Przeczytaj fragment

Wst˛ep
Zagadnienie wzajemnych relacji władców ruskich z poddanymi ma już
bogata˛ literatur˛e przedmiotu. Od czasów Nikołaja M. Karamzina rozpatrywano je przy okazji refleksji nad podstawami ustrojowymi władztwa Rurykowiczów1 . Przyjmujac
˛ określona˛ koncepcje˛ ruskiej państwowości, formułowano
odpowiadajac
˛ a˛ jej wizje˛ stosunków miedzy
˛
panujacym
˛
a rzadzonym
˛
ludem.
Dziewietnastowieczna
˛
historiografia, dostrzegajac
˛ swoista˛ dychotomie˛ rozwoju stosunków politycznych na Rusi doby przedmongolskiej, ustrój państwa
Rurykowiczów traktowała jako połaczenie
˛
dwu przeciwnych idei: monarchicz2
nej i demokratycznej . We wspomnianym okresie sformułowano również dwa
1
N. M. Karamzin, Istorija gosudarstva rossijskogo, kn. I, t. III, gl. 7, Sanktpeterburg’ 1842
(reprint Moskva 1988), s. 121–122. W pozycjach danego autora wielokrotnie cytowanych podaje˛
skrócony tytuł (pełny zamieszczam w Bibliografii).
2
N. M. Karamzin charakteryzował ustrój władztwa Rurykowiczów jako połaczenie
˛
„samowładztwa i wolności” (przejawiajace
˛ sie˛ w zgromadzeniach wiecowych), w zależności od
pozycji politycznej poszczególnych ksia˛żat˛ przewag˛e zyskiwała jedna z wyżej wymienionych idei. Ibidem. Znacznie wiekszy
˛
nacisk na role˛ zgromadzeń wiecowych, a tym samym
społeczności w funkcjonowaniu państwa kładł N. I. Kostomarow. Dostrzegajac
˛ wpływ okoliczności powstania latopisów na prezentowane treści (sic!), wspomniany badacz doszedł do
wniosku, że udział społeczności we władzy i jej relacje z Rurykowiczami najwierniej odbijaja˛ przekazy o stosunkach nowogrodzkich. Określajac
˛ ustrój Nowogrodu jako podobny do
greckich polis, N. I. Kostomarow zauważał, że reprezentował on tendencje rozwoju stosunków społecznych również w innych ruskich ziemiach. Zob. idem, Načalo ednoderžavija v’
Drevnej Rusi, [w:] Istoričeskie monografii i issledovanija, Sanktpeterburg’, t. 12, 1873, s. 24–29.
Zob. również I. D. Beljaev, Sud’by zemščiny i vybornogo načala na Rusi, Moskva 1906 (praca
została napisana w latach 1866–67), s. 17–23; 39–42; 45–46 i dalsze. Wspomniany badacz
również podkreślał znaczenie wiecu, który powoływał ksiecia
˛
jako „ziemskiego urz˛ednika”.
Zob. również I. E. Zabelin, Istorija russkoj žizni s drevnejšich vremen, Moskva 1876, s. 348–349.
Najpełniej kwestie˛ relacji poddanych z ksia˛ż˛etami rozpatrzył w swojej ksia˛żce V. I. Sergeevič
(Veče i knjaz’. Russkoe gosudarstvennoe ustrojstvo i upravlenie vo vremena knjazej Rjurikovičej, Moskva 1867, s. 141–147), który postrzegał ustrój władztwa Rurykowiczów jako mieszany
10
Wst˛ep
poglady,
˛ które wywarły wpływ na dalszy rozwój badań. Przyjmujac
˛ założenie, że prawo jest wyrazem rozwoju życia narodu, uważano, że relacje miedzy
˛
poddanymi a władca˛ miały charakter zinstytucjonalizowany i sformalizowany.
Główna˛ instytucja,˛ na płaszczyźnie której najpełniej sie˛ one realizowały, był
wiec3 . Badania koncentrowały sie˛ na określeniu kompetencji wiecu, roli jaka˛
odgrywał w zarzadzie
˛
państwem oraz genezie wspomnianej instytucji. Zgromadzeniom wiecowym przypisywano niezwykle szerokie kompetencje: tam
miano formułować prośby lub żadania
˛
wobec władcy, decydowano o wojnie
4
i pokoju, nawet wbrew interesom panujacego
˛
.
monarchiczno-demokratyczny. Szczegółowy przeglad
˛ pogladów
˛
XIX-wiecznej historiografii
zawiera praca T. Vilkul, Ljud’e i knjaz’ v konstrukcijach letopiscev XI–XIII vv., Kiïv 2007,
s. 8–12.
3
Zob. zwłaszcza prace˛ V. I. Sergeeviča, Veče i knjaz’, s. 66–82; M. F. Vladimirskij-Budanov, Obzor istorii russkogo prava, Sanktpeterburg’ 1888, s. 56–68; A. E. Presnjakov, Knjažoe
pravo v Drevnej Rusi, [w:] Knjažoe pravo v Drevnej Rusi. Očerki po istorii X-XII stoletij. Lekcii po russkoj istorii. Kievskaja Rus’, Moskva 1993 (reprint pracy Knjažoe pravo v Drevnej
Rusi wydanej w 1909), s. 137–163; idem, Lekcii po russkoj istorii. Kievskaja Rus’, [w:] ibidem, s. 412–427. Jak nadal żywotne sa˛ wspomniane poglady,
˛ świadcza˛ uwagi K. Zernacka,
który w artykule z 1973 r. podkreślał, że „Nun lassen bekanntlich einige Andeutungen in der
ältesten Chronistik darauf schlie ßen, da ß die politischen Relationen knjaz- ljudi im Kiever Reich in spezifischer Weise institutionalisiert waren”; idem, Fűrst und Volk in der ostslavischen
Fruhzait, „Forschungen zur Osteuropäischen Geschichte”, 1973, s. 9. Znacznie ostrożniej do
kwestii podeszli: O. V. Martyšin, Vol’nyj Novgorod. Obščestvenno-političeskij stroj i pravo feodal’noj respubliki, Moskva 1992, s. 180–181; P. V. Lukin, K voprosu o tak nazyvaemom sovete
v domongol’skoj Rusi, DG 2003, Moskva 2005 s. 132–142; idem, O tak nazyvajemoj mnogoznačnosti ponjatja „veče” v russkich latopisach, [w:] Domongol’skoe vremja. Neisčerpaemost’
istočnika. Sbornik k 70-letiju V. A. Kučkina, Moskva 2005, s. 36–83; idem, Rannie letopisnye
upomnanija veča, „Drevnjaja Rus’. Voprosy Medievistiki”, 3, 2005, s. 58–60.
4
N. M. Karamzin, Istorija gosudarstva rossijskogo, kn. I, t. III, s. 121–122; I. E. Zabielin,
Istorija russkoj žizni, s. 348–349; V. I. Sergeevič, Veče i knjaz’, s. 67–96; I. A. Linničenko,
Veče v Kievskoj oblasti, Kiev 1881, s. 3–4 i dalsze; M. S. Gruševs’kij, Istorija Ukraïni – Rusi,
t. II, XI–XIII v., L’viv 1898 (reprint Kiïv 1992), s. 289–295; M. Dovnar-Zapol’skij, Političeskij stroj Drevnej Rusi. Veče i knjaz’, Moskva 1906, s. 6–31; A. E. Presnjakov, Knjažoe pravo,
s. 69. Podobne poglady
˛ funkcjonuja˛ również we współczesnej historiografii rosyjskiej. Zob.
O. V. Martyšin, Vol’nyj Novgorod, s. 180–181. Badacz ten również opowiada sie˛ za instytucjonalnym charakterem wiecu, ale idac
˛ za dawna˛ koncepcja˛ N. I. Kostomarowa (Severnorusskie
narodopravstva vo vremena udel’no-večevogo układa: Novgorod, Pskov, Vjatka, [w:] Istoričeskie monografii i issledovanija, t. I, Sanktpeterburg 1863, s. 32–34) dopuszczał możliwość
funkcjonowania nieinstytucjonalnego wiecu, rozumianego jako spontaniczne zebranie ludności. Za wieloznacznościa˛ terminu „wiec” opowiada sie˛ również P. V. Lukin (K voprosu o tak
nazyvaemom sovete, s. 132–142; idem, O tak nazyvajemoj mnogoznačnosti ponjatja „veče”,
s. 36–83; idem, Rannie letopisnye upomnanija veča, s. 58–60. T. Vilkul zwróciła uwag˛e, że
Wst˛ep
11
Jakkolwiek w poczatkach
˛
XX w. poglad
˛ o szczególnym znaczeniu zgromadzeń wiecowych w interakcjach monarcha–poddani utrzymał sie˛ wśród
badaczy, to rewolucja 1917 r. zmieniła paradygmaty. Historiografia radziecka
zgodnie z marksistowska˛ koncepcja˛ materializmu historycznego postrzegała
władztwo Rurykowiczów w kategoriach państwa feudalnego5 . Wpłyneło
˛ to
na sposób ujecia
˛
interesujacego
˛
nas zagadnienia. Relacje monarcha–poddani
rozpatrywano w kontekście teorii walki klasowej, w której po jednej stronie
barykady stali władca i klasa feudałów, po drugiej zaś prosty lud. Nie oznacza
to jednak, że we wspomnianym okresie brakowało wnikliwych i cz˛estokroć
trafnych spostrzeżeń dotyczacych
˛
charakteru władzy ksia˛ż˛ecej6 , omawiajacych
˛
7
8
struktur˛e społeczeństwa ruskiego oraz jego wewnetrzne
˛
podziały .
tak zwane „funkcje wiecu”: powoływanie władcy, zawieranie pokoju i wypowiadanie wojny,
faktycznie leżały w kompetencji władcy, co w zdecydowanej wiekszości
˛
potwierdzaja˛ zapisy
latopisarskie, eadem, Ljud’e i knjaz’, s. 272–313.
5
Koncepcje˛ monarchii feudalnej Rurykowiczów S. V. Juškova (Feodal’nye otnošenija kievskoj Rusi, „Učennye Zapiski Saratovskogo Universiteta”, t. 3, vyp. 4, 1925, s. 1–108) najpełniej
rozwinał˛ B. Grekov (Načalnoj period v istorii russkogo feodalizma, „Vestnik AN SSSR”, nr 7,
1933, s. 13–18; idem, Očerki po istorii feudalizma v Rosii: Sistema gospodstva, podčinenija
v feodal’noj derevne, Moskva-Leningrad 1934, s. 159; idem, Kievskaja Rus’, Moskva 1939). Opowiedział sie˛ za nia˛ również L. V. Čerepnin, który w pierwszej z cytowanych prac wiazał
˛
powstanie stosunków feudalnych na Rusi z rozwojem stosunków własnościowych, w kolejnej zaś wyraził przypuszczenie, że Ruś była państwem opartym na feudalno-hierarchicznej
strukturze, uformowanej na sieci porozumień miedzy
˛
ksia˛ż˛etami, nie zaś na zasadach senioratu. (L. V. Čerepnin, K voprosu o charaktere i forme drevnerusskogo gosudarstva X–nač. XIII
vv., „Istoričeskie Zapiski”, t. 89, 1972, s. 375–386; Obščestvenno-političeskie otnošenija v Drevnej Rusi i „Russkaja Pravda”, [w:] Drevnerusskoe gosudarstvo i ego meždunarodnoe značenie,
Moskva 1965, s. 128–278). Przeglad
˛ literatury i pogladów
˛
autorów opowiadajacych
˛
sie˛ za
koncepcja˛ feudalna˛ zob. I. Ja. Frojanov, Kievskaja Rus’. Očerki otečestvennoj historiografii,
Leningrad 1990, s. 213–319.
6
V. T. Pašuto, Čerty političeskogo stroja Drevnej Rusi, [w:] Drevnerusskoe gosudarstvo i ego
meždunarodnoe značenie, red. V. T. Pašuto, L. V. Čerepnin, Moskva 1965, s. 11–73; L. V. Čerepnin, K voprosu o charaktere i forme drevnerusskogo gosudarstva, s. 353–407; I. U. Budovnic,
Obščestvenno političeskaja mysl’ Drevnej Rusi, Moskva 1960, s. 149–192.
7
Zob. np. V. T. Pašuto, Očerki po istorii Galicko-Volynskoj Rusi, Moskva 1950; A. N. Nasonov, „Russkaja zemla” i obrazowanie territorii drevneruskogo gosudarstva. Istoriko-geografičeskoe issledovanie, Moskva 1951; M. N. Tichomirov, Krest’janskie i gorodskie vosstanija v Drevnej
Rusi, Moskva 1955; L. V. Čerepnin, Obščestvenno-političeskije otnošenija, s. 128–278.
8
Zob. V. L. Janin, Novgorodskie posadniki, Moskva 1962; idem, Socjal’no-poitičeskaja
struktura Novgoroda v svetle archeologičeskich issledovanij, „Novgorodskij istoričeskij zbornik”
vyp. 1, Leningrad 1982, s. 79–95; M. Ch. Aleškovskij, Socjal’nye osnovy formirovovanija teritorii
Novgoroda IX–XIV vv. „Sovetskaja Archeologija”, nr 3, 1974, s. 100–112; P. P. Toločko, Kiev
i Kievskaja zemlja v period feodal’noj razdroblennosti XII–XIII vv., Kiev 1980, s. 92–111.
12
Wst˛ep
Na poczatku
˛
lat 90. XX w., na bazie dawnych pogladów
˛
Wasilija Kluczewskiego9 sformułowano koncepcje˛ federacyjna,˛ wedle której Ruś Kijowska
była konglomeratem wspólnot terytorialnych, skupiajacych
˛
sie˛ wokół głównych ośrodków grodowych. Tym samym powrócono do pogladu
˛ o decyduja-˛
cej roli lokalnych społeczności w sprawowaniu władzy, co również rzutowało
na charakter stosunków z przedstawicielami dynastii10 . Pod koniec XX stulecia badacze, opierajac
˛ sie˛ na tej samej podstawie źródłowej, sformułowali
odległe od siebie koncepcje ruskiej państwowości oraz odpowiadajace
˛ im wizje stosunków miedzy
˛
panujacym
˛
a poddanymi, które Paweł Łukin określił
jako: feudalna˛11 , grodowo-miejska˛12 oraz rewizjonistyczna˛13 . Ten swoisty im9
Według przekonań V. O. Kluczewskiego do połowy IX w. dawne wspólnoty rodowe usta-˛
piły miejsca wspólnotom kupiecko-wojskowym funkcjonujacym
˛
w najznaczniejszych grodach:
Kijowie, Nowogrodzie, Smoleńsku, Ładodze, Lubeczu i innych. Wspomniane ośrodki grodowe
zacz˛eły odgrywać role˛ centrów politycznych, podporzadkowuj
˛
ac
˛ sobie okoliczne ziemie. Kluczewski określał ustrój tego rodzaju wspólnot jako republikański. W X w. ksia˛ż˛eta ruscy blisko
jeszcze współpracowali z przedstawicielami lokalnych elit wojskowo-handlowych, jednakże
podziały wśród arystokracji grodowej doprowadziły w kolejnych stuleciach do powstania dwu
sił politycznych: ksiecia
˛ i jego drużyny (w skład której weszły miejscowe elity wojskowe) oraz
wspólnot grodowych. Zob. V. O. Ključevskij, Bojarskaja duma, Moskva 1883, s. 36–51; idem,
Russkaja istorija v 3 kn., Moskva 1995, t. 1, s. 115–118.
10
Najpełniej koncepcje˛ federacyjna˛ rozwineli
˛ I. Ja. Frojanov i jego uczniowie (szkoła petersburska). Zob. I. J. Frojanov, Kievskaja Rus’. Očerki social’no-političeskoj istorii, Leningrad
1980, s. 123–137; 164–185; 216–244; idem, Drevnijaja Rus’ IX–XIII v. Narodnye dviženija. Knjažeskaja i večevaja vlast’, Moskva 2012, s. 70–87 i dalsze; T. V. Belikova, Rol’ galitskogo bojarstva
v sobytijach 1211–1214 gg, „Vestnik Leningradskogo Universiteta”, s. 2, Istorija, 3, 1989, 82–85;
A. V. Majorov, Galicko-Volynskaja Rus’. Očerki social’no-političeskich otnošenij v domongol’skij
period. Knjaz’, bojare i gorodskaja obščina, Sankt-Peterburg 2001, s. 14–46 i dalsze.
11
Wspomnianym pojeciem
˛
P. V. Łukin określa koncepcje historyków radzieckich bazujace
˛
zarówno na marksistowskiej teorii feudalizmu postrzeganego przede wszystkim jako system
społeczno-gospodarczy (S. V. Juškov, Očerki po istorii feudalizma v Kievskoj Rusi, Moskva 1939,
s. 195–197; B. Griekov, Kievskaja Rus’, s. 491–494; M. N. Tichomirov, Drevnerusskie goroda,
Moskva 1956, s. 185–213), jak i późniejszych koncepcji traktujacych
˛
feudalizm w kategoriach
ustroju społeczno-politycznego (L. V. Čerepnin, K voprosu o charaktere i forme drevnerusskogo
gosudarstva, s. 353–407; P. P. Toločko, Očerki social’no-političeskoj istorii, Kiev 1987, s. 224–
250; idem, Vlast’ v Drevnej Rusi X–XIII vv., Sankt Peterburg 2011, s. 154–155.
12
Tak określa badacz koncepcje I. Ja. Frojanova i szkoły petersburskiej. Patrz przyp. 10.
13
P. V. Lukin, Novgorodskoe veče. Staryje koncepcji i novye dannye, „Istoričeskij Vestnik’”,
t. 1 (148), 2012, s. 105. Tym ostatnim terminem określał postaw˛e badaczy, którzy powatpie˛
wali w instytucjonalny charakter wiecu: J. Granberg, Veche in the Chronicles of medieval
Rus. A Study of Functions and terminology, Göteborg 2004; idem, Veče v drevnerusskich
pis’mennych istočnikach: funkcii, terminologia, [w:] DGVE 2004, Političeskie instituty Drevnej
Rusi, Moskva 2006; E. L. Keenan, Veče, Russian History/Histoire Russe, Vol. 34, 2007, n. 1–4.;
Wst˛ep
13
pas w badaniach nad wspomnianym zagadnieniem próbowano przełamać,
proponujac
˛ nowa˛ metodyk˛e14 .
Nieco mniejszym zainteresowaniem badaczy cieszyła sie˛ kwestia podstaw
ideologicznych władzy Rurykowiczów. W poczatkach
˛
XX w. ukazała sie˛ praca
Władimira Waldenberga, który jako jeden z pierwszych podjał˛ wspomniane
zagadnienie, koncentrujac
˛ sie˛ przede wszystkim na wpływach wzorców bizantyjskich i ich recepcji na Rusi15 . Na tym polu również zarysowały sie˛
dwa przeciwstawne zdania. Przekonaniu, że Ruś, wchodzac
˛ w obr˛eb wpływów kościoła bizantyjskiego, wraz z nauka˛ o wierze przyjmowała integralnie
zwiazane
˛
z nia˛ idee dotyczace
˛ władzy panujacego
˛
i jego roli w państwie16 ,
przeciwstawiano poglad
˛ o pewnej dychotomii w recepcji bizantyjskiej kultury
T. Vilkul, Ljud’e i knjaz’ v konstrukcjach letopiscev XI–XIII vv., Kiev 2007.
14
Zob. A. N. Poljakov, Drevnerusskaja civilizacja. Osnovnye čerty socjalnego stroja, „Voprosy
Istorii”, nr 9, 2006, s. 67–87. Autor postuluje nowa˛ metodyk˛e badań, polegajac
˛ a˛ na próbie
zrozumienia istoty cywilizacji jako „społecznego fenomenu”. A. N. Poljakov powraca do koncepcji polis jako formy organizowania sie˛ cywilizacji ruskiej, opierajac
˛ sie˛ przede wszystkim
na obserwacji stosunków własnościowych. W kolejnym jednak artykule wspomniany badacz
stwierdzał, że Ruś nie była ani monarchia,˛ ani federacja.˛ (Drevnerusskaja civilizacija. Osnovy
političeskogo stroja, „Voprosy Istorii”, nr 3, 2007, s. 69; Znacznie bardziej perspektywiczna
okazuje sie˛ metoda „powrotu do źródeł” i obserwacja przekazów latopisarskich pod katem
˛
tekstologicznym, zob. T. Vilkul, Ljud’e i knjaz’, s. 7 oraz P. V. Łukina, który zwrócił uwag˛e
na wykorzystanie nowych źródeł do wspomnianej problematyki, idem, Novgorodskoe veče,
s. 106–107 i dalsze.
15
V. Val’denberg, Drevnerusskie učenija o predelach carskoj vlasti. Očerki russkoj političeskoj literatury ot Vladimira Svjatogo do konca XVII veka, Moskva 2006 (reprint wydania
z 1916 r.), s. 28–73 i dalsze.
16
D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, Eastern Europe 500–1453, New York–Washington 1971, s. 223–232; O. M. Rapov, O nekotorych aspektach knjažeskogo zemlevladenija
v Kievskoj Rusi, Stanovlenie rannefeodaln’nych slavjanskich gosudarstv. Kiev 1972, s. 103–
105; A. Carile, Byzantine political ideology and the Rus’ in the tenth-twelth centuries, HUS,
t. 12/13, 1988/1989, s. 409–411. Akcentowano również wpływ lokalnej tradycji na postrzeganie roli władcy na Rusi (F. Dvornik, Byzantine political ideas in kievan Russia, s. 121–122;
A. Awenarius, Metropolitan Ilarion on the Origin of Christianity in Rus’: The Problem of the
Transformation of Byzantine Influence, HUS, t. 12/13, 1988/89, s. 689–701; G. Podskal’skij,
Gosudarstvo i cerkov’, [w:] idem, Christianstvo i bogoslovskaja literatura v Kievskoj Rusi, 988–
1237, Vizantinorosika 1996, s. 61–71; A. Poppe, Das Reich der Rus im 10 und 11 Jahrhunderts:
Wandel der Ideenwelt. „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Neue Folge”, 1980, Bd. 28,
s. 334 i dalsze; idem, The Enthronement of the Prince in Kievan Rus’, [w:] The 17th International Byzantine Congress: Abstracts of Short Papers. Washington, 1986, s. 272–274; H. Grala,
Człowiek wobec władzy na Rusi Moskiewskiej (XIV–XVI w.), [w:] Człowiek w społeczeństwie
średniowiecznym, Warszawa 1997, s. 404–436; A. P. Toločko, Knjaz’ v drevnej Rusi, s. 69–86;
G. G. Litavrin, Vizantjja i Slovjane, Sankt Peterburg 1999, s. 471–477.
Wst˛ep
14
i doktryny władzy na Rusi: szybko dokonujacej
˛ sie˛ w sferze kościelnej, powierzchownie i z pewnymi oporami w sferze świeckiej17 . Kwestia wpływów
bizantyjskich, zwłaszcza ich przejawów w „spektaklach władzy Rurykowiczów” (intronizacja ksia˛ż˛eca, zawieranie porozumień politycznych, pogrzeby,
wystapienia
˛
publiczne władców) nie przyciagała
˛
szczególnej uwagi badaczy,
na co niewatpliwie
˛
wpłyneło
˛ przekonanie o niezwykle skromnym zasobie informacji latopisarskich18 . Dopiero poczawszy
˛
od lat osiemdziesiatych
˛
XX w.,
odnotować możemy ożywienie badań nad wspomniana˛ problematyka.˛ Uwaga
historyków koncentruje sie˛ przede wszystkim wokół kwestii rytu intronizacyjnego ksia˛żat˛ ruskich19 .
Wydaje sie,
˛ że podjecie
˛
analizy nad wspomnianymi działaniami monarchy (intronizacja, pogrzeby, zawieranie porozumień), które możemy określić
jako przełomowe w życiu społeczności, może znacznie poszerzyć tradycyjny
schemat ujmowania relacji monarcha–poddani. W przekazach latopisarskich,
które w znacznej cz˛eści poświecone
˛
sa˛ dziejom dynastii Rurykowiczów, tego
17
Jako pierwszy poglad
˛ taki sformułował N. I. Kostomarov, Načalo ednoderžavija v’ drevnej
Rusi, s. 15; Zob. również: I. U. Budovnic, Obščestvenno političeskaja mysl’ Drevnej Rusi, Moskva
1960; A. Djurova, L’intégration du monde slave dans le cadre de la communauté orthodoxe
(IXe-XIIe siècles): Notes preliminaries, HUS, t. 12/13, 1989/1989, s. 643–667; Z. V. Udal’cova,
Kulturnyje zviazi Vizantii s drevnej Ros’ju, [w:] Problemy izučenija kulturnogo nasledija, Nauka
1985, s. 13–19; I. S. Čičurov, Političeskaja ideologia srednevekov’ja. Vizantija i Rus’, Moskva
1990, s. 127–150. Zob. również S. Franklin, Writing, Society and Culture In Early Rus c. 950–
1300, Cambridge 2004, s. 101–106; 139–160 i dalsze. Wspomniany badacz jakkolwiek uważa, że
poglad
˛ o dychotomii w recepcji bizantyjskiej kultury na Rusi jest uproszczeniem, to również
postrzega proces transformacji ruskiej kultury pod wpływem bizantyjskich wzorców jako
długotrwały i uznaje jego ograniczone wpływy na sfer˛e świecka.˛
18
A. V. Gorskij, O svjaščennodejstvii venčanija i pomazanija carej na carstvo, „Tvorenja
svjatych otcov v russkom perevode”, t. 49, 1882, Pribavlenja, s. 131–133; W. K. Medlin, Moscow
and East Rome. A Political Study of Relations of Church and State in Muscovite Russia.
Geneve 1952, s. 54–61; F. Dvornik, Byzantine political ideas in Kievan Russia, „Dumbarton
Oaks Papers”, Vol. 9, (1956), s. 116–117.
19
A. Poppe, Das Reich der Rus im 10 und 11 Jahrhunderts, s. 351–352; idem, The Enthronement of the Prince in Kievan Rus’, s. 272–274; J. Banaszkiewicz, Bolesław i Peredsława.
Uwagi o uroczystości stanowienia władcy w zwiazku
˛
z wejściem Chrobrego do Kijowa, KH,
1990, nr 4, s. 8–21; A. P. Toločko, Knjaz’ v drevnej Rusi, vlast’ sobstvennost’ ideologija, Kiev
1992, s. 139–147; V. M. Rička, Vladimir’ na stol’, Obrjad intronizacji v Kijvs’kij Rusi, „Ruthenica”, t. VI. Kiïv, 2007. s. 118–127; tenże Knjažij dvir Kieva, [w:] Knjažij dvir pivdennoj Rusi
X–XIII st., red. M. F. Kotljar, V. M. Rička, Kiiv 2008, s. 137–166; K. S. Gvozdenko, Ceremonja
kniažeskoj intronizacii na Rusi v domongol’skij period, „Drevniaja Rus’. Voprosy Medievistiki”,
nr 1, 2009 r., s. 17–35.
Wst˛ep
15
rodzaju zapisy najpełniej pokazuja˛ interakcje zachodzace
˛ miedzy
˛
poddanymi
a władca˛ i tym bardziej sa˛ cenne dla niniejszej pracy20 .
Jak zwracano już uwag˛e w literaturze przedmiotu, koncentrowanie sie˛ na
problematyce wiecu przez pryzmat jego działalności instytucjonalnej i roli,
jaka˛ odgrywał on w politycznych strukturach władztwa Rurykowiczów, w sytuacji kiedy dysponujemy w przeważajacej
˛ mierze źródłami narracyjnym, jest
zwodnicze21 . Należy sadzić,
˛
że dosłowne traktowanie tekstów latopisarskich,
bez głebszej
˛
refleksji nad literacka˛ i ideowa˛ ich forma,˛ skutkuje powstawaniem cz˛esto dość dowolnych koncepcji historiograficznych22 . Ukraińska badaczka Tetiana Wilkul, która podjeła
˛ analiz˛e przekazów źródłowych z perspektywy tekstologicznej, przekonujaco
˛ pokazała, jak latopisarze ruscy konstruowali treść tekstu narracyjnego. Liczne obserwacje fabuł latopisarskich
pozwoliły Autorce wydzielić schematy kompozycyjne, topiczne wzorce, które
pod piórem latopisarzy składały sie˛ na określona,˛ zgodna˛ z intencjami autora
latopisu wizje˛ przeszłości23 .
Jakkolwiek wspomniana praca jest niezwykle ważnym wkładem w badania nad narracjami latopisarskimi dotyczacymi
˛
relacji miedzy
˛
monarcha˛
24
a poddanymi , to wydaje sie,
˛ że wiedz˛e o tym zagadnieniu możemy wzbogacić, podejmujac
˛ refleksje˛ nad różnymi przejawami zachowań ludzkich oraz
20
Kolejna˛ grupa˛ przekazów latopisarskich, które obrazuja˛ relacje panujacego
˛
z jego najbliższym otoczeniem, stanowia˛ narracje o działaniach wojennych. Zostały one omówione
w ksia˛żce P. Żmudzkiego, Władca i wojownicy. Narracje o wodzach, drużynie i wojnach w najdawniejszej historiografi Polski i Rusi, Wrocław 2009, dlatego też ograniczono sie˛ w niniejszej
publikacji do opisów zwiazanych
˛
ze zmiana˛ statusu panujacego
˛
(intronizacja, detronizacja,
ceremoniał pogrzebowy), które odgrywały ważna˛ role˛ w życiu społeczeństwa. W tego rodzaju
zapisach najpełniej możemy obserwować interakcje zachodzace
˛ miedzy
˛
panujacym
˛
a poddanymi. Istotne znaczenie dla przedmiotu badań posiadaja˛ również te wzmianki latopisarskie,
które pozwalaja˛ uchwycić również funkcjonujace
˛ wśród ówczesnych idee dotyczace
˛ obowiaz˛
ków władcy wobec poddanych, jak również powinności tych ostatnich wobec panujacego.
˛
21
Zob. J. Granberg, Veche in the chronicles of medieval Rus: a study of functions and
terminology, Göteborg 2004; idem, Veče v drevnerusskich pis’mennych istočnikach: funkcii,
terminologia, [w:] DGVE 2004, Političeskie instituty Drevnej Rusi, Moskva 2006; T. Vilkul,
Ljud’e i knjaz’, s. 7.
22
T. Vilkul, Ljud’e i knjaz’, s. 7.
23
Ibidem, s. 111–313.
24
Publikacja ta wywołała żywa˛ dyskusje˛ nad wspomniana˛ problematyka˛ zwłaszcza
w aspekcie metodologicznym: P. V. Lukin, Dekonstrukcja dekonstrukcji. O knigie T. Vilkul
po istorii drevnerusskogo vieča, „Scrinium” nr 4, 2008, s. 403–434; T. Vilkul, Po povodu recenzji P. V. Lukina „dekonstrukcja dekonstrukcji”, „Socium”, nr 5, 2009, s. 85–130; E. L. Keenan,
Ildar H. Garipzanov, Patrick J. Geary, and Przemysław Urbańczyk, eds., Franks, Northmen, and
Slavs: Identities and State Formation in Early Medieval Europe; Omelian (Omeljan) Pritsak,
16
Wst˛ep
wartościami, które ważne były z punktu widzenia ówczesnego społeczeństwa.
Przekazy latopisarskie budowano wprawdzie wedle określonych schematów,
obficie korzystały one z różnorodnych literackich wzorców, ale wartym zastanowienia jest, dlaczego spośród tak obszernego literackiego materiału, jakim
dysponowali ich twórcy, wybierali oni określone exempla zachowań władców i poddanych25 . Obserwacja tego rodzaju zachowań w zakresie funkcji,
jaka˛ pełniły w sferze publicznej, pozwoli nam nieco lepiej poznać kulturowe uwarunkowania postrzegania panujacego
˛
i jego roli w społeczeństwie.
Przekazy były formułowane w określonym kontekście przekonań społecznych
i to właśnie one, nierzadko bardziej aniżeli detale rzeczywistości, przekazuja˛
wyobrażenia, jak powinna ona wygladać.
˛
Opisy aktów politycznych zawieraja˛
pewne idee dotyczace
˛ władzy, zarówno tej ujmowanej w pozytywnym, jak
i negatywnym świetle. To one właśnie sa˛ ważne dla tematu niniejszej pracy.
Podjecie
˛
analizy opisów przedstawiajacych
˛
„władz˛e w działaniu” i określenie ich ideowych założeń może poszerzyć nasza˛ wiedz˛e i umożliwić nowe
interpretacje tych przekazów, które wielokrotnie już były przedmiotem zainteresowania historiografii. Szczególne znaczenie dla lepszego poznania kulturowych uwarunkowań postrzegania panujacego
˛
i jego roli w społeczeństwie maja˛ współczesne osiagni
˛ ecia
˛
metodologii badań mediewistycznych.
Dla tematu niniejszej pracy szczególnie istotne wydaja˛ sie˛ studia nad wpływem kontekstu powstawania przekazu na prezentowane treści oraz badania
nad formami zachowań ludzkich i środków komunikacji niewerbalnej, które
w średniowieczu były jednym z ważniejszych sposobów interakcji panujacego
˛
z poddanymi26 .
Pokhodzhennia Rusi (The Origin of Rus’), 2 vols.; Tatiana L. Vilkul, Liudi i kniaz’ v drevnerusskikh letopisiakh serediny XI–XIII vv. (The People and the Prince in Old Russian Chronicles
from the Mid–11th to the 13th Centuries, „Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History”, vol. 12, no. 2, 2011, s. 501–510
25
Jakkolwiek nie możemy wykluczyć, że literacka tradycja powielała pewne tropy, które
mogły już nie odpowiadać aktualnym wartościom i zachowaniom, to o wiele bardziej prawdopodobne jest, że pewne działania o charakterze rytualnym, ceremonialnym, demonstracyjnym były przedmiotem zainteresowania latopisarzy ze wzgledu
˛ na role,
˛ jaka˛ odgrywały
w życiu społeczeństwa. Zob. P. Buc, Pułapki rytuału. Mi˛edzy wczesnośredniowiecznymi tekstami a teoria˛ nauk społecznych, Warszawa 2011, s. 321–329.
26
G. Althoff, Die Macht der Rituale. Symbolik und Herrschaft im Mittelalter, Darmstadt
2003; idem, Inszenierte Herrschaft. Geschichtsschreibung und politisches Handeln im Mittelalter, Darmstadt 2003; H. Keller, Ritual, Symbolik und Visualisierung in der Kultur des
ottonischen Reiches, FMS, 2001, 35, s. 23–59; Z. Dalewski, Rytuał i polityka. Opowieść Galla
Anonima o konflikcie Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem, Warszawa 2005.
Wst˛ep
17
Podejmujac
˛ analiz˛e specyficznego rodzaju źródeł, jakim sa˛ narracje, nie
zamierzamy oddzielać faktów historycznych od tego, co możemy postrzegać
jako rzeczywistość tekstu narracyjnego. Jedne i drugie współkształtuja˛ bowiem komunikat i odwołanie sie˛ tylko do tego, „co sie˛ wydarzyło”, może
prowadzić do zatracenia pierwotnego jego znaczenia27 . Jak wielokrotnie podkreślano w literaturze przedmiotu, narracje średniowieczne maja˛ własny sens,
wewnetrzn
˛
a˛ logik˛e, której zrozumienie możliwe jest poprzez badanie całości,
a nie tylko wybranych fragmentów28 . Dziejopisarzy średniowiecznych niewat˛
pliwie ograniczały funkcjonujace
˛ kanony determinujace
˛ sposób opisu czynów,
właściwości, zachowań postaci29 . Wydaje sie˛ jednak, że dobierajac
˛ schematy
przedstawień, autorzy średniowieczni nie czynili tego bezrefleksyjnie, lecz odwoływali sie˛ do środowiskowych przekonań, ponieważ to właśnie one, cz˛esto
zdecydowanie bardziej niż detale rzeczywistości przekazuja˛ wyobrażenia na
temat panujacego
˛
i jego roli w społeczeństwie.
Głównym rodzajem źródeł, które bed
˛ a˛ przedmiotem naszej uwagi, sa˛ latopisy. Zawieraja˛ one bodaj najwiekszy
˛
zasób wiadomości dotyczacych
˛
dziejów
społeczno-politycznych ziem ruskich w badanym okresie. Istotne znaczenie
maja˛ zwłaszcza te najstarsze: ogólnoruska Powieść lat minionych, zredagowana w poczatkach
˛
XII w., zachowana w zwodach latopisarskich XIV–XV stu30
lecia oraz Latopis nowogrodzki I, który poza wiadomościami o stosunkach
27
J. Topolski, Jak si˛e pisze i rozumie histori˛e. Tajemnice narracji historycznej, Poznań
2008, s. 10; P. Bering, Struktury narracyjne w późnośredniowiecznych łacińskich kronikach
regionalnych, Gniezno 2001, s. 19; Z. Dalewski, Rytuał i polityka, s. 8; P. Żmudzki, Władca
i wojownicy, s. 12.
28
J. Topolski, Jak si˛e pisze i rozumie histori˛e, s. 7; R. Barthes, Wst˛ep do analizy strukturalnej
opowiadań, [w:] Narratologia, red. M. Głowiński, Gdańsk 2004, s. 16–21; P. Żmudzki, Władca
i wojownicy, s. 13.
29
D. S. Lichačev, Izobraženie ljudej v letopisi XII–XIII vv., TODRL, t. X, 1954, s. 7–43; V.
P. Adrianova-Peretc, Očerki poetičeskogo stila Drevnej Rusi, Moskva 1947.
30
Literatura dotyczaca
˛ badań źródłoznawczych nad Powieścia˛ jest olbrzymia. Pewne podsumowanie ponad 200 lat badań zawiera praca A. Poppe, A. A. Šachmatov i spornyje načala
russkogo letopisanija, [w:] Materialy Meždunarodnoj konferencji Povest’ Vremennych Let i načal’noje letopisanie, „Drevnjaja Rus’, Voprosy Medievistiki”, nr 3, 2008, s. 76–85. Najnowsze
ustalenia dotyczace
˛ wspomnianego źródła prezentuja:˛ A. A. Gippius, Dva načala Načel’nogo
letopisi: k istorii kompozicii Povesti Vremiennych Let, [w:] Verenca liter. K 60-letju V. M. Živova, red. A. M. Moldovian, Moskva 2006, s. 114–251; idem, K probleme redakcji Povesti
Vremennych Let, „Slavjanovedenie”, nr 5, 2007, s. 20–45; nr 2, 2008, s. 3–25; A. Timberlake, Redaction of the Primary Chronicle, „Russkij jazyk v naučnom osveščenii”, t 1, Moskva
2001, s. 196–214; T. Vilkul, Povest’ vremennych let i Chronograf, „Paleoslavica”, t. XV, nr 2,
Cambridge-Massechusetts, 2007, s. 56–118.
Wst˛ep
18
północnoruskich, w swej najstarszej warstwie, wedle tradycyjnego przekonania zachował fragmenty protografu poprzedzajacego
˛
Powieści lat minionych31 .
Nieocenionym źródłem wiedzy o Rusi XII w. jest Latopis kijowski, zachowany
w kilku zwodach latopisarskich, z których najważniejsze znaczenie maja:˛ pochodzacy
˛ z XV w. ipatiewski oraz późniejszy, z XVI w. chlebnikowsko-ostrow32
ski . Również we wspomnianych zwodach znajduje sie˛ najważniejsze źródło
dla rekonstrukcji stosunków na Rusi XIII w. – Kronika halicko-wołyńska33 .
Istotne znaczenie dla naszych rozważań ma Latopis ławrentiewski, w którym
zachowały sie˛ ślady włodzimierskiej tradycji latopisarskiej34 . Poza ta˛ grupa˛
latopisów znajduje sie˛ jeszcze olbrzymia grupa zwodów latopisarskich pochodzacych
˛
z okresu XV–XIX stulecia. Jakkolwiek do wiadomości niektórych
z nich odwołujemy sie˛ w niniejszej pracy, to jednak ze wzgledu
˛
na ich
późne pochodzenie i nie w pełni wyjaśniona˛ filjacje,
˛ ich zapisy traktujemy
z ograniczonym zaufaniem. Ślady społecznych realiów odszukamy również
w hagiograficznych utworach i paterykach, których wiadomości pozwalaja˛
przedstawić bogatszy obraz poruszonych w pracy zagadnień. W celu pełniejszej analizy porównawczej omawianych zjawisk odwołamy sie˛ również
31
Zob. A. A. Šachmatov, O načalnom Kievskom latopisnom svode, ČOIDR, 1897, kn. 3,
s. 1–58; D. S. Lichačev, Povest’ Vremennych Let. Istoriko-literaturnyj očerk, [w:] Povest’ Vremennych Let, č. 2, s. 52–55 i dalsze. Na późne pochodzenie wspomnianych zapisów wskazuja:˛
S. A. Bugoslavskij, Povest Vremennych Let. Spiski, redakcji, pervonačal’nyj tekst, [w:] Starinnnaja russkaja povest, red. N. K. Gudzij, Moskva 1941, s. 7–37; T. Vilkul, Novgorodskaja pervaja
letopis; i Načal’nyj svod, „Palaeoslavica”, t. XI, Cambridge, Massachusetts, 2003, s. 5–35.
32
Oprócz wspomnianych, tekst zachował sie˛ jeszcze w trzech zwodach: pogodzińskim
z XVII w., (kopia chlebnikowskiego zwodu), jermołajewskim (XVIII w. kopia chlebnikowskiego) i krakowskim (przetranskrybowana literami alfabetu łacińskiego kopia pogodzińskiego
zwodu). Zob. A. A. Šachmatov, Predislovie, Ipat’evskaja letopis’, [w:] Polnoe Sobranie Russkich
Letopisej [dalej PSRL], t. II, Moskva 2001 (reprint wydania Sankt Peterburg 1908), s. III–XVI;
The Old Rus’ Kievan and Galician-Voilhynian Chronicles: The Ostrozkij (Xlebnikov) and Cetvertyns’kyj (Pogodn) Codices, [w:] Harvard Liberary of Early Ukrainian Literature, Texts, vol.
VIII, Harvard 1990; B. A. Rybakov, Russkije letopiscy i avtor Slova o polku Igorievie, Moskva
1972; V. Ju. Frančuk, Kievskaja letopis’, Kiev 1986; P. P. Toločko, Russkie letopisi i letopiscy
X–XIII v., Sanktpeterburg 2003, s. 98–157; Zob. dalsza literatura M. F. Kotljar, Kiïvskij litopis
XII st., Kiïv 2009.
33
Zob. M. Bartnicki, The Halych-Volhynian Chronicle as a Source for the History of Central
Eastern Europe in 13-th Century, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, vol. 13, 2008, s. 349–
369; A. Jusupović, Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (1205–1269).
Studium prozopograficzne, Kraków 2013, s. 23–59.
34
Zob zwłaszcza M. Priselkov, Istorija russkogo letopisanija XI–XV v.v, Sanktpeterburg
1996; T. Vilkul, O proischoždenii obščego teksta Ipat’evskoj i Lavrent’evskoj letopisi za XII v.
(predvaritel’nye zametki), „Palaeoslavica” 13, nr 1, 2005, s. 21–80.
Wst˛ep
19
do relacji kronikarskich z innych krajów słowiańskich (Polski i Czech), sag
islandzkich oraz słowiańskich przekładów kronik greckich.
Problematyka relacji panujacego
˛
z poddanymi nieodzownie wia˛że sie˛
z kwestia˛ pojeć,
˛ jakimi w przekazach latopisarskich określano poszczególne
grupy społeczne. Struktura społeczeństwa ruskiego niewatpliwie
˛
była zróżni35
cowana , lecz jak wielokrotnie wykazywano w literaturze przedmiotu, próba
powiazania
˛
sformułowań obejmujacych
˛
ogół mieszkańców grodu takich, jak:
„lud”, „cały naród” lub terminów regionalnych: „haliczanie”, „kijowianie”,
z określonymi grupami społecznymi wydaje sie˛ zwodnicze36 . Wprawdzie
w przekazach latopisarskich znaleźć możemy przykłady różnicowania grup
poddanych danego władcy (drużyna, „grażanie”), ale jak zauważono w literaturze przedmiotu, w wielu wypadkach wynikały one z „ról”, jakie latopisarze przypisywali bohaterom zbiorowym. Zwłaszcza w zapisach dotyczacych
˛
sytuacji konfliktowych rozgraniczenie poddanych na „drużyne”
˛ i „grażan” (kijowian, haliczan) było raczej wprowadzane w celu określenia zwolenników
ksiecia
˛
i jego przeciwników. Niekiedy tego rodzaju podziały służyły budowaniu opozycji „swój” (np. kijowianie, haliczanie itd.) – „obcy” (drużyna, „rus’kye
deckye”)37 .
Trzeba jednak podkreślić, że wspomniane podziały były znacznie bardziej skomplikowane aniżeli można wnioskować z tego rodzaju zapisów latopisarskich. Drużyny władców ruskich charakteryzowały sie˛ niestabilnym
składem, czemu sprzyjała mobilność należacych
˛
do nich elit. Sytuacje kryzysowe zwiazane
˛
ze zmiana˛ władzy, konflikty polityczne odgrywały ważna˛
role˛ w zmianach składu osobowego w najbliższym otoczeniu władcy. Jak zauważyła T. Wilkul znalazło to odbicie w terminologii społecznej latopisów.
Latopisarze, opisujac
˛ sytuacje kryzysowe, „zamieniali” przedstawicieli lokalnej społeczności „haliczan”, „kijowian” w drużyne˛ lub na odwrót „drużyna”
35
Zob. uwagi A. Poppe, Das Reich, s. 358–370; 388–389.
D. Ja. Samokvasov, Zametki po istorii russkogo gosudarstvennogo ustrojstva i upravlenija, Sanktpeterburg 1870, s. 23–29; M. B. Sverdlov, Genezis i struktura, s. 48–54; 214–219;
S. V. Zavadskaja, „Boljarin” – „bojarin” v drevnerusskich pis’mennych istočnikach, DG 1985,
Moskva 1985, s. 89–94; K. Zernack, Fűrst Und Volk, s. 9–10; A. Poppe, Das Reich, s. 388–389;
T. Vilkul, Ljud’e i knjaz’, s. 20–110; 217–272, tam dalsza szczegółowa literatura przedmiotu.
Mimo sceptycznych uwag nadal podejmowane sa˛ w historiografii próby powiazania
˛
poszczególnych pojeć
˛ z określonymi grupami społecznymi. Zob. I. Ja. Frojanov, Drevniaja Rus’, s. 278;
P. V. Lukin, O tak nazyvajemoj mnogoznačnosti ponjati veče v russkich latopisach, s. 36–83;
A. Majorov, Halicko-Volins’ka Rus’, s. 266–267 i dalsze.
37
T. Vilkul, Ljud’e i knjaz’, s. 263–272. Tam też zestawienie zapisów latopisarskich ukazujacych
˛
różnorodność wykorzystywania przez latopisarzy terminu „drużyna”.
36
Wst˛ep
20
stawała sie˛ „haliczanami”, „kijowianami”38 . Wspomniana badaczka, podejmujac
˛ ostatnio kwestie˛ wieloznaczności określeń grup społecznych, wydzieliła
kilka reguł, które wpływały na sposób ich prezentowania w przekazach latopisarskich. Według T. Wilkul, średniowieczni autorzy stosowali zasade˛ zast˛epowania ogółu grupy jej wybranymi przedstawicielami. Reprezentantami
„całego grodu”, „całego narodu” mogło być kilka, kilkanaście osób spośród
lokalnej elity. Wpływ na dobór terminologii społecznej miały również przekłady dzieł greckiej literatury, bizantyjskich kronik, Biblii. Dobór słów zależał
od literackich gustów latopisarza i nie zawsze odbijał współczesne mu realia.
Za T. Wilkul warto podkreślić, że dla średniowiecznego autora najważniejszym bohaterem był władca. Opisujac
˛ wiec
˛ określona˛ sytuacje,
˛ odpowiednio
sytuowano pozostałych uczestników wydarzeń, w zależności od tego, czy konstruowany przekaz przedstawiał panujacego
˛
w pozytywnym, czy negatywnym
39
świetle .
Ze wzgledu
˛
na powyższe uwagi w niniejszej pracy nie podejmowano
próby wyraźnego rozgraniczenia miedzy
˛
tzw. elita˛ władzy a pozostała˛ cz˛eścia˛
społeczeństwa. Jakkolwiek możemy zakładać, że główna˛ role˛ w relacjach z panujacym
˛
odgrywało jego najbliższe otoczenie, najznaczniejsi przedstawiciele
społeczności40 , to wydaje sie,
˛ że zagadnienie hierarchii społecznej w państwie
Rurykowiczów w świetle nowych perspektyw badawczych wymaga odr˛ebnego
opracowania.
Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od XI do połowy XIII stulecia. Pierwsza z cezur wynika przede wszystkim ze stanu zachowania źródeł
narracyjnych. Jakkolwiek przekazy Powieści lat minionych siegaj
˛ a˛ do znacznie
odleglejszego okresu, ale jak to określił S. Franklin, rozwój na Rusi kultury pisma zwiazany
˛
z konwersja˛ na nowa˛ wiar˛e wymagał od autorów poczatku
˛ XII
stulecia zinterpretowania i dopasowania własnej tradycji i kultury do chrześcijańskiej wizji świata41 . Dlatego też, siegaj
˛ ac
˛ po narracje z wcześniejszych
dziejów Rusi, w rzeczywistości obcujemy na ogół z koncepcjami intelektualnymi dwunastowiecznych latopisarzy.
38
Ibidem.
T. Wilkul, „Ludje”/gražanie and „boyars” in the Rus’ chronicles of the 11th–13th century.
The modelling of narrations versus social identity, mpis, ss. 12. Możliwość zapoznania sie˛
z niepublikowana˛ praca˛ uzyskałem dzieki
˛ uprzejmości Autorki, za co serdecznie dziekuj
˛ e.
˛
40
Por. A. Poppe, Das Reich, 388–389.
41
S. Franklin, Borrowed Time: Perceptions of the Past in Twelfth-Century Rus’, [w:] Perception of the Past in Twelfth Century Europe, ed. P. Magdalino, London 1992, s. 157.
39
Wst˛ep
21
Cezura końcowa rozważań wynika z dwu przesłanek. Najazd mongolski
i stopniowe podporzadkowanie
˛
władztwa Rurykowiczów zwierzchnictwu Złotej Ordy przyniósł zmiane˛ rzeczywistości politycznej i społecznej, która w literaturze przedmiotu umownie określana jest jako upadek Rusi Kijowskiej.
Utrata znaczenia dawnych ośrodków politycznych i kulturalnych, takich jak:
Kijów, Włodzimierz nad Klaźma,˛ Halicz, na rzecz nowych: Tweru, Moskwy,
doprowadziła również do upadku twórczości latopisarskiej42 . W tym czasie ulegaja˛ przekształceniu dawne wiezi
˛ z pozostała˛ cz˛eścia˛ Europy, a także
zmieniaja˛ sie˛ relacje polityczne i społeczne.
Konstrukcja pracy ma układ problemowy. Przyjecie
˛
takiej koncepcji wynika przede wszystkim z charakteru przekazów latopisarskich, które w przeważajacej
˛ cz˛eści sa˛ wykładem dziejów panujacej
˛ dynastii. Poddani pojawia˛
sie˛ na kartach latopisów przede wszystkim w opisach sytuacji wyjatkowych,
˛
przełomowych dla całego państwa: opowieściach o powołaniu monarchy na
tron, opisach pogrzebów władców czy wydarzeniach zwiazanych
˛
z detronizacja˛ panujacego.
˛
Spojrzenie na tego rodzaju wiadomości z perspektywy
problemowej, nie zaś chronologicznej, pozwala naszym zdaniem lepiej zrozumieć epok˛e, wejrzeć w logik˛e opisywanych w narracjach wydarzeń i postaw
ludzkich oraz ocenić znaczenie, jakie przypisywali im współcześni. Dla uporzadkowania
˛
wywodu praca została podzielona na trzy zasadnicze rozdziały
odpowiadajace
˛ głównym wiodacym
˛
problemom, które z kolei podzielono na
poszczególne podrozdziały.
Pierwszy rozdział został poświecony
˛
zagadnieniu powoływania władców
na Rusi. Spróbujemy w nim odpowiedzieć na pytanie, co w przekonaniu
latopisarzy XII–XIII w. decydowało o legitymizacji władzy na Rusi. Wspomniane zagadnienie bedziemy
˛
rozpatrywać przez pryzmat tych elementów,
które składaja˛ sie˛ na to, co David Beetham określa „umocowaniem władzy”:
reguł (normy prawne, obyczaje), których przestrzeganie gwarantuje legalność
władzy, przekonań (wspólny system przekonań rzadzonych
˛
i rzadz
˛ acych)
˛
i zachowań (czyli aktywny udział rzadzonych
˛
w stanowieniu lub poparciu władzy)43 .
Kolejna zasadnicza cz˛eść pracy (rozdział 2) stanowi analiz˛e charakterystyk Rurykowiczów, zwłaszcza ich panegiryków pośmiertnych, które sa˛ nie
42
D. S. Lichačev, Russkie letopisi i ich kul’turno-istoričeskoe značenie, Moskva–Leningrad,
1947, s. 280–281.
43
D. Beetham, Legitymizacja władzy, [w:] Władza i społeczeństwo wybór i opracowanie
J. Szczupaczyński, Warszawa 1995, s. 288–300.
Wst˛ep
22
tylko cennym źródłem dotyczacym
˛
odtworzenia rytuałów pogrzebowych, ich
wymowy ideowej, ale przede wszystkim pozwalajacym
˛
poznać wyobrażenia
współczesnych o roli monarchy w państwie. W tego rodzaju utworach dynastów przedstawiano na ogół jako władców idealnych, co daje nam możliwość
obserwacji, jakich zachowań oczekiwano od panujacego
˛
i jak one zmieniały
sie˛ na przestrzeni XI–XIII w. Istotne pytanie, które nasuwa sie˛ przy badaniu
„charakterystyk ksia˛ż˛ecych”, dotyczy roli, jaka˛ one odgrywały we wzmacnianiu autorytetu dynastii rzadz
˛ acej.
˛
Już Aleksiej Szachmatow badajac
˛ struktur˛e
latopisów ruskich, dostrzegał wpływ sytuacji politycznej na powstanie kolejnych, zgodnie z jego przekonaniem trzech redakcji Powieści lat minionych44 .
Jeszcze dobitniej role˛ latopisów w potestacji ksia˛żat˛ podkreślał uczeń Szachmatowa, Michaił Prisiełkow, który pisał:
„Nasze latopisy nie były literackimi utworami w waskim
˛
sensie tego słowa
znaczeniu, a politycznymi dokumentami. Rzadz
˛ ace
˛ środowisko, które organizowało
działalność latopisarska,˛ zainteresowane było nie prawdziwościa˛ przedstawianych
przez latopisarza zdarzeń, a stworzeniem takiego opowiadania, które w danym wypadku byłoby bardziej korzystne dla miejscowej władzy”45
Dla tej właśnie przyczyny, jak stwierdził M. Prisiełkow, w XV stuleciu, gdy
pojawił sie˛ nowy ośrodek władzy – Moskwa, która nawiazywała
˛
do tradycji
Rusi Kijowskiej – wiele lokalnych latopisów zostało poddanych przeróbkom46 .
Poglad
˛ ten został rozwiniety
˛ przez Dimitrija Lichaczewa, który dopatrywał sie˛ w ideologicznej warstwie latopisów funkcjonowania dwu nurtów:
„ksia˛ż˛ecego”, lansujacego
˛
określona˛ koncepcje˛ państwa i władzy monarszej
oraz „narodowego”, krytycznie nastawionego wobec istniejacych
˛
stosunków
47
politycznych i społecznych . Koncepcje te pobrzmiewały w pracach innych
44
A. A. Šachmatov, Razyskanija o drevnejšich’ russkich’ letopisanych’ svodach’, Sankt Peterburg 1908, s. 4–11. Zob. A. Poppe, A. A. Šachmatov i spornyje načala russkogo letopisanija,
s. 76–85; Por. A. A. Gippius, K probleme redakcji Povesti Vremennych let, „Slavjanovedenie”,
nr 5, 2007, s. 20–45; nr 2, 2008, s. 3–25. A. A. Gippius, również opowiada sie˛ za istnieniem
trzech redakcji Powieści, jednakże ich powstanie datuje kolejno na 1113–1116 r. (kijewskopeczerska redakcja), 1116 (redakcja Sylwestra), 1117 (zwód powstały na dworze Mścisława
Włodzimierzowicza). Odmienny poglad
˛ reprezentuje A. Timberlake, który zwrócił uwag˛e, że
latopisarze byli równocześnie redaktorami dzieł swoich poprzedników. Wspomniany badacz
uważał, że w latach 1089–1117 było dwu autorów-redaktorów Powieści lat minionych; idem,
Redaction of the Primary Chronicle, s. 196–214.
45
M. D. Priselkov, Istorija russkogo letopisanija, s. 37.
46
Ibidem.
47
D. S. Lichačev, Russkije letopisi, s. 7–9 i dalsze.
Wst˛ep
23
mediewistów rosyjskich: Borysa Grekowa48 i Borysa Rybakowa49 . W ostatnich
latach pytanie o znaczenie, jakie pełniły przekazy latopisarskie w umacnianiu
autorytetu dynastii panujacej,
˛
podjete
˛ zostało na nowo. T. W. Gimon zauważył, że latopisy mogły pełnić role˛ samoistnego jurydycznego dokumentu,
pewnego rodzaju zbioru precedensów, które potwierdzały określone prawa
uczestników życia politycznego. W przekonaniu uczonego każdy latopis był
zwiazany
˛
z przedstawicielami określonej grupy, kr˛egiem politycznym (ksia˛ż˛ecym rodem, grodzka˛ wspólnota˛ lub katedra˛ biskupia)˛ i jego celem było dać
danej grupie „precedensy”, które mogły zostać wykorzystane do walki o władz˛e50 . W historiografii dostrzegano również memoratywny charakter przekazów latopisarskich, które nie tylko miały ocalić przeszłość od zapomnienia,
ale również pełniły ważne funkcje dydaktyczne51 . Na przeciwnym biegunie
znalazły sie˛ poglady
˛ tych historyków, którzy opowiadali sie˛ za eschatologicznym charakterem latopisarstwa52 .
Ostatni, trzeci rozdział został poświecony
˛
analizie sytuacji wyjatkowych,
˛
miedzy
˛
poddanymi a władca,˛ jakie opisywali latopisarze. Opisy wystapie
˛ ń
przeciw panujacemu
˛
w pewnym sensie zmuszały latopisarzy do wyjścia
poza literacka˛ konwencje˛ chrześcijańskiego ideału relacji miedzy
˛
społecznościa˛ a jej monarcha.˛ Owe opisy spróbujemy wykorzystać do obserwacji,
jak współcześni postrzegali i oceniali sytuacje konfliktowe. Jakie przyczyny
w ich przekonaniu były dostatecznym powodem do wystapie
˛ ń i oporu przeciw władcy. Uwag˛e poświecimy
˛
również mechanizmowi powstawania konfliktu i towarzyszacym
˛
mu rytom zachowań. Wydaje sie,
˛ że spojrzenie na
wiadomości źródłowe również z tej perspektywy pozwoli nam lepiej zrozumieć kontekst i role˛ tego rodzaju przekazów w narracji historiograficznej.
∗ ∗ ∗
Na zakończenie składam podziekowania
˛
tym wszystkim, którzy służyli mi
rada˛ w czasie przygotowania tej pracy. Szczególne słowa wdzieczności
˛
kie48
B. Griekov, Kievskaja Rus’, s. 5–20.
B. A. Rybakov, Kievskaja Rus’ i russkie knjažestva XII–XIII vv., Moskva 1982, s. 296
i dalsze.
50
T. V. Gimon, Dljačego pisalis’ russkie letopisi? „Žurnal FIPP” 1988, nr 1, 1988, s. 10–16.
51
V. G. Mirozoev, Byliny i letopisi – pamjatniki russkoj istoričeskoj mysli, Moskva 1978,
s. 143.
52
I. N. Danilevskij, Povest’ Vremennych Let: Germenevtičeskie osnovy istočnikovedenija
letopisnych tekstov, Moskva 2004, s. 254–268. Tam też dalsza literatura przedmiotu.
49
24
Wst˛ep
ruje˛ do profesora Ryszarda Szczygła, którego wszechstronnej pomocy i opiece,
a przede wszystkim przyjaznej krytyce, w pracy nad ta˛ ksia˛żka˛ bardzo wiele
zawdzieczam.
˛
Serdecznie dziekuj
˛ e˛ profesorowi Pawłowi Żmudzkiemu za wnikliwa˛ recenzje.
˛ Zawarte w niej uwagi w wielu miejscach przyczyniły sie˛ do
udoskonalenia prezentowanej rozprawy. Dziekuj
˛ e˛ również profesorowi Grzegorzowi Jaworowi oraz kolegom z Zakładu Historii Polski Średniowiecznej
i Dziejów Gospodarczych za przyjazna˛ atmosfer˛e i pomoc.
Wyrazy wdzieczności
˛
kieruje˛ również do władz Instytutu Historii oraz
Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie za wieloletnie finansowanie moich wyjazdów badawczych do Lwowa i Kijowa. Praca niniejsza nie powstałaby bez miesiecznego
˛
pobytu w Petersburgu
w ramach projektu badawczego: Wspólnoty wyobrażone: konstruowanie tożsamości grupowych w średniowiecznej Europie finansowanego przez Narodowe
Centrum Nauki Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rzeczpospolitej
Polskiej.