór pawilonu muzycznego, zburzonego w czasie wojny. Estetyka
starego miasta poprawia siê z roku na rok, co
bardzo zachêca do czêstszych spacerów.
Podczas pogodnych dni centrum ¯ar têtni
¿yciem. W przerwie zwiedzania miasta lub
zakupów mo¿na odpocz¹æ równie¿ na jednej
z ³aweczek w rynku. To tu w³aœnie gromadz¹
siê wokó³ najm³odszej fontanny w mieœcie
grupy rozeœmianych dzieci, wpatrzone
w czarodziejskie kaskady wody. Prace
rewitalizacji rynku zakoñczono w 2006 r.
Zmieniono nawierzchniê na brukowan¹,
150
des Konzertpavillons mit einer Teestube im
Kellergeschoss setzen, der von neu auf gebaut
werden musste, nachdem er im zweiten
Weltkrieg völlig zerstört worden war. Die
Altstadt wird schöner von Jahr zu Jahr und
verführt zu häufigen Spaziergängen. An sonnigen Tagen pulsiert in ¯ary das Leben. Die
vielen Bänke auf dem Stadtmarkt lassen einen
die Luft schnappen nach einer Stadtbesichtigung oder einem Einkaufbummel. Hier
sammeln sich bei dem jüngsten Stadtbrunnen
Gruppen von lachenden Kindern, die ihre
Blicke von den zauberhaften Wasserkaskaden
nicht abwenden können. Die Arbeiten an der
Renovierung des Marktplatzes wurden 2006
abgeschlossen. Er wurde gepflastert, der
Verkehr um das Rathaus wurde teilweise
eingestellt, man stellte Bänke und Blumenbeete hin, im Sommer wimmelt es von
Biergärten der benachbarten Restaurants.
Auch das Großplattenwohngebäude, das bisher in der südlichen Straßenfront spukte, wurde
renoviert und kann heute als deren Verzierung
angesehen werden. Zwei Jahre früher wurde
feierlich die ul. Cicha, die Stille Strasse,
eröffnet, die die mittelalterlichen Stadtmauer
entlang führt. Das Ergebnis der Erneuerung
von diesem stillten Eckchen kann sich wirklich sehen lassen: Granitpflasterung, Bänke
und Tische aus Stein, stilisierte Treppe zur
Mauer, von der man sich die Gegend
anschauen kann. Die Augen der Passanten
werden durch das moderne, geschmiedete Tor
angezogen, das die ul. Cicha von der Seite der
Fußgängerzone her öffnet. Dieses „Freundschaftstor” wird von den drei Wappen der
Partnerstädte geziert: Longuyon (Frankreich),
¯ary und Weisswasser (Deutschland). Von der
Bedeutung der Nachbarschaftsbeziehungen
braucht niemand überzeugt zu werden. Die
Partnerstädte arbeiten im Bereich der Kultur
und des Jugendsaustausches zusammen, auf
dem Gebiet des Sportes, des Schul- und
Gesundheitswesens, bei der Sozialhilfe, beim
Umweltschutz und in der lokalen Wirtschaft.
Sorau war und ist immer noch im
Blickpunkt – zuerst als Sitz der Herrscher von
Sorau-Triebel und seit 1816 mit kurzen
Pausen als Sitz des Sorauer Landkreises. Das
zamkniêto czêœciowo ruch ko³owy wokó³
ratusza, ustawiono ³aweczki i kwietniki oraz
sezonowo stoliki z parasolami pobliskich
restauracji. Rewitalizacja objê³a równie¿ blok
mieszkalny z wielkiej p³yty, który jak dot¹d
straszy³ na po³udniowej pierzei rynku, a teraz
jest jej ozdob¹. Dwa lata wczeœniej uroczyœcie
otwarto uliczkê Cich¹ prowadz¹c¹ wzd³u¿
zachodnich murów œredniowiecznego miasta.
Efekt rewitalizacji tego cichego zak¹tka by³
wyœmienity: granitowa nawierzchnia, kamienne ³awy i sto³y, stylizowane schody by
mo¿na wspi¹æ siê na mur i z jego wysokoœci
spojrzeæ na okolicê. Dodatkowym elementem
przyci¹gaj¹cym wzrok przechodniów jest
umiejscowiona od strony deptaka, wspó³czesna, kuta brama, otwieraj¹ca siê na ulicê Cich¹.
„Bramê PrzyjaŸni” zdobi¹ trzy herby partnerskich miast: Longuyon (Francja), ¯ar
i Weisswasser (Niemcy). O tym jak wa¿ne s¹
dobre stosunki s¹siedzkie, wie ka¿dy z nas.
Wspó³praca partnerskich miast dotyczy zagadnieñ kultury i wymiany m³odzie¿y, sportu
i turystyki, szkolnictwa, s³u¿by zdrowia
i pomocy spo³ecznej, ochrony œrodowiska
oraz gospodarki lokalnej.
¯ary by³y i s¹ w centrum uwagi - pocz¹tkowo jako siedziba w³adcy pañstwa
stanowego ¯ary - Trzebiel, a od 1816 r.
z przerwami do dziœ jako siedziba w³adz
powiatu ¿arskiego. Wiek XIX, podobnie jak
dla wielu innych miast, to czas pod znakiem
prê¿nie rozwijaj¹cego siê przemys³u. ¯ary
mia³y to szczêœcie, i¿ w 1846 r. znalaz³y siê na
trasie pierwszej linii kolei ¿elaznej ³¹cz¹cej
Berlin z Wroc³awiem. Sama Zielona Góra
uzyska³a takie po³¹czenie dopiero kilkadziesi¹t lat póŸniej. Jak du¿ym u³atwieniem
by³ transport kolejowy sporych iloœci surowców i wyrobów gotowych nie trzeba t³umaczyæ. Szczególn¹ rolê odgrywa³y na tych
terenach zak³ady w³ókiennicze, gdzie by³a
zatrudniona niemal po³owa wszystkich osób
pracuj¹cych w przemyœle. Spore zapotrzebowanie na ludzi dobrze wykszta³conych
w dziedzinie w³ókiennictwa by³o powodem
utworzenia w ¯arach w 1886 r. presti¿owej
Królewskiej Szko³y Rzemios³ Tkackich. Nastêpnie przekszta³cono j¹ w instytut naukowy
19. Jahrhundert stand, wie bei zahlreichen
anderen Städten, unter dem Zeichen der sich
schnell entwickelnden Industrie. Sorau hatte
das Glück, 1846 auf der Strecke der ersten
Eisenbahnlinie zwischen Berlin und Breslau
zu liegen. Selbst Grünberg wurde erst ein paar
Jahrzehnte später angeschlossen. Welche
Hilfe die Eisenbahn beim Transport von
zahlreichen Stoffen und Erzeugnissen war,
braucht nicht erklärt zu werden. Eine besondere Rolle spielten auf diesen Gebieten
Textilbetriebe, in denen fast die Hälfte aller
Industriearbeiter tätig war. Da der Bedarf an
gut ausgebildeten Textilfachleuten wuchs,
wurde in Sorau im Jahre 1886 die hoch angesehene Königliche Webeschule gegründet. Sie
wurde dann in ein wissenschaftliches Institut
unter dem Namen Fachhochschule für
Webehandwerk verwandelt, die bis 1944 tätig
war. Bis in die 20er Jahre des 20. Jahrhunderts
war das die einzige Fachhochschule dieser Art
in Deutschland. Sorau war das wichtigste
Forschungszentrum im Bereich Flachsverar-
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
151
pod nazw¹ Wy¿sza Szko³a Zawodowa
Rzemios³ Tkackich, który dzia³a³ do 1944 r.
Do lat 20. XX w. by³a to jedyna zawodowa
szko³a wy¿sza o takim profilu nauczania na
terenie Niemiec. ¯ary by³y najwa¿niejszym
oœrodkiem badañ w zakresie obróbki lnu,
bowiem przy szkole dzia³a³ niespotykany
w okolicy Instytut Badañ Obróbki W³ókien.
Warto nadmieniæ, ¿e ¯ary wyró¿nia³y siê
i s³ynê³y równie¿ z produkcji wysoko
cenionej porcelany. Od 1900 r. ¿arska
wytwórnia wesz³a w sk³ad Zjednoczenia
Niemieckich Fabryk Porcelany powo³anego
przez Philippa Rosenthala. W latach 18881945 hale produkcyjne ¿arskiej fabryki porcelany opuœci³o blisko 18.000 ró¿nych wzorów.
S¹ one poszukiwane przez kolekcjonerów nie
tylko z Polski.
Tradycje akademickie z prze³omu XIX
i XX wieku kontynuuje dziœ £u¿ycka Wy¿sza
Szko³a Humanistyczna, która mieœci siê
w budynku swojej poprzedniczki o profilu
tekstylnym (ul. 9-go Maja 11). Budynek ten
zas³uguje na szczególn¹ uwagê pod wzglêdem architektury. Jest to, podobnie jak wiêkszoœæ ¿arskich zabudowañ fabrycznych
z prze³omu XIX i XX wieku, przyk³ad neogotyku po³¹czonego z elementami secesji.
Charakterystyczne dla secesji wij¹ce siê ornamenty i kobiece maski czêsto zdobi¹ elewacje
¿arskich kamienic. Wystarczy jedynie zatrzymaæ siê i spojrzeæ w górê, ponad sklepowe
witryny. W samym centrum miasta,
spaceruj¹c pomiêdzy rynkiem a ulic¹ Cich¹,
mo¿na obejrzeæ przepiêkn¹ naro¿n¹ kamie-
152
beitung, denn bei der Schule wirkte das einzigartige Institut für Faserverarbeitung.
Erwähnenswert ist, dass Sorau auch durch die
Produktion von hochgeschätztem Porzellan
war. Seit 1900 war der hiesige Betrieb ein Teil
der von Philipp Rosenthal gegründeten
Vereinigung Deutscher Porzellanfabriken.
Zwischen 1888 und 1945 wurden fast 18.000
verschiedene Porzellanmuster in der Sorauer
Porzellanfabrik entwickelt. Heute werden sie
von Sammlern nicht nur aus Polen gesucht.
Die Hochschultraditionen aus dem Ende
des 19. und Anfang des 20. Jahrhunderts werden heute von der Lausitzer Humanistischen
Hochschule fortgesetzt, die sich im Gebäude
ihrer Vorgängerin befindet. Dieses Gebäude
ist wegen seiner Architektur bemerkenswert.
Wie die meisten Fabrikgebäude aus der
Wende des 19. und 20. Jahrhunderts, ist sie
ein Beispiel für eine Verbindung von Neugotik und Jugendstil. Die für den Jugendstil
typischen, sich schlängelnde Ornamente und
Frauenmasken zieren oft die Fassaden der
Soraurer Mietshäuser. Man muss nur kurz
anhalten und den Blick nach oben, über die
Schaufenster, wenden. Beim Bummel im
Stadtzentrum kann man zwischen dem
Marktplatz und der ul. Cicha ein wunderschönes Jugendstilmietshaus mit noch erhaltenen Holzfenstern und -türen sehen. Die
Freunde des Jugendstils müssen sich, wenn
sie in Sorau sind, unbedingt in die ul.
Wroc³awska begeben. Dort befindet sich eine
außerordentliche Villa. Die sie von den
benachbarten Häusern auszeichnende Jugendstilfassade in blauen Farben verbirgt in ihrem
Inneren u.a. einmalige alte Fußböden und eine
hölzerne Treppe mit einer bezaubernden
Balustrade. Der ganze Komplex ist durch
einen hundertjährigen, geschmiedeten Zaun
umgeben, im Park präsentieren sich stolz um
weitere 200 Jahre ältere figürliche Skulpturen
aus der Barockzeit. Dieses große Objekt ist
heute Sitz des Sorauer Kulturhauses.
Ohne dieses Haus, das Jugendkulturhaus
und die Öffentliche Stadtbibliothek wäre das
Kulturleben von Sorau sehr ärmlich. Das
Sorauer Kulturhaus ist Veranstalter des
Wojewodschaftswettbewerbes für Amateure
nicê secesyjn¹, z zachowan¹ jeszcze oryginaln¹ stolark¹ okienn¹ i drzwiow¹ (ul. Chrobrego 24). Mi³oœnicy secesyjnych kszta³tów
bêd¹c w ¯arach koniecznie musz¹ udaæ siê na
poblisk¹ ul. Wroc³awsk¹. Tam bowiem znajduje siê wyj¹tkowa willa. Wyró¿niaj¹ce siê
wœród okolicznej zabudowy secesyjne
elewacje w niebieskich odcieniach kryj¹ we
wnêtrzach miêdzy innymi oryginalne posadzki, drewniane schody z urocz¹ balustrad¹.
Ca³y kompleks otacza stuletnie kute ogrodzenie, a w parku prezentuj¹ siê dumnie starsze
o 200 lat barokowe rzeŸby figuralne. Ten
okaza³y obiekt jest dziœ siedzib¹ ¯arskiego
Domu Kultury.
¯arska kultura i sztuka by³yby doœæ
ubogie, gdyby nie prê¿na dzia³alnoœæ ¯arskiego Domu Kultury, M³odzie¿owego Domu
Kultury oraz Miejskiej Biblioteki Publicznej.
¯DK jest organizatorem Wojewódzkiego
Konkursu Plastyki Nieprofesjonalnej „Salon
Jesienny”, Wojewódzkiego Konkursu Tkaniny
Artystycznej oraz konkursów fotograficznych
o wojewódzkim i krajowym zasiêgu. Dziêki
wspó³pracy z Teatrem Lubuskim z Zielonej
Góry w ¿arskiej sali widowiskowej „Luna”
corocznie odbywa siê Przegl¹d Wspó³czesnego Dramatu. Promocj¹ dla miasta s¹
równie¿ imprezy o charakterze miêdzynarodowym: Miêdzynarodowe Plenerowe Spotkania ze Sztuk¹ (¯arski Dom Kultury), Miêdzynarodowy Plener Plastyczny (M³odzie¿owy
Dom Kultury) oraz Biennale Ekslibrisu Dzieci i
M³odzie¿y (Miejska Bibliotek Publiczna).
Odwiedzaj¹c ¯ary mo¿na przyjrzeæ siê zma-
der Bildenden Künste „Salon Jesienny”
(„Herbstsalon”), des Wojewodschaftswettbewerbes für Kunstgewebe und mehrere
Fotowettbewerbe mit Teilnehmern aus der
Wojewodschaft und ganz Polen. Dank der
Zusammenarbeit mit dem Lebuser Theater in
Zielona Góra findet in dem Schauspielhaus
„Luna” die alljährliche Übersicht des
Modernen Dramas statt. Eine Visitenkarte der
Stadt sind auch internationale Veranstaltungen: die Internationalen Kunsttreffen im
Freien (veranstaltet vom Sorauer Kulturhaus),
die Internationale Freilichtmalerei für
Jugendliche (Jugendkulturhaus) sowie die
Exlibris-Bienalle für Kinder und Jugendliche
(die Öffentliche Stadtbibliothek). Bei einem
Besuch in ¯ary kann man professionelle
Künstler im Wettbewerb beobachten, aber
auch diejenigen, die in der Malerei, Bildhauerei oder im Musizieren ihre ersten
Schritte machen. Die Szene der bildenden
Künste in ¯ary ist aktiv und kreativ. Ergebnis
der Treffen im Freien, der Workshops, sind
Arbeiten, die die Schönheit der Stadt und
deren spezifische Atmosphäre verewigen. Die
preisgekrönten und ausgezeichneten Werke
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
153
ganiom zarówno artystów profesjonalnych,
jak i tych, którzy dopiero próbuj¹ swoich si³
w malowaniu, rzeŸbieniu, muzykowaniu.
Œrodowisko plastyczne w ¯arach jest aktywne
i twórcze. Efektem plenerów plastycznych,
spotkañ, warsztatów s¹ prace uwieczniaj¹ce
piêkno miasta i jego specyficzn¹ atmosferê.
Miejscem ekspozycji nagrodzonych i wyró¿nionych prac oraz indywidualnych wystaw
artystów jest przede wszystkim Salon Wystaw
Artystycznych ¯arskiego Domu Kultury,
który znajduje siê przys³owiowe trzy kroki od
starówki. Tam równie¿ mo¿na zaopatrzyæ siê
w publikacje na temat regionu, ulotki, informatory i przewodniki, kartki pocztowe oraz
pami¹tkowe gad¿ety z herbem ¯ar. Niepowtarzalny klimat w centrum miasta tworz¹
widowiskowe spektakle teatrów ulicznych
z Polski i zagranicy, które w sierpniowe dni
nie czekaj¹c na widowniê w zamkniêtych
czterech œcianach, wychodz¹ jej naprzeciw.
Wówczas mo¿na poczuæ siê w ¯arach jak
podczas poznañskiej „Malty”. Na wêdrówkê
do œwiata marzeñ i wyobraŸni zapraszane s¹
osoby w ka¿dym wieku, nie tylko dzieci.
Gdy ju¿ nasycimy siê malarstwem,
teatrem, zabytkow¹ architektur¹, proponujê
wymarsz z centrum miasta na po³udnie,
w kierunku dzielnicy ¯ary-Kunice. Miejski
szlak turystyczny „Œladami Promnitzów”
doprowadzi nas do jednego z najcenniejszych
zabytków fundacji tego znamienitego rodu.
W kunickim koœciele znajduje siê bowiem
póŸnorenesansowy o³tarz i ambona, wykonane w drugiej æwierci XVII wieku na zlecenie Siegmunda Seyfrieda von Promnitz i jego
ma³¿onki. Wyposa¿enie to przeniesione do
Kunic z ¿arskiej kaplicy zamkowej jest po
gruntownej konserwacji i mimo minionych
przesz³o 350 lat wyœmienicie siê prezentuje.
Centrum ¯ar i dzielnicê Kunice, wcielon¹
w obrêb administracyjny ¯ar w 1972 r., dzieli
i jednoczeœnie ³¹czy bukowy las. „Zielony
Las” rozci¹ga siê na powierzchni oko³o 8 km2,
a wyznaczone w nim œcie¿ki s¹ ulubionym
miejscem do uprawiania sportów: kolarstwa
górskiego, biegów i chodzenia z kijkami
(Nordic Walking). Bukowy las to nie tylko
atrakcja turystyczna, ale równie¿ sporych
154
sowie individuelle Ausstellungen werden vor
allem im „Salon der Kunstausstellungen” des
Sorauer Kulturhauses gezeigt, das sich keine
drei Schritte von der Altstadt befindet. Dort
kann man auch Veröffentlichungen über die
Region, Flugblätter, Informationsblätter und
Reiseführer kaufen, sowie Ansichtskarten und
Souvenirs mit dem Sorauer Wappen. Die einmalige Atmosphäre des Stadtzentrums wird
im August durch sehenswerte Stücke von
Straßentheatern aus ganz Polen und aus dem
Ausland betont, die auf die Strasse gehen,
anstatt in ihren vier Wänden auf das Publikum
zu warten. Man kann sich dann in ¯ary fast so
fühlen, als sei man in Posen während des
Straßentheaterfestivals „Malta”. Zu einer
Wanderung in die Welt der Träume werden
Menschen in jedem Alter eingeladen, nicht
nur Kinder.
Nachdem man die Malerei, das Theater,
die alte Architektur genossen hat, soll man
das Stadtzentrum in Richtung Süden verlassen, zu dem Ortsteil Kunice. Die städtische
Wanderroute „Auf den Spuren der Promnitz’”
führt uns zu einem der wertvollsten
Denkmäler, das von diesem berühmten
Geschlecht gestiftet wurde. In der Kunicer
Kirche befinden sich nämlich ein Altar und
eine Kanzel, ausgeführt im Stil der späten
Renaissance im zweiten Viertel des 17.
Jahrhunderts im Auftrag von Siegmund
Seyfried von Promnitz und seiner Frau. Diese
Ausstattung wurde nach einer gründlichen
Konservierung nach Kunice aus der Sorauer
Schlosskapelle übertragen und sieht trotzt
ihrer 350 Jahre immer noch großartig aus. Das
Zentrum von ¯ary und den Ortsteil Kunice,
der der Stadt im Jahre 1972 einverleibt wurde,
sind durch einen Buchenwald geteilt – aber
auch verbunden. „Der Grüne Wald” erstreckt
sich auf einer Fläche von ca. 8 km2 und alle
dort abgesteckten Wege werden gerne für
sportliche Aktivitäten genutzt: Bergradfahren,
Jogging und Nordic Walking. Der Buchenwald ist nicht nur eine touristische Attraktion,
sondern auch ein großes Filter der verschmutzten Luft. Laut wissenschaftlichen
Untersuchungen kann ein Hektar Buchenwald
die Luft von durchschnittlich ca. 50 Tonnen
rozmiarów naturalny filtr zanieczyszczonego
powietrza. Wed³ug przeprowadzonych badañ
rocznie hektar lasów bukowych zatrzymuje
œrednio oko³o 50 ton py³ów zawartych
w powietrzu. Bior¹c pod uwagê stale rozwijaj¹cy siê przemys³ w ¯arach, „Zielony Las”
jest najcenniejszym naszym skarbem, który
musimy nale¿ycie pielêgnowaæ i szanowaæ.
Na terenie Wzniesieñ ¯arskich, wœród monumentalnych buków wznosi siê ku s³oñcu
najwy¿szy szczyt dawnej Brandenburgii,
£u¿yc Dolnych i obecnie województwa
lubuskiego. Punkt ten znajduje siê w na
wysokoœci 227 m n.p.m. i czeka na kolejnych
swoich zdobywców. Gdy pogoda nie dopisuje
na piesze wycieczki, mi³oœnikom czynnego
wypoczynku ¯ary proponuj¹ wizytê na krytym basenie „Wodnik” z saun¹ i solarium, na
krêgielni „Pod papugami” lub te¿ na krytych
kortach tenisowych. Po wysi³ku fizycznym
mo¿na siê nieco pokrzepiæ w jednej z miejscowych restauracji lub kawiarni, oferuj¹cych
bogate menu.
¯ary i okoliczne miejscowoœci ³¹cz¹ ju¿
d³u¿sze szlaki turystyczne - piesze i rowerowe, licz¹ce po kilkadziesi¹t kilometrów.
Mo¿na nimi dotrzeæ do ¯agania, £êknicy,
Gubina lub te¿ przybyæ nimi do ¯ar.
Osobiœcie z radoœci¹ wracam do ¯ar z ka¿dej
podró¿y. To miejsce, gdzie czujê siê szczêœliwa, gdzie mogê odetchn¹æ od trudów dnia
codziennego. O moim mieœcie mo¿na by
jeszcze d³ugo opowiadaæ, ale najlepiej bêdzie
jak zobaczycie je mili Czytelnicy na w³asne
oczy. Serdecznie zapraszam! W ¯arach nie
mo¿na siê nudziæ.
Zapraszam równie¿ na wirtualny spacer po ¯arach:
http://www.zary.pl/
http://www.powiatzary.pl/
http://www.dkzary.pl/
www.mbp.zary.pl
http://zary.blox.pl/html
Staub jährlich befreien. Hinsichtlich der sich
immer weiter entwickelnden Industrie in
¯ary, ist der „Grüne Wald” unser wertvollster
Schatz, den wir zu pflegen und zu schätzen
haben. Auf dem Gebiet der Sorauer Anhöhen,
unter den monumentalen Buchen erhebt sich
der höchste Hügel der ehemaligen Brandenburg, der Niederlausitz und der heutigen
Lebuser Wojewodschaft zur Sonne. Die
Kuppe befindet sich in 227 m Höhe und
wartet auf immer neue Eroberer. Wenn das
Wetter den Wanderern nicht gnädig ist, können Liebhaber der aktiven Erholung die
Schwimmhalle „Wodnik” mit einer Sauna und
Sonnebänken, die Kegelbahn „Pod papugami” oder die Tennishallen besuchen. Nach der
körperlichen Anstrengung kann man sich in
einem der hiesigen Restaurants oder Cafes mit
ihrem reichen Angebot stärken.
¯ary ist inzwischen durch längere
Wander- und Fahrradrouten von mehreren
Dutzend Kilometern länge mit den
Nachbarnorten verbunden. Man kann damit
¯agañ, £êknica, Gubin erreichen, man kann
aber nach ¯ary kommen. Ich persönlich freue
mich jedes Mal über die Rückkehr nach
Hause. Hier fühle ich mich glücklich, hier
kann ich mich von den Strapazen des
täglichen Lebens erholen. Über MEINE
STADT ließe sich noch jede Menge sagen,
doch am besten wäre es, wenn Sie selbst
herkommen, liebe Leser. Fühlen Sie sich eingeladen! Hier gibt’s keine Zeit für
Langeweile.
Möglich ist auch ein virtueller Spaziergang durch ¯ary:
http://www.zary.pl/
http://www.powiatzary.pl/
http://www.dkzary.pl/
www.mbp.zary.pl
http://zary.blox.pl/html
Übersetzt von Grzegorz Kowalski
KRAJOBRAZY LUBUSKIE
155
RECENZJE I OMÓWIENIA
Olgi Tokarczuk, Anna In w grobowcach œwiata, wyd. Znak, Kraków 2006, 224 s.
Miasto naprawdê istnieje, to miasto istniejemyœmy tam mieszkali. Miasto Ibru istnieje – myœmy
tam mieszkali.
(tekst z tabliczek klinowych)
I nic co boskie nie jest mi obce zdaje siê mówiæ Tokarczuk w swojej najnowszej ksi¹¿ce pt. Anna
In w grobowcach œwiata. Autorka zarówno kreuje nowy œwiat, jak i o kreowaniu œwiata pisze.
Utwór, choæ definiowany jako interpretacja jednego z najstarszych podañ sumeryjskich
i opublikowany w g³oœnej na ca³ym œwiecie serii wydawniczej Mity, z ³atwoœci¹ wpisuje siê
w rzeczywistoœæ wspó³czesnego czytelnika, a nawet próbuje j¹ rozbudowaæ, pchn¹æ ku przysz³oœci.
Czas p³ynie, ³¹cz¹c ze sob¹ to, co by³o z tym, co jest i dopiero nadejdzie. Jednak droga od literackiej archeologii do futurystycznej wizji œwiata – molocha wydaje siê nie mieæ koñca. Okazuje siê, ¿e
do jej przebycia wystarczy³o dwieœcie powieœciowych kart.
Œwiat
Miasto stoi na ruinach, pod miastem jest œwiat grobowców. Tokarczuk sporo uwagi poœwiêca
miejscom, po których poruszaj¹ siê bohaterowie utworu. T³em do mitologicznych wydarzeñ jest
miasto. Nie by³oby w tym nic dziwnego (liczne wykopaliska archeologiczne udowodni³y,
¿e cywilizacja sumeryjska od pocz¹tku istnienia rozwija³a siê w potê¿nych centrach miejskich),
gdyby nie powtarzane wielokrotnie w Annie In... s³owa: windy, szyby, stal, piêtra, spojenia, klatki,
rdza... Nie ma tu miejsca dla kamiennych œwi¹tyñ, glinianych domów, malowniczych uliczek i skwerów. Takiego miasta nie znajdziemy w ¿adnym z opracowañ mitów staro¿ytnych cywilizacji.
Metropolia wykreowana przez Tokarczuk to miasto – olbrzym, miasto – klatka, miasto – gmach.
Z jednej strony futurystyczne w swojej formie, jakby wyci¹gniête z opowiadañ Lema, z drugiej zaœ
pokryte kurzem, zardzewia³e, brudne, przypominaj¹ce Orwellowsk¹ antyutopiê socjalistycznego
molocha opisan¹ w Roku 1984. Przesz³oœæ i przysz³oœæ. Istnieje tu równie¿ inna dwoistoœæ, swoisty
wertykalizm, wprowadzenie pojêæ: góra i dó³, kondygnacje najwy¿sze i podziemia, chcia³oby siê
dodaæ: niebo i piek³o. W takim razie gdzie znajduje siê ziemia? Intuicyjny ka¿dy umieœci³by j¹
poœrodku, pomiêdzy dwoma biegunami. Tak te¿ zrobi³a autorka. Miejsce ¿ycia wiêkszoœci
mieszkañców miasta to przestrzeñ dziesi¹tek, a mo¿e i setek kondygnacji, traktowanych jako nieis-
156
totny ³¹cznik pomiêdzy tym co najwa¿niejsze. Piêtra zaludnione s¹ t³umem nienazwanych,
zlepionych w szar¹ masê postaci, które opieraj¹ ca³e swoje ¿ycie na banalnej hierarchii: im wy¿ej,
tym lepiej. Jednak, ¿eby powsta³a opowieœæ ktoœ musi wyjœæ z t³umu, zbudowaæ swój indywidualizm, uciec od szaroœci, staæ siê bia³ym lub czarnym. Tokarczuk o tym nie zapomina. Historia
miejsca p³ynnie przechodzi w historiê cz³owieka.
Historia
Najpierw zeskakuje walizka – zgrabnie, miêkko l¹duje na metalowym podeœcie, jej p³askie
stopki mlaskaj¹ o pod³ogê. Potem za walizk¹ schodzê ja, Nina Szubur, ja ka¿da, która opowiadam,
i w koñcu – ona, Anna In. Walizka truchta i ustawia siê tu¿ pod jej rêk¹. Anna In popycha j¹ lekko
i razem idziemy do wyjœcia. Tak rozpoczyna siê ka¿da podró¿. Ta jednak nie jest ka¿da. Jest inna,
jedyna w swoim rodzaju z uwagi zarówno na swój cel, jaki i bohaterów – podró¿nych. Inanna
schodzi do podziemi. Inanna, Anna In, sumeryjska bogini, córka bogów, w³adczyni mitologicznego
miasta skazana na ¿ycie na najwy¿szych piêtrach schodzi do podziemnego królestwa bólu, samotnoœci, œmierci, w którym w³adzê niepodzielnie sprawuje jej rodzona siostra, pani o wielu imionach,
mroczna landlady. Sam fakt pokrewieñstwa bohaterek sprawia, ¿e nielogiczne staj¹ siê próby
porównania historii Inanny do opowieœci o Eurydyce i Orfeuszu lub Persefonie i jej matce Demeter.
Zejœcie do podziemi to motyw funkcjonuj¹cy we wszystkich znanych nam mitologiach ludów
staro¿ytnych, jednak ka¿dorazowo bohaterowie poszczególnych opowieœci kieruj¹ siê innymi
pobudkami, otacza ich inna rzeczywistoœæ, symbolika. Jak jest z Ann¹ In? Dlaczego ryzykuje tak
wiele tylko po to, aby spotkaæ siê z siostr¹? Na te pytania czytelnik nie znajduje jednoznacznej
odpowiedzi, co sugeruje, ¿e intencje bogini nie s¹ tu najistotniejsze. Wa¿ne jest samo wejœcie do
krainy œmierci, a tak¿e ³ami¹cy zarówno ludzkie, jak i boskie prawa fakt powrotu do krainy ¿ywych.
Oto ca³a historia. Dobrze znana, przechodzona opowieœæ? Nic bardziej mylnego.
Feminizm staro¿ytny
Kobiety i mê¿czyŸni. Boginie i bogowie. Na pierwszy rzut oka ¿yj¹ razem, obok siebie, jednak
Tokarczuk kreœli miêdzy nimi grub¹ kreskê, buduje mur, z pieczo³owitoœci¹ oddziela ¿eñskie od
mêskiego, tworzy dwie strony i musi opowiedzieæ siê po jednej z nich. W ten sposób, bardzo subtelnie powstaje feministyczny manifest ukrywaj¹cy swoje oblicze pod p³aszczykiem historycznie
udowodnionego matriarchalnego charakteru spo³eczeñstwa Sumeru, którego ¿ycie religijne
opiera³o siê g³ównie na kulcie Bogini (kobiety – matki œwiata).
Inanna nie schodzi do podziemi sama. Zabiera ze sob¹ swoj¹ przyjació³kê – s³u¿kê, Ninê Szubur,
kobietê. W razie niebezpieczeñstwa bogini poleca jej szukaæ pomocy u trzech Ojców, mê¿czyzn.
Nina Szubur spotyka siê z nimi na najwy¿szych kondygnacjach miasta. (Najwy¿sze, czyli najlepsze,
najwa¿niejsze). Niestety nie znajduje u nich zrozumienia. Ojcowie (bogowie, mê¿czyŸni) nie przejmuj¹ siê losem jednostki. Interesuje ich miasto, system, œwiat. Kobieca troska i zaanga¿owanie
przeciwstawione s¹ mêskiej obojêtnoœci, okrucieñstwu. Prawdziwej pomocy i wspó³czucia Nina
Szubur musi szukaæ gdzie indziej...
Anna In w grobowcach œwiata to ksi¹¿ka pe³na przeciwieñstw, kontrastów, dwoistoœci. Dobro
stara siê walczyæ ze z³em. Przysz³oœæ powoli zamazuje przesz³oœæ. Kobieta i mê¿czyzna nie mog¹
dojœæ do porozumienia. Mityczna Inanna oszukuje œmieræ i powraca do ¿ycia. Dobro i z³o. Przysz³oœæ
i przesz³oœæ. Kobieta i mê¿czyzna. ¯ycie i œmieræ. Pisz¹c interpretacjê jednego z najstarszych mitów
œwiata, Tokarczuk stworzy³a opowieœæ bardzo blisk¹ wspó³czesnym czytelnikom (a mo¿e przede
wszystkim czytelniczkom). Prehistoria i wspó³czesnoœæ. Mówi siê, ¿e to, co pozornie dzieli,
w rzeczywistoœci najœciœlej ³¹czy i cementuje. Czy tak jest naprawdê?
Natalia Pawlak
RECENZJE I OMÓWIENIA
157
Jacek Dehnel, Rynek w Smyrnie, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2007, 239 s.
Istnieje teoria, ¿e prawdziwym sprawdzianem dla pisarza jest jego druga ksi¹¿ka. Bior¹c pod
uwagê prozatorski dorobek Jacka Dehnela, œmia³o mo¿na powiedzieæ, ¿e autor zda³ ten egzamin
celuj¹co. „Rynek w Smyrnie” to ksi¹¿ka zdecydowanie s³absza od ci¹gle obsypywanej pochwa³ami
i nagrodzonej Paszportem „Polityki” za 2006 rok powieœci „Lala”, ale ma do tego pe³ne prawo.
Opowiadania zamieszczone w zbiorze „Rynek w Smyrnie” ukaza³y siê co prawda kilka miesiêcy
po „Lali”, powsta³y jednak wczeœniej ni¿ ona i to w³aœnie one s¹ rzeczywistym debiutem
prozatorskim Dehnela (nie licz¹c zbiorku „Kolekcja” z 1999 roku, który ukaza³ siê w bardzo ma³ym
nak³adzie i do którego sam autor podchodzi z ogromnym dystansem...). Pisz¹c je, Dehnel mia³
19-22 lata. To wyjaœnia, dlaczego teraz otrzymujemy rzecz mniej dojrza³¹, w której jednak ³atwo
dostrzec talent.
„Rynek w Smyrnie” to szeœæ poruszaj¹cych i przewrotnych historii, z których wy³ania siê obraz
œwiata utkanego misternie z drobnych gestów, barw, zapachów... Œwiata, który zamieszkuj¹ postacie nietuzinkowe, uchwycone w momentach szczególnych ¿yciowych wyborów. Mamy tu na
przyk³ad Konstancjê, niewra¿liw¹ na sztukê degustatorkê sztuki, która poczuje mi³oœæ do
marmurowego pos¹gu anio³a. Wyrzucony z parafii cnotliwy ksi¹dz znajduje schronienie w domu
publicznym, gdzie za wikt i opierunek upiêksza œciany swoimi malunkami. Pokorny zakrystianin,
po tym, jak pods³ucha³ rozmowê œwiêtych z obrazu, postanawia byæ najpodlejsz¹ kanali¹
w okolicy. Pracownik techniczny w Operze Wiedeñskiej, ¯yd Michael, obserwuje powolny upadek
znanego sobie dot¹d œwiata i stwarzanie nowego, aryjskiego. I najwa¿niejsze chyba - bo ukazuj¹ce,
¿e ju¿ wówczas Jacek Dehnel pisa³ z zadziwiaj¹c¹ na swój wiek dojrza³oœci¹ i œwiadomoœci¹ formy
i kultury literackiej – opowiadanie „Filc”, które pocz¹tkowo mia³o byæ w³¹czone do „Lali”,
ale ostatecznie znalaz³o siê w omawianym zbiorze.
Znajdujemy tu kluczowe dla ka¿dego cz³owieka wartoœci (mi³oœæ, piêkno, œwiêtoœæ, godnoœæ,
rodzina, ale i ból, przemijanie...), a przeznaczenie przypomina o sobie w najmniej spodziewanym
momencie. Wszystko na ogó³ zaczyna siê zwyczajnie, ale spod powierzchni uwodzicielsko zerka
na czytelnika niezwyk³oœæ i magia...
Bohaterami tych opowiadañ – obok g³ównych postaci – s¹ tak¿e miejsca. Po³udnie W³och,
Wenecja, Wiedeñ z okresu drugiej wojny œwiatowej, Smyrna w Azji Mniejszej oddane z tak¹
dba³oœci¹ o szczegó³y, ¿e nie mo¿na oprzeæ siê wra¿eniu bycia wewn¹trz opisywanych wydarzeñ.
Po oswojeniu siê z momentami mêcz¹c¹ ornamentyk¹ i stylizacj¹ mo¿na czerpaæ ogromn¹ przyjemnoœæ z obcowania z „Rynkiem w Smyrnie”. Specyficzna nastrojowoœæ i sugestywnoœæ opisów
sprawiaj¹, ¿e czujemy s³onoœæ murów nadmorskiego, starego klasztoru i napiêcie, z jakim ów
klasztor i miasto mierz¹ siê kamiennym wzrokiem, delektujemy siê s³odkawym smakiem owoców
opuncji, pozwalamy swoim w³osom i rzêsom przesi¹kaæ zapachem lukrecji...
Reasumuj¹c, tym, którzy jeszcze nie znaj¹ tego autora, mo¿na doradziæ, by w celu unikniêcia
ewentualnego rozczarowania zaczêli od „Lali”. Albo od poezji. Tym, którzy pisarstwem Jacka
Dehnela zostali uwiedzeni na zawsze i bez przebaczenia, „Rynku w Smyrnie” polecaæ nie trzeba.
Katarzyna Bachta
158
KRONIKA LUBUSKA
marzec - maj 2007
• Uczniowie PSM im. Kar³owicza przeprowadzili
koncert w sali kameralnej Filharmonii Zielonogórskiej. Odby³ siê 1 marca ph. „Koncert muzyki
osobliwej”.
• Tego samego dnia gorzowski Spichlerz
zorganizowa³ finisa¿ wystawy Basi Bañdy pt.
„Przejazdem”.
• Znany œpiewak operowy Romuald Tesarowicz
wyst¹pi³ 2 marca w Filharmonii Zielonogórskiej.
• Ma³a Galeria GTF przygotowa³a 2 marca
wernisa¿ wystawy „Gorzowianie XXI wieku”.
Zaprezentowano prace S³awomira Sajkowskiego
oraz Przemys³awa Wiœniewskiego. Tego samego
dnia w Muzeum im. Dekerta mia³ miejsce
wernisa¿ „siedmiosegmentowy” - prezentacja
fotografii (Galeria Nowych Mediów, Galeria
Azyl-Art w GDK, Galeria 16RAM, galeria hotelu
„Mieszko”, hol UM). Wernisa¿owi towarzyszy³a
promocja albumu „Gorzowianie XXI wieku”.
• Jazz Club Pod Filarami goœci³ 2 marca Juliê
Wolañsk¹ z poznañskiej Akademii Muzycznej.
• W terminie 2-4 marca kresowiacy œwiêtowali
tradycyjne Kaziuki - w Teatrze Osterwy odby³ siê
koncert zespo³u pieœni i tañca Wilija, ponadto
msza i spotkanie cz³onków Towarzystwa
Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej.
• Inauguracjê Sceny Letniej – Sceny Kameralnej
gorzowskiego Teatru im. Osterwy zapocz¹tkowano 3 marca spektaklem muzycznym „Trzy
razy Piaf”.
• W ramach Sceny M³odych Re¿yserów i Nowej
Dramaturgii w Lubuskim Teatrze zaprezentowano 3 marca spektakl przedpremierowy
„Nieprzytomnie”. Sztukê Paw³a Demirskiego
wyre¿yserowa³ Piotr Waligórski.
• Jazz Club Pod Filarami zaprosi³ z koncertem
gitarzystê Wojciecha Pilichowskiego (3 marca).
• 3 marca Zielonogórskie Stowarzyszenie Jazzowe
zorganizowa³o koncert kwartetu mistrzów jazzu
w klubie U Ojca. Wyst¹pili: Zbigniew Jakubek,
Marek Raduli, Tomasz Grabowy, Artur Lipiñski.
• ZOK zorganizowa³ 5 marca w Lubuskim Teatrze
spektakl poetycko-muzyczny „Z ob³oków na ziemiê”. Jan Nowicki re¿yserowa³ przedstawienie,
recytowa³ wiersze Leœmiana, ks. Twardowskiego
i w³asn¹ poezjê.
• W Dniu Kobiet (8 marca) w auli UZ koncertowa³
Ryszard Rynkowski.
• W galerii BWA otwarto 8 marca wystawê z cyklu
„Pracownie”. Pokazano prace studentów z warszawskiej ASP.
• W ¯arskim Domu Kultury odby³ siê 8 marca koncert muzyki ¿ydowskiej w wykonaniu Zespo³u
z Bukowiny, a dzieñ póŸniej w Lubuskim
Teatrze.
• W Piwnicy Artystycznej Kawon 8 marca
koncertowa³a Dorota Miœkiewicz, wokalistka,
skrzypaczka, kompozytorka, autorka tekstów.
• W galerii Jadwigi Bocho-Kokot otwarto wystawê
pasteli Ma³gorzaty Kacperek (9 marca).
• Od 9 do 23 marca trwa³ polsko-niemiecki festiwal „Dni muzyki nad Odr¹” zorganizowany
przez Filharmoniê Zielonogórsk¹ i Messe und
Veranstaltungs GmbH we Frankfurcie n.O.
W imprezie wziêli udzia³ artyœci z Niemiec,
Szwecji, Czech, Ukrainy, Bia³orusi, Polski.
Koncerty grano w Zielonej Górze, S³ubicach,
Nowej Soli i Ko¿uchowie.
• „Dzieci w twórczoœci Astrid Lindgren” to tytu³
ekspozycji prezentowanej w holu Biblioteki
Norwida w terminie 9-31 marca. Wystawa
zainaugurowa³a cykl dzia³añ dla najm³odszych
czytelników podjêtych z okazji 100. rocznicy
szwedzkiej pisarki.
• 10 marca w Galerii „Projekt” otwarto wystawê
Barbary Englender pn. „W zau³kach i bramach”.
• Gorzowski klub Metro 10 marca zaprosi³ Rafa³a
Mroczka na taneczny show.
• 11 marca w gorzowskiej katedrze goœci³o
z koncertem Studio Muzyki Dawnej Floripari
z Krakowa.
• Do 12 marca w salonie wystawowym zielonogórska WiMBP prezentowa³a jubileuszow¹ wystawê
prac cz³onkiñ Klubu Anna dzia³aj¹cego przy
Komendzie MP.
• Biblioteka Norwida 12 marca zorganizowa³a
seminarium dla dyrektorów oraz kierowników
bibliotek terenowych po³udniowej czêœci województwa lubuskiego. W trakcie spotkania podsumowano wyniki w czytelnictwie uzyskane
w ubieg³ym roku oraz przedstawiono plany na
2007 rok.
• W terminie 13-29 marca w salonie wystawowym
Norwida prezentowana by³a ekspozycja Krajowego Oœrodka Badañ i Dokumentacji Zabytków
w Warszawie pn. „Fundator i jego fundacja.
KRONIKA LUBUSKA
159
•
•
•
•
•
•
•
•
160
Dziedzictwo udokumentowane”. Wystawa, obrazuj¹ca zarys dzia³alnoœci fundatorskiej na terenie
Polski na przestrzeni dziejów, prezentowa³a
ró¿norodne grupy fundatorów – w³adców,
mo¿nych, rycerstwo i szlachtê, duchownych,
mieszczan, ch³opów i naród oraz fundowane
przez nich dzie³a.
Kolejne seminarium szkoleniowe zielonogórskiej
Biblioteki przebiega³o 14 marca. Adresowane
by³o do pracowników filii i oddzia³ów dzieciêcych bibliotek po³udniowej czêœci Lubuskiego.
Bibliotekarze wys³uchali wyk³adu „Prawa dziecka w kontekœcie Astrid Lindgren i jej twórczoœci”
dr Hanny Dymel-Trzebiatowskiej z Uniwersytetu
Gdañskiego, a pracownicy WiMBP przybli¿yli
uczestnikom dzia³alnoœæ Biblioteki dla najm³odszych czytelników, zwi¹zan¹ z postaci¹
szwedzkiej pisarki.
Na spotkanie autorskie w ramach Czwartku Lubskiego (15 marca) przyby³ do Norwida Marek
Krajewski, autor popularnych krymina³ów, laureat
Paszportu Polityki 2005 i in. presti¿owych nagród.
Spotkanie prowadzi³ Konrad Stanglewicz.
Wystawa malarstwa Stanis³awa Stacha zosta³a
otwarta 16 marca w Galerii Pro Arte.
17 marca w Lubuskim Teatrze wyst¹pi³ z koncertem œpiewaj¹cy aktor Micha³ Bajor.
W tym samym terminie Teatr Kreatury zaprezentowa³ w Grodzkim Domu Kultury spektakl
„Radosny ¿ywot g³upka”, a Jazz Club Pod
Filarami goœci³ szwedzkiego saksofonistê
Kristera Anderssona i trêbacza Ulfa Adakera.
Zagranicznym muzykom towarzyszyli polscy
wykonawcy (Dominik Bukowski, Tomasz
Sowiñski, Piotr Lemañczyk)
Podobnie, 17 marca, w zielonogórskim klubie
jazzowym U Ojca wyst¹pi³a nowosolska grupa
bluegrassowa „Czas na Grass”.
Na Czwartku Lubuskim, 22 marca, promowana
by³a ksi¹¿ka „Konflikt o Dom Katolicki w Zielonej
Górze w dniu 30 maja 1960 roku w œwietle dokumentów”. Jest zapisem przebiegu zamieszek
ulicznych utworzonym na podstawie dokumentów pod red. nauk. prof. Osêkowskiego - rektora
Uniwersytetu Zielonogórskiego, dra Dzwonkowskiego z Archiwum Pañstwowego w Starym
Kisielinie oraz dra hab. Jankowiaka i F. Leœniaka
z IPN w Poznaniu. Podczas promocji zaprezentowana zosta³a etiuda filmowa, powsta³a na zamówienie Lubuskiego Teatru z okazji premiery sztuki
I. Kozio³a Pokropek, mówi¹cej o tych wydarzeniach.
Festiwal Instrumentalistów Bluesowych „Solówka 2007” odby³ siê w Nowosolskim Domu
Kultury, w terminie 22-23 marca.
• 23 marca Pub Straszny Dwór zaprosi³ na koncert
Tomka Lipiñskiego.
• Inauguracjê IX Przegl¹du Wspó³czesnego
Dramatu zorganizowa³ Teatr Lubuski oraz ¯arski
Dom Kultury 23 marca.
• Tego samego dnia w gorzowskim kinie
„Kopernik” wyst¹pi³a GrupaMo Carta, graj¹ca
klasyczn¹ muzykê w kabaretowym stylu.
• Równie¿ 23 marca w Galerii Grafiki UZ otwarto
wystawê Miros³awa Adamczyka „Plakaty”
• 24 marca w Bibliotece Pañstwowej Wy¿szej
Szko³y Zawodowej w Gorzowie zorganizowano
pokaz pami¹tek po Irenie i Tadeuszu Byrskich.
• Muzeum Etnograficzne w Ochli przeprowadzi³o
25 marca imprezê plenerow¹ „Kaziuki”
• Piwnica Kawon goœci³a zespó³ DAAB, legendê
polskiego reggae (25 marca).
• W Galerii Nowych Mediów pokazano 29 marca
prace toruñskiej artystki El¿biety Jab³oñskiej.
• Inauguracja „Dni sztuki wspó³czesnej” w Zielonej
Górze mia³a miejsce 29 marca. Imprezê (wyk³ady, wystawy, spektakle, warsztaty rzemios³a
artystycznego, projekcje filmów) zorganizowa³a
Stara Winiarnia i BWA.
• Z okazji wydania 18. numeru kwartalnika Pro
Libris na Czwartku Lubuskim odby³a siê jego
promocja (29 marca). W trakcie spotkania
poruszano kwestie dotycz¹ce profilu pisma,
zak³adaj¹cego szerok¹ wspó³pracê polskoniemieck¹ w dziedzinie kultury, omawiano te¿
problemy dotycz¹ce wzajemnych relacji na
pograniczu i najnowsze zjawiska w kulturze
zaprezentowane w bie¿¹cym numerze Pro Libris.
• W zielonogórskiej Galerii BWA otwarta zosta³a
wystawa Poli Dwurnik pt. „Mia³am ch³opaka
z Zielonej”.
• Jacek Kleyff, legendarny twórca Salonu
Niezale¿nych koncertowa³ z Orkiestr¹ na Zdrowie w Miejskim Centrum Kultury w Gorzowie,
30 marca.
• 31 marca w salonie wystawowym zielonogórskiej
WiMBP otwarta zosta³a wystawa Malarstwo
abstrakcyjne Roberta Schreibera.
• W marcu Galeria Pryzmat Szprotawskiego Domu
Kultury prezentowa³a wystawê zdjêæ wykonanych
technik¹ fotografii otworkowej. Autork¹ ekspozycji pt. „Ogrody” by³a Barbara Panek-Sarnowska.
• 1 kwietnia w gorzowskim Spichlerzu odby³a siê
promocja albumu „Jan Korcz”, zawieraj¹cego
teksty krytyczne, opowieϾ o malarzu i reprodukcje jego prac.
• 40-lecie twórczoœci literackiej Mieczys³awa
J. Warszawskiego, poety, cz³onka zielonogórskiego
oddzia³u ZLP minê³o 1 kwietnia.
• Koncert muzyki barokowej w katedrze gorzowskiej uœwietni³ warszawski organista Przemys³aw
Jakub Kapitu³a (1 kwietnia).
• Podobnie 1 kwietnia, w gorzowskim Muzeum
zaprezentowano pisanki nagrodzone w ogólnopolskim konkursie.
• Ewa Chotomska, autorka ksi¹¿ek i piosenek dla
dzieci, spotka³a siê z najm³odszymi czytelnikami
w zielonogórskim Oddziale dla Dzieci WiMBP
i bibliotekach terenowych (2-4 kwietnia).
• Gorzowski Teatr Kreatury wyst¹pi³ 6 kwietnia ze
spektaklami „Bla bla bla” (wg Mro¿ka) i „Czeczenka” (Jaros³aw Filipski) w GDK.
• 12 kwietnia w Piwnicy Kawon wyst¹pi³ zespó³
Pogodno.
• W Filii nr 1 WiMBP Dawid Kotlarek wyg³osi³
wyk³ad „Znani zielonogórzanie – historia i wspó³czesnoœæ”. Spotkanie zorganizowane zosta³o
w ramach konkursu wiedzy „Zielona Góra bez
tajemnic. Historia i wspó³czesnoœæ”( 13 kwietnia).
• 13 kwietnia w Muzeum im. Dekerta odby³ siê
wernisa¿ prac Rafa³a Chwolesa, znakomitego
pejza¿ysty, a GTF zorganizowa³o w Ma³ej Galerii
11. doroczny przegl¹d osi¹gniêæ gorzowskich
fotografów.
• Poznañska pianistka, Joanna Marcinkowska
wyst¹pi³a z koncertem w Jazz Clubie Pod
Filarami (13 kwietnia).
• 13 kwietnia Miêdzynarodowe Centrum Muzyczne
FZ goœci³o wybitnego skrzypka Konstantego
Andrzeja Kulkê. Wystêp nosi³ nazwê „Koncert
hiszpañski”.
• Na scenie kameralnej Lubuskiego Teatru 18 kwietnia wyst¹pi³a zielonogórsko-poznañska formacja
KoMuna kabaretoWa „krOpka jedna” oraz
„Sikor” Sikory.
• 18 kwietnia odby³ siê koncert fina³owy „NiemieckoPolskich Dni Fortepianu i Œpiewu” w sali FZ.
• Równie¿ 18 kwietnia, w galerii BWA MOS
w Gorzowie zaprezentowane zosta³y obrazy
poznañskiego malarza, Marka Ha³adudy. Wystawa nosi³a tytu³ „Akt we wnêtrzu. Wnêtrze aktu”.
• W klubie Magnat MCK w Gorzowie 19 kwietnia
koncertowa³ Czes³aw Mozil (punk, hard-core,
poetycka ballada, kabaret).
• Otwarcie wystawy Karola Radziszewskiego
„Struktura faktu artystycznego” odby³o siê
w Galerii BWA w Zielonej Górze, 19 kwietnia.
• 19 kwietnia w Muzycznym Centrum FZ
przeproadzono koncert „Dzie³a symfoniki
romantycznej”. Goœcinnie dyrygowa³ Jerzy
Kosek, wyst¹pi³ pianista Piotr Banasik.
• Ksi¹¿nica zielonogórska w³¹czy³a siê w organizacjê spotkañ autorskich w ramach akcji „Z ksi¹¿k¹
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
na walizkach”. Projekt, dofinansowany przez
MKiDN, realizowany by³ przez Wydawnictwo
Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich, Wydawnictwo Literatura oraz Oficynê Wydawnicz¹ „Pro
Libris”. W dniach 19-20 kwietnia województwo
lubuskie odwiedzili popularni twórcy ksi¹¿ek dla
dzieci i m³odzie¿y: Beata Ostrowicka, Kalina
Jerzykowska, Joanna Zagner-Ko³at, Tomasz
Trojanowski, Kazimierz Szymeczko, Wojciech
Karwacki, Zbigniew Koz³owski, Arkadiusz Niemirski. Odby³o siê 39 spotkañ autorskich. w Oddziale
dla Dzieci, filiach miejskich i bibliotekach
terenowych. Tegoroczn¹ akcjê poprzedzi³ konkurs literacki i plastyczny „Czytaj, bo warto”.
Fina³ imprezy – z udzia³em pisarzy, organizatorów oraz laureatów konkursu – zorganizowano
21 kwietnia w Bytomiu Odrzañskim.
W ramach konkursu wiedzy „Zielona Góra bez
tajemnic. Historia i wspó³czesnoœæ” w Filii nr 2
WiMBP Janusz Koniusz wyg³osi³ 20 kwietnia
wyk³ad „Ma³e ojczyzny – zielonogórskie
œrodowisko literackie”.
20 kwietnia w Galerii Nowy Wiek Muzeum
Ziemi Lubuskiej otwarto wystawê Piotra Szurka
„Autoportret”.
Jazzowe jam session z udzia³em zespo³u Beta
Band zorganizowa³ klub 4 Ró¿e dla Lucienne
20 kwietnia.
Premiera sztuki pt. „Zabijanie Gomu³ki” w re¿yserii Jacka G³omba zainaugurowa³a 21 kwietnia
powstanie sceny poza siedzib¹ Lubuskiego
Teatru (tzw. Scena na Strychu).
22 kwietnia w katedrze gorzowskiej odby³ siê
koncert mozartowski w wykonaniu niemieckiego
zespo³u Pathia Musica. Dzieñ póŸniej w katedrze
zabrzmia³a muzyka barokowa.
Tomasz Czy¿niewski wyg³osi³ wyk³ad „Zielona
Góra na starych pocztówkach”. Spotkanie odby³o
siê w ramach konkursu wiedzy „Zielona Góra
bez tajemnic. Historia i wspó³czesnoœæ” w Filii
nr 2, 24 kwietnia.
25 kwietnia krakowska formacja New Bone
goœci³a w gorzowskim Jazz Clubie Pod Filarami
Goœciem Czwartku Lubuskiego 26 kwietnia by³
Eustachy Rylski - t³umaczony na wiele jêzyków
prozaik, dramaturg, scenarzysta. Moderatorem
spotkania by³a dr Anita Kucharska-Dziedzic.
26 kwietnia otwarta zosta³a wystawa jubileuszowa Zielonogórskiego Uniwersytetu Trzeciego
Wieku (prace plastyczne, fotograficzne, rêkodzie³o).
Ekspozycjê mo¿na by³o ogl¹daæ w salonie wystawowym Biblioteki Norwida.
W koœciele pw. œw. Ducha Oblubieñca w Zielonej
Górze lubuski kwintet The Conception wyst¹pi³
KRONIKA LUBUSKA
161
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
162
26 kwietnia z gwiazdami polskiego jazzu Piotrem
Wojtasikiem i Maciejem Sika³¹.
27 kwietnia w galerii Jadwigi Bocho-Kokot
odby³ siê wernisa¿ malarski „Razy 3”. Zaprezentowano prace Kajetana Pasztu³y, Krzysztofa
Pasztu³y, Czes³awa Romanowskiego.
Uroczyste podsumowanie „Wiosennego Konkursu
Ortograficznego” i wrêczenie nagród odby³o siê
w Filii nr 2 WiMBP w Zielonej Górze, 27 kwietnia.
27 kwietnia w Miêdzynarodowym Centrum
Muzyczne FZ zespó³ UP to Date da³ koncert jazzowo-rockowy.
Na Scenie Kameralnej Teatru Osterwy wyst¹pi³
Zbigniew Zapasiewicz i Olga Sawicka w spektaklu wg Herberta „Powrót Pana Cogito”
(29 kwietnia).
Zielonogórskie Towarzystwo Muzyczne „Cantylena” zorganizowa³o 29 kwietnia koncert charytatywny w koœciele pw. œw. Ducha Oblubieñca.
Grafiki Zielonogórskiej Korporacji Trylobit
(A. Nabel-Myszkiewicz, I. Myszkiewicz,
M. Szpak) wystawiono w Klubie Myœli Twórczej
„Lamus” (30 kwietnia).
W kwietniu, w ³¹czniku Biblioteki Norwida,
mia³a miejsce ekspozycja „Œwiêta doroczne
i rodzinne Polaków – zwyczaje i obrzêdy
w fotografii archiwalnej i wspó³czesnej”. Na
wystawie prezentowany by³ plon konkursu
og³oszonego przez Muzeum Etnograficzne
w Zielonej Górze z/s w Ochli w 2006 roku. Prace
przedstawia³y zwyczaje i obrzêdy zwi¹zane
z tradycyjnymi œwiêtami rodzinnymi i pañstwowymi. Uzupe³nieniem wystawy by³y eksponaty zwi¹zane z tradycjami wielkanocnymi:
pisanki, palmy, stroiki œwi¹teczne i wycinanki.
Recital krakowskiego aktora Artura Goetza
odby³ siê 1 maja w Domu Kultury Ma³yszyn.
2 maja w gorzowskim MCK koncertowa³a grupa
rockowa Bunder Nekromunda.
Zielonogórskie Towarzystwo Œpiewacze „Cantores” zorganizowa³o 5 maja koncert w katedrze
pw. œw. Jadwigi. W repertuarze przewa¿a³y
utwory G. Ph. Telemanna.
Do 7 maja w holu Biblioteki Norwida czynna
by³a wystawa z okazji Miêdzynarodowego
Dnia Ksi¹¿ki dla Dzieci pn. „Ksi¹¿ki znane
z dzieciñstwa”.
Tydzieñ Bibliotek (7-11 maja) ph. „Biblioteka
mojego wieku” obfitowa³ w zajêcia literackoplastyczne, konkursy, kiermasze, wystawy w bibliotekach dzieciêcych i Oddziale dla Dzieci, kiermasz
ksi¹¿ek przed gmachem zielonogórskiej ksi¹¿nicy.
8 maja w sali dêbowej WiMBP zorganizowano
obchody Wojewódzkiego Dnia Bibliotekarza. Na
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
spotkanie przybyli przedstawiciele bibliotek publicznych, pedagogicznych oraz uczelnianych
naszego regionu. Uroczystoœæ by³a okazj¹ do
uhonorowania i wyró¿nienia niektórych z nich
odznaczeniami pañstwowymi i resortowymi oraz
dyplomami Marsza³ka Województwa i Prezydenta
Miasta. Uroczystoœæ uœwietni³ koncert fortepianowy Katarzyny Wasiak i wystêp zielonogórskiego kabaretu Hlynur.
10 maja w Galerii BWA w Zielonej Górze
Rados³aw Czarkowski zaprezentowa³ wystawê
pt. „Begrab mein Herz”.
Uroczystoœci 60. rocznicy œmierci patrona gorzowskiego teatru, Juliusza Osterwy, obchodzono
10 maja.
Festiwal Twórczoœci Dzieciêcej Si³ Powietrznych
organizowany przez Klub Garnizonowy w Skwierzynie odby³ siê w dniach 10-12 maja (prezentacje
artystyczne, koncerty, pokazy musztry).
11 maja, nestorka gorzowskiej fotografii
W³adys³awa Nowogórska zaprezentowa³a w Ma³ej
Galerii GTF wystawê pt. „Wêdkarski pejza¿”.
W Domu Kultury w Drezdenku od 11 do 12 maja
trwa³ fina³ Lubuskiego Konkursu Recytatorskiego.
W S³ubicach po raz 16. zorganizowano Œwiêto
Odry. W programie m.in.: Euronalia, pikniki,
konkursy, fajerwerki, wystêpy gwiazd estrady
(11-13 maja).
W Nowosolskim Domu Kultury 12 maja odby³y
siê wojewódzkie prezentacje fina³owe Lubuskiego
Dzieciêcego Festiwalu Piosenki.
Uroczystoœæ wrêczenia statuetek Melchiora
2006 autorom najlepszych polskich reporta¿y
radiowych przebiega³a w FZ 12 maja. Uœwietni³
j¹ koncert Krzysztofa Kiljañskiego i muzyków
z zespo³u Old Friends Jerzego Szymaniuka.
13 maja w katedrze gorzowskiej zorganizowano
koncert w ramach cyklu „Osiem koncertów na
osiem wieków miasta”. W programie przewa¿a³
repertuar romantyczny (Chopin) oraz marsze
wojskowe Carla Teike.
Koncert w Jazz Clubie Pod Filarami tria Przemys³awa Raminiaka po³¹czony z promocj¹ p³yty
„Unifinished story – remembering Kosz” odby³
siê17 maja.
Uroczyste ods³oniêcie zbiorowego portretu gorzowian, przedsiêwziêcia zorganizowanego przez
Miejski Oœrodek Sztuki, mia³o miejsce 18 maja.
Orkiestra Filharmonii Zielonogórskiej koncertowa³a z wybitnym skrzypkiem Romanem
Lasockim (18 maja).
18 maja Muzeum Ziemi Lubuskiej zaprosi³o
zwiedzaj¹cych na trzy imprezy: uroczyste
przekazanie oprawionych obiektów (akcja
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
„w ramach ratowania” Fundacji Promocji Sztuki
Wspó³czesnej, otwarcie wystawy portretów
dawnych mieszczan i ekspozycji „Miêdzy obaw¹
a nadziej¹. Emigracja z terenów obecnej Ziemi
Lubuskiej do Australii w XIX wieku”.
19 maja w Teatrze Osterwy wyst¹pi³ Pañstwowy
Balet Mêski z Sankt Petersburga.
Lubuskie Muzeum Wojskowe w Œwidnicy
w ramach Europejskiej Nocy Muzeów zaprezentowa³o 19 maja bogaty program: inscenizacjê
batalistyczn¹, pokazy rycerskich pojedynków
i obyczajów dawnych wojów, pokaz œwietlnopirotechniczny, spektakl Teatru Ognia.
19 maja Nowosolski Oœrodek Kultury zorganizowa³ Spring Rock Festiwal. Gwiazd¹ Festiwalu
by³a legendarna grupa TSA.
Od 19 do 20 maja trwa³ Ogólnopolski Konwaliowy Turniej Tañca. Organizatorem imprezy
by³a Szko³a Tañca Gracja i Klub Tañca
Sportowego z Zielonej Góry.
Miejskie Centrum Kultury goœci³o zespo³y
œpiewaj¹ce piosenki kresowe (19-20 maja).
20 maja w Piwnicy Kawon wyst¹pi³ kwartet
Henryka Miœkiewicza. Zespó³ gra³ utwory z p³yty
„Full Drive II”.
Koncert dyplomowy studentów Instytutu Kultury
i Sztuki Muzycznej zorganizowany przez
Uniwersytet Zielonogórski odby³ siê 21 maja..
Goœcinnie wyst¹pi³ równie¿ kwintet gitar
klasycznych PWSM w Nowej Soli.
Podczas Czwartku Lubuskiego, 24 maja, odby³o
siê spotkanie z prof. dr. hab. Czes³awem P. Dutk¹
– literaturoznawc¹, krytykiem literackim, socjologiem, rektorem PWSZ w Wa³brzychu. Spotkanie
zwi¹zane by³o z jubileuszem prof. Dutki i promocj¹
ksiêgi pami¹tkowej „Korowód idei i metod”.
24 maja zainaugurowany zosta³ XIV Miêdzynarodowy Festiwal im. G. Ph. Telemanna
w Zielonej Górze. Tegoroczne koncerty odby³y
siê w koœcio³ach Zielonej Góry, Oœna Lubuskiegio i Cottbus.
W Lubuskim Teatrze w terminie 24-26 maja
trwa³ VI Festiwal im. Anny German – Tañcz¹ce
Eurydyki.
Od 24 do 27 maja trwa³ w Zielonej Górze
III Miêdzynarodowy Festiwal Jazzowy – Green
Town Of Jazz. Na imprezê z³o¿y³y siê „Noc
saksofonów”, „Tribute To Jaco Pastorius”, seminarium dla dziennikarzy mediów publicznych
w Polsce – „Jazz – misja i rola mediów publicznych”, „Jazzowa scena m³odych”.
• Wystawê malarstwa Micha³a Bajsarowicza
zorganizowa³a Galeria Pro Arte. Wernisa¿ odby³
siê 25 maja.
• W tym samym dniu otwarto ekspozycjê
„Malarstwo Ireneusza Pruszyñskiego” w Galerii
Pod Pocztow¹ Tr¹bk¹.
• 25 maja w salach muzycznych Muzeum
im. Dekerta odby³ siê Letni koncert. Wyst¹pi³a
sopranistka Beata Gramza . W programie utwory
Bacha i Ravela.
• W holu Biblioteki Norwida od 25-30 maja
prezentowana by³a wystawa „Jazz w Polsce
- publikacje, prasa, wydawnictwa”. Ekspozycja
towarzyszy³a seminarium „Jazz – misja i rola
mediów publicznych”. Na wystawie zgromadzono unikalne numery czasopism jazzowych,
pierwsze wydania ksi¹¿ek dotycz¹cych tej
tematyki, stare p³yty, materia³y towarzysz¹ce
wa¿nym imprezom jazzowym, krajowym i regionalnym.
• 26 maja w Galerii BWA otwarto wystawê
gorzowskiego malarstwa, rzeŸby, tkaniny, fotografii.
• Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie zorganizowa³o w terminie 26-27 maja. Miêdzynarodowe
Spotkania Orkiestr Dêtych „Alte Kameraden”.
Wziê³y w nich udzia³ kapele z Polski, Niemiec
i Czech.
• Po¿egnalny koncert zespo³u Macka Goldsbury
pn. Filary Jazz Trio odby³ siê w Jazz Clubie Pod
Filarami, 31 maja.
• 31 maja, w Klubie Myœli Twórczej Lamus zorganizowano wieczór literacki prof. Ludwika
Lipnickiego, poety, prozaika. Promowana by³a
powieœæ „Pan Iko”.
• W Galerii w Starej Fabryce, 31 maja, odby³ siê
wieczór z cyklu „Zielonogórski Montmartre pod
has³em „W rytmie kopyt”. Prezentowane by³y
obrazy „Konie” Aleksandry Fichny-Che³kowskiej oraz rzeŸby Daniela van Styvendaela
z Belgii.
• W maju, w holu WiMBP prezentowana by³a
wystawa dzieciêcej ilustracji ksi¹¿kowej „Mistrzowie ilustracji. El¿bieta Gaudasiñska”.
Ekspozycja stanowi³a przegl¹d twórczoœci artystki, która zilustrowa³a i opracowa³a graficznie
ponad 40 ksi¹¿ek, g³ównie dla dzieci i m³odzie¿y,
dla wydawnictw krajowych i zagranicznych. Jej
twórczoœæ wpisuje siê w kanon polskiej szko³y
ilustracji ksi¹¿kowej lat 60. i 70. szeroko znanej
w Europie i na œwiecie.
KRONIKA LUBUSKA
163
KSI¥¯KI NADES£ANE
Analiza wybranych obszarów konkurencyjnoœci i innowacyjnoœci w województwie lubuskim, Uniwersytet
Zielonogórski, Zielona Góra 2004, 256 s.
Halina Añska-Skarbek, Zdzis³aw Gruberski, Rymy winne i nie – winne, Urz¹d Miasta Zielona Góra,
Zielona Góra 2006, 94 s.
Basia Bañda, Biuro Wystaw Artystycznych w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 76 s.
XXIII Interdyscyplinarne warsztaty artystyczne Garbicz 2005, Robotnicze Stowarzyszenie Twórców
Kultury w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wlkp. 2005, 6 s.
10 lat Instytutu Sztuki i Kultury Plastycznej w Zielonej Górze 1991-2001, Instytut Sztuki i Kultury
Plastycznej Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2002, 144 s.
Ewa Klajman-Gomoliñska, S³uga, niewolnik i b³azen, Instytut Wydawniczy „Œwiadectwo”, Bydgoszcz
2006, 60 s.
Lubuski Teatr w Zielonej Górze. 55 lat Sceny Zawodowej 1951-2006, Lubuski Teatr, Zielona Góra 2007,
32 s.
8 Przegl¹d Wspó³czesnego Dramatu w Lubuskim Teatrze w Zielonej Górze 24.03-02.04.2006, Lubuski
Teatr, Zielona Góra 2006, 26 s.
Czes³aw Perzanowski, Szlakiem pielgrzymki maryjnej Zielona Góra-Lourdes-Taize w roku 1990,
Regionalne Centrum Animacji Kultury w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 100 s.
Powiat ¿arski na dawnej pocztówce, Pomorska Oficyna Wydawniczo-Reklamowa s.c., ¯ary 2000, 68 s.
Przegl¹d pasji twórczych bibliotekarzy 2006. Wystawa, eMBePe Miejska Biblioteka Publiczna, ¯ary 2006, 20 s.
Karol Radziszewski, Struktura faktu artystycznego, Biuro Wystaw Artystycznych w Zielonej Górze,
Zielona Góra 2007, 48 s.
Ranking zawodów deficytowych i nadwy¿kowych w województwie lubuskim grudzieñ 2006, Wojewódzki
Urz¹d Pracy w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 128 s.
Edward Rymar, Klucz do ziem polskich/ Der Schlüssel zu den polnischen Ländern, Wojewódzka i Miejska
Biblioteka Publiczna, Gorzów Wlkp. 2007, 272 s.
Rynek pracy województwa lubuskiego w 2006 roku, Wojewódzki Urz¹d Pracy w Zielonej Górze, Zielona
Góra 2007, 102 s.
Strategia rozwoju województwa lubuskiego. Aktualizacja z horyzontem czasowym do 2020 roku,
Regionalne Centrum Animacji Kultury w Zielonej Górze, Zielona Góra 2005, 180 s.
Henryk Szylkin, S³owa i obrazy, Regionalne Centrum Animacji Kultury w Zielonej Górze, Zielona Góra
2007, 48 s.
Agata Halina Wiêcek, Pytam, Sikoñ-Fundacja dla Dzieci Niepe³nosprawnych, Zielona Góra 2006, 48 s.
Ziemia Miêdzyrzecka ze studiów nad dziejami i to¿samoœci¹, Ksiêgarnia Akademicka, Miêdzyrzecz –
Zielona Góra 2007, 192 s.
164
AUTORZY NUMERU
Katarzyna Bachta
Studentka filologii polskiej, cz³onek Ko³a Literaturoznawców dzia³aj¹cego przy Zak³adzie Teorii
Literatury Instytutu Filologii Polskiej UZ.
El¿bieta Gonet
Ur. 1958; absolwentka filologii polskiej i studiów filozoficzno-etycznych, dyrektor Miejskiej Biblioteki
Publicznej w Nowej Soli.
Agnieszka Graczew-Czarkowska
Ur. 1970; absolwentka PWSSP we Wroc³awiu (grafika artystyczna). Wspó³pracuje z UZ
i Radiem Zachód (m.in. program „Centryfuga”). Inicjatorka pionierskich dzia³añ w zakresie arteterapii
w Lubuskiem.
Agnieszka Haupe
Ur. 1970; poetka zielonogórska, autorka wierszy i bajek dla dzieci. Obecnie mieszka i pracuje w Irlandii.
Jacek Kasprzycki
Scenarzysta, re¿yser, artysta plastyk i animator (absolwent ASP w Poznaniu oraz PWSFTiT w £odzi),
wspó³pracownik Poznañskiej Wytwórni Filmów Animowanych. Wielokrotnie nagradzany na polskich
i miêdzynarodowych festiwalach.
Janusz Koniusz
Ur. 1934; poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomików poetyckich,
kilka zbiorów opowiadañ, nagrywa³ s³uchowiska radiowe. Mieszka w Zielonej Górze.
Jadwiga Korcz-Dziadosz
Ur. 1943 w Samborze; autorka ksi¹¿ki o losach rodziny; organizator i animator dzia³añ Zielonogórskiego
Uniwersytetu Trzeciego Wieku.
El¿bieta Koœcielak
Krytyk sztuki, cz³onek AICA. Prowadzi galeriê autorsk¹ w Centrum Kultury „Zamek” we Wroc³awiu.
Zygmunt Kowalczuk
Ur. 1963 w Lubsku; autor ksi¹¿ek monograficznych i poetyckich. Laureat Lubuskiego Wawrzynu
Literackiego (1999).
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony
Kierownik Centrum Kultury i Jêzyka Niemieckiego UZ, animator polsko-niemieckich przedsiêwziêæ
kulturalnych; t³umacz.
Anna Kubiak
Rodowita ¿aranka; z wykszta³cenia historyk sztuki. Regionalistka. Autorka publikacji na temat ¿arskich
zabytków i historii regionu.
Jaros³aw Kuczer
Historyk, t³umacz jêzyka niemieckiego. Adiunkt w Instytucie Historii UZ. Dwukrotny stypendysta
Fundacji Lanckoroñskich (Wiedeñ). Prowadzi badania nad fenomenem kulturowym szlachty œl¹skiej
w strukturach monarchii habsburskiej. Autor ksi¹¿ek poœwiêconych temu zagadnieniu.
AUTORZY NUMERU
165
S³awomir Kufel
Ur. 1965 w Miêdzyrzeczu; historyk i teoretyk literatury, profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Gudrun Lintzel,
Germanistka urodzona w przedwojennej Zielonej Górze. Obecnie mieszka w Stuttgarcie.
W latach 1995-2002 pracowa³a w Studium Nauki Jêzyków Obcych na Politechnice Zielonogórskiej,
potem na Uniwersytecie Zielonogórskim. Spokrewniona ze strony matki z H. Laube.
Christoph Malcherowitz
Historyk, regionalista, prezes Fundacji Muzeów Miasta Peitz. Mieszka i pracuje w Peitz.
Jerzy Marciniak
Prozaik. Obecnie mieszka i pracuje w Szwecji.
Mateusz Marczewski
Ur. 1976; dziennikarz, reporta¿ysta. Publikowa³ m.in. w „Polityce”, „Tygodniku Powszechnym”,
„Znaku” i „Przegl¹dzie Powszechnym”. Autor tomu poetyckiego i librett do p³yt. Mieszka w Poznaniu.
Czes³aw Markiewicz
Ur. 1954 w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód”
w Zielonej Górze.
Leonie Ossowski
Ur. 1925 w Osowej Sieni k/Wschowy; pisarka niemiecka. Autorka opowiadañ i ksi¹¿ek
dla m³odzie¿y. Laureatka nagrody Hermanna Kestena (2006).
Natalia Pawlak
Uczennica liceum zielonogórskiego; cz³onek Dyskusyjnego Klubu Ksi¹¿ki przy WiMBP
w Zielonej Górze.
Czes³aw Sobkowiak
Ur. 1950; poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.
Henryk Szylkin
Ur. 1928 na WileñszczyŸnie; poeta, prozaik, wieloletni prezes Towarzystwa Mi³oœników Wilna
i Ziemi Wileñskiej, wspó³autor kilkudziesiêciu antologii poezji i prozy wydanych w kraju i za granic¹.
Jego wiersze t³umaczono na litewski, rosyjski, bia³oruski, niemiecki, ukraiñski.
Andrzej K. Waœkiewicz
Ur. 1941 w Warszawie; poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracuje w Gdañsku.
Jacek Weso³owski
Artysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berlinie
i Bia³owicach w Lubuskiem.
Marzena Wiêcek
Ur. 1977; poetka, scenarzystka, aktorka, re¿yserka, dyrektor Akademi Twórczych Poszukiwañ
i Miêdzynarodowego Festiwalu Kina Autorskiego Quest Europe.
Ewa Wójtowicz
Ur. 1975; wyk³adowca Wydzia³u Edukacji Artystycznej ASP w Poznaniu.
166
KSI¥¯KI OFICYNY WYDAWNICZEJ
WOJEWÓDZKIEJ I MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ
IM. C. NORWIDA W ZIELONEJ GÓRZE