Zachowania żywieniowe wybranej grupy uczniów ostatnich klas

WojtaśHig
Probl
M Epidemiol
i wsp. Zachowania
2011, 92(4):
żywieniowe
947-950
wybranej grupy uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych w Warszawie
947
Zachowania żywieniowe wybranej grupy uczniów ostatnich
klas szkół ponadgimnazjalnych w Warszawie
Nutritional behaviors among a selected group of pupils of the last grades of secondary schools
in Warsaw
Malwina Wojtaś, Anna Kołłajtis-Dołowy
Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wprowadzenie. Problem otyłości z jednej strony, a z drugiej stosowanie
restrykcyjnych diet przez młodzież, wskazuje na potrzebę badania zachowań
żywieniowych młodych Polaków.
Cel pracy. Ocena niektórych zachowań żywieniowych wśród uczniów
ostatnich klas wybranych szkół ponadgimnazjalnych w Warszawie.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono w listopadzie 2008 roku
wśród 210 uczniów za pomocą autorskiego kwestionariusza ankiet. Choć
respondenci deklarowali zainteresowanie tematyką żywieniową, to ich
nawyki żywieniowe w dużym stopniu były nieprawidłowe.
Wyniki. Jadłospisy uczniów były mało urozmaicone, większość posiłków
stanowiły kanapki. Respondenci mimo prawidłowej masy ciała często
decydowali się na wprowadzenie zmodyfikowanych diety o obniżonej
wartości energetycznej. Większość osób badanych zachowywała odpowiedni
odstęp czasowy między ostatnim posiłkiem a porą chodzenia spać.
Wnioski. Chociaż badani mieli świadomość istnienia zależności
między żywieniem a zdrowiem, to nie stwierdzono jej odzwierciedlenia
w praktycznym sposobie żywienia.
Introduction. Obesity and malnutrition are the problems of Polish
adolescents.
Aim. Assessment of selected nutritional behaviors of last-grade pupils of
Warsaw secondary schools.
Material & method. 210 students were examined by a questionnaire in
November 2008.
Results. The data analysis shows that the respondents declared interest
in nutrition, but their nutritional habits were faulty. The pupils’ breakfasts
and lunches were similar, limited to sandwiches. In spite of the appropriate
body mass, the respondents used lower energy diets. Most of pupils kept
the required intervals between last meal and bedtime.
Conclusions. The pupils were aware of the relation between nutrition and
health but they did not use their nutritional knowledge in practice.
Key words: adolescents, nutritional behaviors, breakfast, diet
Słowa kluczowe: młodzież, zachowania żywieniowe, śniadania, dieta
© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 947-950
www.phie.pl
Nadesłano: 10.06.2011
Zakwalifikowano do druku: 02.08.2011
Wprowadzenie
Młodzież to grupa szczególnie narażona na ryzyko
nieprawidłowego żywienia. Niewłaściwie prowadzo‑
na w placówkach oświatowych edukacja żywieniowa
nie zapewnia dostatecznej wiedzy ani nie pomaga
w kształtowaniu właściwych nawyków żywieniowych.
Pożywienie o odpowiedniej do zapotrzebowania warto‑
ści energetycznej i zawartości składników odżywczych
jest niezbędne do prawidłowego rozwoju organizmu.
Niestety, ani uczniowie, ani ich rodzice nie przywią‑
zują do sprawy żywienia należytej wagi.
Cele pracy
Ocena wybranych zachowań żywieniowych mło‑
dzieży w kontekście jej deklaracji dotyczących zainte‑
resowania żywieniem. Badano zwyczaje żywieniowe,
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr inż. Malwina Wojtaś
ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa
tel. 22-59-37-122, fax 22-59-37-117
e-mail: [email protected]
takie jak spożywanie pierwszego i drugiego śniadania,
stosowanie diet oraz jedzenie w późnych porach wie‑
czornych.
Materiały i metody
W badaniu wzięło udział 210 uczniów ostatnich
klas siedmiu wybranych metodą losową warszawskich
szkół ponadgimnazjalnych różnego typu – liceów
ogólnokształcących (LO) i profilowanych (LP), tech‑
ników (T) i zasadniczych szkół zawodowych (ZSZ).
We wszystkich klasach obowiązywała podstawa pro‑
gramowa biologii dla poziomu podstawowego. Bada‑
nie przeprowadzono z wykorzystaniem autorskiego
kwestionariusza ankiety, obejmującego dwie części.
Metryczka zawierała pytania o cechy osobowe: płeć,
typ szkoły, rodzaj realizowanego program nauczania
948
z biologii. Druga część składała się z pytań dotyczących
znajomości wybranych zagadnień na temat żywności
i żywienia oraz zachowań żywieniowych. Badanie
miało charakter audytoryjny, przeprowadzone zostało
w trakcie zajęć lekcyjnych, co zagwarantowało 100%
zwrotność ankiet.
Po zweryfikowaniu kwestionariuszy ankiety 8
z nich odrzucono, a opracowaniu poddano ankiety 134
dziewcząt oraz 68 chłopców. Uzyskane dane zostały
poddane analizie matematycznej oraz statystycznej
przy pomocy programu Statistica 8.0. Wykorzystano
test χ2 Pearsona przy poziomie istotności statystycznej
a=0,05. Czynnikami różnicującymi była płeć oraz typ
szkoły.
Wyniki i omówienie
Respondenci w 59,5% deklarowali, że przywiązują
wagę do żywienia. Jednocześnie 55% osób uznało,
że sposób odżywiania wpływa na ich stan zdrowia
obecny i przyszły. To wyższy wynik, niż we wcześniej‑
szych badaniach [1]. W większej części odpowiedzi
takich udzielali uczniowie liceum ogólnokształcą‑
cego i technikum (odpowiednio 70,6% i 69,6%),
niż osób uczęszczających do liceów profilowanych
i zasadniczych szkół zawodowych (odpowiednio
42,4% i 42,9%). Żaden z uczniów nie stwierdził
braku wpływu żywienia na stan zdrowia, ale 35,6%
respondentów nie zastanawiało się nad tym wcześ‑
niej. Według wyników innych badań młodzież nie
przywiązuje znaczenia do prawidłowego żywienia, bo,
jak uważa, jest za młoda, by się tym zajmować, gdyż
odżywianie zaczyna być ważne u osób starszych [2].
Zainteresowanie żywieniem miało niewielkie
przełożenie na praktyczne postępowanie badanych.
Zaledwie 40% ankietowanych stwierdziło, że spoży‑
wa codziennie w domu śniadanie, w tym nieco więcej
dziewcząt niż chłopców. Odpowiedzi takiej udzieliło
39% uczniów techników i 32% uczniów liceów ogól‑
nokształcących. Aż 30% ogółu uczniów zadeklarowało,
że nie jada śniadań, w tym 80% stanowiły dziewczęta.
Niejedzenie śniadań najczęściej (p=0,01) deklarowali
uczniowie szkół zawodowych (41% odpowiedzi), naj‑
rzadziej zaś liceów ogólnokształcących (poniżej 10%).
We wcześniejszych badaniach częściej deklarowano
codzienne spożywanie śniadań przed wyjściem z domu
[3‑8], a w mniejszym odsetku deklarowano niespożywa‑
nie tych posiłków [1,6-9,11], choć według niektórych
z nich pierwsze śniadania spożywano rzadko [9,10].
Skład pierwszych śniadań był monotonny (tab. I).
Posiłki mało urozmaicone i niewłaściwie skompono‑
wane występowały również wcześniej w jadłospisach
młodzieży [5]. Podobnie jak w tej pracy, większość
uczniów ograniczała śniadanie do kanapek, mała
część spożywała owoce i warzywa, natomiast obecne
badanie wykazało zwiększoną konsumpcję płatków
z mlekiem.
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 947-950
Uczniowie poza domem najczęściej spożywali
kanapki (tab. II), a istotne statystycznie różnice
w spożywaniu wybranych produktów poza domem
prezentuje (tab. III).
Kanapki były najbardziej popularną formą posiłku
– najczęściej jedzone były zarówno w domu jako śnia‑
danie, jak i poza domem w formie drugiego śniadania,
co potwierdza dotychczasowe wyniki [6,9]. Stosun‑
kowo rzadko uczniowie sięgają po produkty mleczne
i warzywa, zarówno w domu jak i poza nim [9], a także
mniej chętnie zjadają owoce niż we wcześniejszych
badaniach [6].
Większość respondentów zachowywała wystar‑
czający odstęp czasowy między ostatnim posiłkiem
a porą chodzenia spać. Prawie 40% uczniów wskazało,
że zwyczajowa pora ostatniego posiłku jest „między
godziną 20 a 22”, ponad 25% osób stwierdziło, że je
„między godziną 18 a 20”, a trzecią najczęściej poja‑
wiającą się odpowiedzią (15%) była pora „przed 18”.
Aż 70 % uczniów, którzy chodzą spać między godziną
21 a 22, spożywało posiłki przed godziną 20, a więc
wystarczająco wcześnie. Także osoby, które chodzą
Tabela I. Produkty najczęściej spożywane przez uczniów na pierwsze śniadanie (%)*
Table I. Products eaten most frequently for breakfast (%)*
Produkty /Products
Kanapki /Sandwiches
Płatki z mlekiem
/cereal with milk
Jogurt /Yoghurt
Jajecznica /Scrambled
eggs
Kawa, herbata do
posiłku /Coffe, tea
with meal
Kawa, herbata tylko
/Coffe, tea instead of
meal
Inne /Other
Ogółem /Total Dziewczęta /Girls Chłopcy /Boys
(n=141)
(n=83)
(n=58)
73,8
32,6
71,1
34,9
77,6
29,3
11,3
9,2
12,0
7,2
10,3
12,1
5,7
8,4
1,7
3,5
3,6
3,4
2,1
1,2
3,4
*Odpowiedzi nie sumują się do 100%, można było podać więcej niż 1 odpowiedź/Answers not sum up to 100%, more than 1 answer could be given
Tabela II. 10 produktów najczęściej spożywanych przez uczniów poza domem*
Table II. 10 products frequently consumed out of home by students*
Produkty /Products
Liczba wskazań /number of answers
Kanapki /Sandwiches
130
Soki owocowe /Fruit juices
Herbata /Tea
Napoje gazowane /Soda drinks
Batony /Bars
Zapiekanki /Toasts
Woda /Water
Owoce /Fruit
Ciastka /Cookies
Pizza
112
105
103
97
95
91
88
84
81
* Uczeń mógł podać więcej niż 1 produkt /Respondent could present more
than 1 product
Wojtaś M i wsp. Zachowania żywieniowe wybranej grupy uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych w Warszawie
949
Tabela III. Różnice istotne statystyczne dla produktów spożywanych poza domem przez uczniów różnych typów szkół
Table III. Statistical significance for products consumed out of home according to school type
Produkty /Products
Napoje gazowane / Soda drinks
Kawa / Coffe
Ciastka, pączki / cakes, donuts
Batony, czekolada / chocolate bars
Budynie / pudding
Zapiekanki, hot-dogi / toasts, hot-dogs
Chipsy, frytki / chips fries
Zupki w proszku / powdered soups
Dziewczęta i chłopcy /Girls and boys
LO i LP
LO i ZSZ
LO i T
T i LP
ZSZ i LP
T i ZSZ
–
p=0,001
p=0,02
p=0,009
–
–
–
–
–
–
–
–
p=0,03
–
–
p=0,003
–
–
p=0,04
–
–
–
–
–
p=0,03
–
–
–
–
–
p=0,04
p=0,04
–
p=0,03
–
p=0,0003
p=0,02
p=0,004
–
–
p=0,02
p=0,005
później spać (między 23 a 2 w nocy), spożywały posiłki
odpowiednio wcześnie, nawet jeśli było to już po 22.
Najliczniejszą grupą, stanowiącą 30% ankietowanych,
byli uczniowie spożywający ostatni posiłek między
godziną 20 a 22 i chodzący spać pomiędzy 23 a 24.
Wcześniejsze badania wskazywały na najczęstszą porę
kolacji w godzinach 18-20 [12].
Mimo że większość uczniów miała właściwą masę
ciała, to 35% respondentów deklarowało stosowanie
specjalnej diety w trakcie badania lub w przeszłości.
Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie zależ‑
nie od typu szkoły czy płci, chociaż więcej dziewcząt
(prawie 40%) niż chłopców (25%) przyznało się do
stosowania diet. Wśród badanych uczniów byli spor‑
towcy, którzy stosowali dietę ze względu na wzmożoną
aktywność fizyczną i zwiększone zapotrzebowanie
zależne od dyscypliny sportu. Powodów stosowania
diet było kilka, przede wszystkim była to chęć schud‑
nięcia (38 osób). Pojawiały się także powody takie jak:
poprawa wyglądu (8 osób), podniesienie samooceny
(7 osób).
Respondenci wskazywali także, jakie modyfikacje
wprowadzali w swoim sposobie żywienia (tab. IV).
Stosunkowo małą popularnością wśród badanych
uczniów cieszyły się konkretne diety, takie jak Ko‑
penhaska, Cambridge, Kapuściana, South beach, czy
selektywna. Pierwszą wskazały 4 osoby, a pozostałe
tylko pojedynczy respondenci.
Źródłem wiedzy o różnych dietach były dla
uczniów w pierwszym rzędzie informacje znale‑
zione w Internecie, a następnie porady koleżanek
i kolegów. Podobne wyniki uzyskała Ziółkowska
i wsp. [13]. W niniejszym badaniu niecała 1/5
uczniów stosujących dietę opierała się na zalece‑
niach dietetyka lub lekarza. Uczniowie, kierując się
sugestiami i opiniami kolegów oraz informacjami
wyszukanymi w Internecie, często decydowali się
na wprowadzenie diety, mimo braku faktycznych
ku temu przesłanek. Diety odchudzające lub inne
działania stosowane (tab. IV) w celu zmiany masy
ciała we wcześniejszych badaniach wskazywała
mniejsza część nastolatków [7]. Odsetek chłopców
stosujących diety był większy niż w poprzednich
badaniach [14].
–
–
p=0,006
–
–
–
–
–
–
p=0,009
p=0,02 p=0,0001
–
p=0,009
Tabela IV. Modyfikacje żywieniowe najczęściej wprowadzane przez uczniów*
Table IV. Diet modifications used by students*
Modyfikacje diety /Diet modifications
% odpowiedzi osób stosujących
modyfikacje żywieniowe **
/% of answers of respondents
with diet modifications
Spożywanie małych porcji /Eating small
portions
17,1
Ograniczanie słodyczy /Sweets restriction
Ograniczanie tłuszczów i produktów tłustych /Fat and fat products restriction
Spożywanie większej ilości warzyw i owoców / Eating more vegetables and fruit
Ograniczanie pieczywa i makaronów
/Bread and pasta restriction
Kontrolowanie kaloryczności diety (np.
1000kcal) /Low calorie diet (ex.1000kcal)
Spożywanie dużej ilości płynów /More
liquids
Dieta bogatobiałkowa /High protein diet
Stosowanie głodówek /Starvation
Niejedzenie po określonej godzinie /no
meal after definite hour
14,3
14,3
12,9
10,0
10,0
8,6
8,6
7,1
7,1
*Wykluczono diety zalecone przez lekarza ze względu na zaburzenia zdrowotne. / Excluded diets recommended by doctor because of illnesses
**Wartości nie sumują się do 100, można było podać więcej niż 1 odpowiedź / Values do not sum up to 100%, more than 1 answer could be given
Wnioski
1. Deklarowane przez uczniów zainteresowanie
problematyką żywności i żywienia oraz świa‑
domość istnienia zależności między żywieniem
a zdrowiem nie znalazła odzwierciedlenia w prak‑
tycznym postępowaniu respondentów.
2. Uczniowie, niezależnie od typu szkoły, stosowali
mało urozmaiconą dietę i nie przywiązywali wagi
do tego, co spożywają poza domem.
3. Młodzież badana często modyfikowała swój sposo‑
bu żywienia bez wyraźnego powodu oraz konsulta‑
cji z dietetykami, żywieniowcami czy lekarzami.
4. Wyższy poziom i bardziej atrakcyjna edukacja
żywieniowa w szkole, przy jednoczesnej dbałości
o rzetelność informacji opartych na podstawach
naukowych w środkach masowego przekazu może
prowadzić do zmniejszenie liczby błędów żywie‑
niowych popełnianych przez młodzież (w tym
nieuzasadnionego stosowania lub korzystania
z niewłaściwych diet).
950
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 947-950
Piśmiennictwo / References
1. Czarniecka-Skubina E, Namysław I. Wybrane elementy
zachowań żywieniowych uczniów szkół średnich. Żywn
Nauk Technol Jakość 2008, 61: 129-143.
2. Croll JK, Neumark-Sztainer D, Story M. Healthy eating:
What does it mean to adolescents? J Nutr Educ 2001, 33:
193-198.
3. Cieślik E, Filipiak-Florkiewicz A, Pałasiński J i wsp. Zwyczaje
żywieniowe młodzieży szkół średnich województwa
podkarpackiego. Żyw Człow Metab 2003, 30: 63-67.
4. Ilow R, Regulska-Ilow B, Płonka K i wsp. Ocena zwyczajów
żywieniowych gimnazjalistów z Oleśnicy. Bromat Chem
Toksykol 2009, 42: 693-698.
5. Jeżewska-Zychowicz M. Wpływ środowiska rodzinnego
i szkolnego na częstotliwość spożywania posiłków przez
młodzież w wieku 13-15 lat na przykładzie środowiska
warszawskiego. Żyw Człow Metab 2003, 30: 93-97.
6. Kołłajtis-Dołowy A, Weber M. Stan wiedzy żywieniowej
i efektywność nauczania żywienia wybranej grupy dzieci.
Żyw Człow Metab 2003, 30: 188-193.
7. Szczerbiński R, Karczewski J. Wybrane zachowania
żywieniowe młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w powiecie
Sokółskim. Żyw Człow Metab 2007, 34: 878-884.
8. Gajda R, Jeżewska-Zychowicz M. Zachowania żywieniowe
młodzieży mieszkającej w województwie świętokrzyskim –
wybrane aspekty. Probl Hig Epidemiol 2010, 91: 611‑617.
9. Hamułka J, Gronowska-Senger A, Tomala G. Częstotliwość
i wartość energetyczna śniadań spożywanych przez młodzież
szkół ponadpodstawowych. Roczn PZH 2002, 53: 81-87.
10. Wyka J, Żechałko-Czajkowska A. Wiedza żywieniowa, styl
życia i spożycie grup produktów w grupie studentów I roku
Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Roczn PZH 2006, 57:
381-388.
11. Suliga E. Częstość spożycia i wartość energetyczna śniadań
wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Roczn PZH
2006, 57: 73-79.
12. Frączek B. Charakterystyka sposobu odżywiania młodzieży
klas maturalnych liceum ogólnokształcącego. Żyw Człow
Metab 2003, 30: 86-92.
13. Ziółkowska A, Gajewska M, Szostak-Węgierek D.
Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy
i miejscowości podwarszawskich. Probl Hig Epidemiol 2010,
91(4): 606-610.
14. Beech BM, Rice R, Myers L, et al. Knowledge, Attitudes,
and Practices Related to Fruit and Vegetable Consumption
of High School Students. J Adolesc Health 1999, 24:
244‑250.