korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej

STUDIA TEOLOGICZNE
NAWRÓĆCIE SIĘ
I WIERZCIE W EWANGELIĘ
32(2014)
KS. JERZY NIESTĘPSKI
KORZYSTANIE Z TEKSTÓW BIBLIJNYCH
W POSŁUDZE HOMILETYCZNEJ
Treść: 1. Znaczenie i treść kerygmatu, 2. Wybór i harmonizacja czytań biblijnych, 3. Homiletyczna analiza
perykopy i kształtowanie kerygmatu, 4. Kryteria doboru opowiadania, 5. Sposoby powoływania
się na Pismo Święte w kaznodziejstwie, 6. Stosowanie formy narracyjnej w przekazie biblijnym.
Wprowadzenie
Biblia jest dziełem Boga i człowieka, księgą wiary a także dokumentem
historycznym, właściwa jej interpretacja wymaga zarówno znajomości zasad wiary, jak i reguł wiedzy ludzkiej.
Wówczas, gdy w Kościele czyta się Pismo św., to sam Chrystus jest obecny i przemawia. Z Pisma św. pochodzą czytania wyjaśniane w homilii oraz
psalmy przeznaczone do śpiewu. Z niego czepią natchnienie i ducha: prośby, modlitwy i pieśni liturgiczne. W nim też trzeba szukać sensu czynności i znaków. W pewnym sensie punktem odniesienia hermeneutyki wiary
dotyczącej Pisma św. powinna być zawsze liturgia, w której słowo Boże jest
celebrowane jako aktualne i żywe1. ,,Kościół w liturgii zachowuje wiernie
ten sposób odczytywania i tłumaczenia Pisma świętego., jaki stosował sam
Chrystus, który wzywał do badania całego Pisma świętego z punktu widzenia ,,dzisiaj’’ tego wydarzenia, jakim był On sam”2.
Słowo Boże słuchane i celebrowane, zwłaszcza w Eucharystii, karmi
i umacnia wewnętrznie chrześcijan oraz czyni ich zdolnymi do prawdziwego świadectwa ewangelicznego w życiu codziennym. Jest rzeczą nieodzowną, aby słowo Boże stawało się coraz bardziej sercem wszelkiej działalności
Ks. Jerzy Niestępski – doktor homiletyki, pracownik Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej w Łomży
i rekolekcjonista diecezjalny. Autor dwóch książek: Twórczość homiletyczna biskupa Mikołaja Sasinowskiego oraz W bliskości słowa Bożego.
1
2
BENEDYKT XVI, Posynodalna Adhortacja Apostolska Vebum Domini, Kraków 2010, 52.
Tamże,52.
373
Ks. Jerzy Niestępski
kościelnej (EG 17, 4)3.
Mając na względzie zasadę, że Pismo św. jest podstawowym źródłem
przepowiadania, należy przybliżyć sposoby wykorzystania go do celów kaznodziejskich. Warto również wskazać zasady umiejętnego posługiwania
się tekstem biblijnym w posłudze homiletycznej4.
1. Znaczenie i treść kerygmatu
Sobór Watykański II w konstytucji o liturgii stawia wymaganie, aby
treść orędzia homilijnego koncentrowała się wokół dobrej nowiny o zbawieniu w Jezusie Chrystusie.
Istotne jest, aby w homilii nie przekazywać historycznego tylko znaczenia czytań biblijnych, lecz głosić wydarzenie Chrystusa jako obecną rzeczywistość czyli ukazywać kerygmat5.
W homilii nie chodzi przede wszystkim o to, „jak” pewne fakty zbawcze przekazał autor natchniony, natomiast ważniejsze dla przepowiadania
jest to ,,co’’ Bóg przez natchnionego autora, chce przekazać ludziom ,,tutaj’’
i ,,teraz’’6.
Autor biblijny, przekazując Boże wezwanie, przedstawił je w taki sposób, by było zrozumiałe dla ludzi mu współczesnych. W ten sposób zbawcze treści Biblii zostały określone różnymi uwarunkowaniami historyczno
- kulturowymi. Należy do nich zaliczyć język i styl oraz sposób wyrażania
myśli i środowisko, w którym powstawały teksty Pisma św. Współcześnie
te uwarunkowania zasadniczo uległy zmianie. Dlatego, orędzia zbawczego
perykop biblijnych nie należy głosić własnymi słowami, ale raczej przekazywać to, ,,o co’’ chodziło Ewangelistom i innym autorom natchnionym7.
Chodzi, zatem o przekaz orędzia zbawczego, zawartego w tekście, bez oprawy słownej, w której tekst został wyrażony8.
Kaznodziejstwo ma być sztuką głoszenia słowa Bożego w duchu Pisma
3
4
5
6
7
8
FRANCISZEK, Adhortacja apostoska Ewangelii Gaudium, O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie, Rzym, 23 listopada 2013, 174
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, Przemyśl 2009, s. 120.
W. PRZYCZYNA, Homilia pięćdziesiąt lat po Soborze Watykańskim II, Kraków 2013, s. 7375.
W. PAZERA, Koncepcja homilii ewangelizacyjnej, dz. cyt., s. 167.
H. SIMON, Przepowiadanie biblijne. W:J. Kudasiewicz (red), Biblia w nauczaniu
chrześcijańskim, Lublin 1991, s. 63.
W. PAZERA, Koncepcja homilii ewangelizacyjnej, dz. cyt., s. 168.
374
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
św., którego autentyczne treści należy odczytywać w oparciu o współczesne
zasady egzegezy historyczno - krytycznej. Egzegeza ta, choć jest konieczna
w fazie przygotowania homilii to jednak pełni rolę pomocniczą. Ostateczną normę rozumienia perykopy oraz jej interpretacji stanowi żywa tradycja
Kościoła9.
Z pewnością, utracone w średniowieczu historiozbawcze podejście do
Pisma św. w kaznodziejstwie, powraca w Kościele na fali odnowy kerygmatycznej. W tej odnowie eksponowana jest zbawcza treść orędzia biblijnego. Bóg Biblii jest Bogiem żywym, zbawiającym nas przez swego Syna
w Duchu Świętym. Jego zbawczego orędzia zawartego w Piśmie św. nie
można traktować jako historycznie minionego. Jeśli przepowiadanie rozumiemy jako urzeczywistnienie Kościoła w konkretnym momencie historii
przez posługę słowa, to trzeba głosić to zbawcze orędzie w jego prawdziwym i niezafałszowanym brzmieniu. Przepowiadanie tego typu może zagwarantować jedynie całkowite wykorzystanie kerygmatu10.
Ukazanie kerygmatu nie polega na nasyceniu homilii tekstami biblijnymi. Należy odrzucić pogląd, według którego im więcej cytatów z perykopy
dnia, tym homilia jest bardziej biblijna.
Można stwierdzić, że w takim właśnie ujęciu ukryty jest błąd. Bardzo
często w homilii kaznodzieje używają w dosłownym brzmieniu sformułowań biblijnych jako argumentów na potwierdzenie, z góry przyjętej tezy
dogmatycznej czy moralnej. Teksty biblijne, często zostają wówczas wyrwane ze swego kontekstu historiozbawczego. Dlatego w taki sposób ich
użycie może zmieniać właściwy im sens. Innym niebezpieczeństwem, jakie
może zagrozić w ramach elementu didaskalicznego w homilii jest wykład
tekstu biblijnego według własnego wyczucia. Trzeba pamiętać, że Pismo
św. jako księga natchniona, zostało powierzone Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła. Urząd Nauczycielski autorytatywnie ustala i wyjaśnia jego
znaczenie. Zarówno kaznodzieje, jak i egzegeci, bibliści i katecheci mają
obowiązek uwzględniać wiarę i nauczanie Kościoła. Pomimo że przysługuje im autonomia i swoboda badań, nie mogą arbitralnie wygłaszać swoich
opinii prywatnych. Trzeba jednocześnie pamiętać o jedności Pisma św. Jeśli
głoszący lub wyjaśniający treści biblijne, dochodzi do wniosku o charakterze kontrowersyjnym, oznacza to, że albo jeszcze w pełni nie zrozumiał
danego tekstu, albo zastosował złą metodę i w badaniach sensu biblijnego
9
10
Tamże, s. 155.
Tamże, s. 158.
375
Ks. Jerzy Niestępski
popełnił błąd.
Obowiązuje powszechna zasada, że kaznodziejstwo nie może być izolowane od egzegezy. Należy stwierdzić, przepowiadanie słowa Bożego i egzegeza biblijna wzajemnie się uzupełniają i warunkują11.
Główna myśl kazania wypływa z tekstu biblijnego. Ta treść winna być
wcześniej objaśniona oraz zastosowana do słuchacza. Stanowi to dwa najbardziej istotne wymiary treści kazania. Wówczas, gdy będą one uwzględnione, kazanie będzie zarówno biblijne, jak i aktualne, to znaczy powiązane
z bieżącym życiem. Gdyby ograniczyć się jedynie do interpretacji, zachodzi
niebezpieczeństwo, iż kazanie będzie zdezaktualizowane. Jego treść zgubi
się w historii, nie mając żadnego powiązania z teraźniejszością. Przeciwnie,
gdy treść kazania nie będzie wypływała z tekstu biblijnego i nastąpi tylko
omawianie współczesnych zagadnień lub pozorne powiązanie ich z Biblią,
to zostanie ono tylko mową świecką. Może to być interesujący wykład moralności lub zagadnień światopoglądowych, ale nie będzie ono głoszeniem
słowa Bożego. Kazanie zaś powinno być ukazaniem treści zawartych w tekście biblijnym. Właściwa droga prowadzi od eksplikacji do aplikacji tekstu.
Kaznodzieja powinien się czuć przede wszystkim duszpasterzem. Świadomość duszpasterska wskaże mu najlepiej przejście od tekstu do rzeczywistości i bieżących potrzeb słuchaczy12.
Kaznodzieja nie może popaść w fantazjowanie, ale powinien nauczać
zgodnie z Biblią. Trzeba, zatem mieć na uwadze, aby uwspółcześnić kerygmat, ściśle opierając się o tekst. Należy również dać odpowiedź na pytania
współczesności, uwzględniając sytuację człowieka i potrzeby wspólnoty
parafialnej. W związku z tym głosiciel orędzia Jezusowego powinien kierować się rzetelnością zarówno wobec tekstu biblijnego jak i słuchaczy oraz
ich sytuacji. Nie powinien popadać w skrajności a więc opierać się tylko
na tekście biblijnym, a także nie może ograniczać się do pouczeń humanistycznych w oderwaniu od Biblii. Jego zadaniem jest kształtować przede
wszystkim żywy przekaz ewangelii, tworzony dialog ze współczesną egzegezą i człowiekiem potrzebującym zbawienia. Każda perykopa powinna
stać się zwierciadłem ludzkiego życia13.
Warto pamiętać, aby przepowiadający słowo Boże zadał sobie trud właściwego odczytania przesłania opowiadania biblijnego. Przedstawiając je
nie powinien uprawiać niepotrzebnej psychologizacji przez przypisywa11
12
13
Tamże, s. 168-169.
Tamże, s. 157.
J. TWARDY, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, Kielce 2001, s. 119.
376
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
nie bohaterom opowiadania myśli, uczuć i zachowań, wykraczających poza
ramy opowiadania biblijnego. Od początku ma on jasno zdawać sobie sprawę z tego ku czemu pragnie prowadzić słuchaczy, unikać uprawiania ,,łopatologii”, wyjaśniając sprawy oczywiste; strzec się (co zdarza się najczęściej)
sprowadzania całości przekazu biblijnego do pouczeń moralnych. Przebieg
opowiadania powinien być prosty i klarowny. Należy pamiętać, że przy posługiwaniu się opowiadaniami pomocniczymi zawsze korzystniej jest wybrać znane z autopsji, niż czerpać ze zbioru cudzych. Z formalnego punktu
widzenia opowiadania nie powinno być traktowane jako środka do przybliżenia obcej myśli, lecz jako cel sam w sobie, czyli sposób akcentowania
istoty zawartej w nim samym14.
Błędem wynikającym być może z rutyny jest podchodzenie do tekstu
nie tylko bez próby wnikliwego zrozumienia go, ale nawet bez uprzedniego
uważnego przeczytania tekstu. Często kaznodzieja narzuca perykopom biblijnym swoje problemy, które w ogóle nie istnieją w tekstach przeznaczonych na dany dzień. Wówczas głosi nie tyle słowo Boże, ile własne, jeszcze
dodatkowo chce, aby Bóg z nim się zgadzał. Niekiedy pojawiały się takie
momenty, w których, w Wielki Piątek, niektórzy kaznodzieje, kierując się
słowem Chrystusa: ,,Pragnę” (J 19,28), mówili tylko ludziom o grzechach
pijaństwa, za które Jezus cierpiał.
Zanim zaczniemy głosić słowo Boże mamy wniknąć w czytania biblijne i zgodnie ze starą tradycją przeczytać je na głos i dokładnie zrozumieć.
Współczesny kaznodzieja, aby nie pozostać w kręgu własnych fantazji, winien prawidłowo odczytać autentyczny kerygmat perykop składających się
na liturgię słowa15.
2. Wybór i harmonizacja czytań biblijnych
Kaznodzieja znający zasady odczytywania kerygmatu właściwie zrozumie perykopę biblijną, co ułatwi mu dobór i harmonizację tekstów przeznaczonych do liturgii słowa. W tej sytuacji chodzi nam przede wszystkim
o liczne czytania związane ze sprawowaniem sakramentów i sakramentaliów. Głoszący słowo Boże powinien unikać przypadkowości oraz dowolności i szablonowości w posługiwaniu się czytaniami biblijnymi. Dlatego
ma on obowiązek zmieniać i urozmaicać zestaw czytań. Właściwe jest ko14
15
G. SIWEK, Blaski i cienie współczesnego przepowiadania, Kraków, 2007, s. 126.
K. PANUŚ, Sztuka głoszenia kazań, Kraków 2008, s. 49.
377
Ks. Jerzy Niestępski
rzystanie z wielu schematów. W ten sposób zostaną ubogacone głoszone
treści i głoszący uniknie częstego powtarzania jednej homilii obrzędowej.
Podczas wyboru czytań można kierować się trzema celami: teologicznym,
duszpasterskim i parenetycznym. Cel teologiczny ma na względzie lepsze
zrozumienie tajemnicy sprawowanego obrzędu. Cel duszpasterski ma na
celu pożytek duchowy wiernych i ożywienie wiary. Z kolei cel parenetyczny służy do zachęty uczestników liturgii, aby wypełniali przyjęte zobowiązania moralne
W trakcie wyboru i łączenia czytań mszalnych warto kierować się praktycznymi wskazaniami, które polegają na akcentowaniu trzech rodzajów
harmonizacji: historiozbawczą, teologiczno-tematyczną i teologiczno-parenetyczną16.
Kierując się harmonizacją historiozbawczą, należy zaakcentować perspektywę historii zbawienia przy pomocy trzech lub przynajmniej dwóch
czytań według zasady: zapowiedź w Starym Testamencie – realizacja
w Chrystusie. Pierwsze czytanie należy wciąć ze Starego Testamentu, drugie z pism Nowego Testamentu oraz odpowiednią Ewangelię. Dozwolone
jest ograniczenie się do dwóch czytań, czyli pierwszego ze Starego Testamentu i Ewangelii17. Na przykład w liturgii słowa podczas udzielania sakramentu chrztu należy wybrać trzy czytania: ,,I. (Wj 17, 3-7) – Woda wypływająca ze skały; II. (1 Kor 12, 12-13) - ,,Wszyscy też zostaniemy napełnieni
jednym Duchem’’; Ewangelia (J, 7, 37b-39) – ,,Jeśli ktoś jest spragniony [...],
niech przyjdzie do Mnie i pije’’. Możemy użyć także dwóch czytań: I. (Ez
36, 24-28) – o nowym Duchu, który uzdolni do życia według przykazań
i Ewangelii (Mk 12, 28b -34a) na temat przykazania miłości, którego wypełnianie ,,znaczy daleko więcej niż całopalenia i ofiary’’ (Mk 12,13).
Wówczas, gdy zastosujemy teologiczno-tematyczną harmonizację tekstów biblijnych można akcentować teologiczną treść danego sakramentu, co ma istotne znaczenie w homilii obrzędowej. Trzeba czytania ułożyć
w taki sposób, aby ukazywały jeden aspekt teologiczny i wzajemnie się dopełniały i wyjaśniały. Choćby przy udzielaniu sakramentu chrztu istotna
jest symbolika wody, gdyż oznacza oczyszczenie i nawrócenie. Kaznodzieja mając na względzie ten temat, ma możliwość zharmonizować Ewangelię
o źródle wody żywej (J 7, 37b – 39a) z testem mówiącym o wyprowadzeniu
wody ze skały na pustyni przez Mojżesza (Wj 17,3-7). Potem tekstem zwią16
17
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 120-121.
Tenże, Jak w seminariach duchownych przygotowywać do głoszenia homilii obrzędowej,
Przegląd Homiletyczny 9 (2005), s. 48.
378
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
zanym tematycznie z wymienią Ewangelią, może być perykopa o wodzie,
która wypłynęła ,,spod progu świątyni’’ (Ez 47, 1-9, 12), lub fragment tekstu (1 Kor 12, 12-13), z następującymi słowami: ,,Wszyscy bowiem w jednym Duchu zostaliśmy ochrzczeni, [aby stanowić] jedno Ciało: czy to Żydzi czy Grecy, czy to niewolnicy czy wolni. Wszyscy też zostaliśmy napojeni jednym Duchem’’ (1 Kor 13).
Trzecią możliwością doboru tekstu jest harmonizacja teologiczno-parenetyczna. W czytaniach biblijnych nie spotyka się pouczeń jedynie dogmatycznych lub wyłącznie moralnych. Są one ze sobą połączone zaś wnioski
moralne wypływają z głębokiej teologii. Kaznodzieja, żeby zastosować zasadę teologiczno-parenetyczną, może zestawić ze sobą następujące teksty:
a) perykopę, z której dowiadujemy się, że chrzest jest zanurzeniem
w śmierci Chrystusa (Rz 6, 3-5), akcentując aspekt doktrynalny oraz b) perykopę wzywającą do miłości Boga i bliźniego (Mk 12, 28b-34a) zawierając
element parenetyczny18.
Kaznodzieja powinien się wystrzegać abstrakcji i moralizowania, gdyż
jest to słaba podstawa do budowania na niej kazań19.
3. Homiletyczna analiza perykopy i kształtowanie kerygmatu
W celu przeprowadzenia analizy perykopy i sformułowania jej kerygmatu potrzebna jest znajomość literackich i teologicznych zasad hermeneutyki biblijnej. Wówczas, gdy zapoznamy się z kontekstem perykopy
i jego gatunkiem literackim (np. przypowieść) w oparciu o osiągnięcia egzegetyczne przeprowadzamy jej analizę.
Jedną z metod badania orędzia perykopy jest dokładne prześledzenie
wiersz po wierszu, całej perykopy i znalezienie jej przewodniej myśli. Jest
to pewien wysiłek, ale stanowi bezpieczną drogę w pracy nad kazaniem.
Najpierw czytamy tekst perykopy, zbierając zarazem pierwsze nasuwające się myśli do kazania. Następnie, analizując jej treść w oparciu o odpowiednie komentarze i słowniki biblijne, uwypuklamy ją wiersz za wierszem. Mając na uwadze wypowiedzi poszczególnych zdań perykopy, możemy łatwiej uchwycić zasadnicze przesłanie. Oprócz tego drugorzędne czy
trzeciorzędne wypowiedzi tekstu pozwolą w sposób bardziej gruntowny
18
19
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 121.
Tenże, Jak w seminariach duchownych przygotowywać do głoszenia homilii
obrzędowej, dz. cyt., s. 49.
379
Ks. Jerzy Niestępski
i pełniejszy zrozumieć kerygmat perykopy. Wreszcie wyrażamy kerygmat
w jasno sformułowanym zdaniu. Ta zasadnicza myśl jest ukryta zwykle
w centralnym zdaniu danego tekstu i stanowi jego ośrodek. To kluczowe
zdanie kerygmatyczne rzutuje na całą perykopę i pozwala wybrać właściwą jej interpretację. Warto więc w oparciu o nie rozwijać głoszenie orędzia
ustalonego tekstu20. Przykładem jest perykopa o cudownym nakarmieniu
rzesz (Mk 8, 1-9). Kerygmat można wyrazić w taki sposób: ,,We wspólnocie posiłku z Jezusem ludzie przeżywają i doświadczają czegoś z uszczęśliwiającej, eschatologicznej uczty z Bogiem w Jego Królestwie”21.
Kaznodzieja posiadający w bliskości konkretny tekst biblijny powinien
go potraktować z największą uczciwością, starając się jak najlepiej poznać
jego orędzie. Jednak nie może korzystać jedynie z samego lekcjonarza, ale
aby poznać kontekst perykopy, ma obowiązek sięgnąć do ewangelii, czy innej księgi Pisma św.22. Niezbędną pomocą będą komentarze biblijne i homilie, w których uwydatnia się związek czytań biblijnych. Nie ulega wątpliwości, że wielką pomocą mogą służyć egzegeci i teologowie biblijni23.
Pomoże to bardziej zrozumieć sens perykopy, nawiązać do sytuacji, wydarzeń i treści, w jakich ów tekst podany jest w Piśmie św. W ten sposób sam
głosiciel, coraz lepiej poznając Biblię, w tym duchu wychowuje słuchaczy,
kształtuje i formuje ich. Stosując szerszy kontekst biblijny czytanych tekstów i tłumacząc je przy pomocy miejsc paralelnych, uwydatni słuchaczom
jedność treści całego Pisma św.
Częste czytanie Piśma św. i odpowiednich komentarzy uwrażliwi kaznodzieję na realia biblijne, tak ściśle związane z głoszonymi treściami.
Obok ciągłego pogłębiania znajomości Pisma św. bardzo ważne znaczenie
w posłudze słowa ma kaznodziejskie rozważanie czytań biblijnych w liturgii24. To pomoże kaznodziei w głoszeniu słowa Bożego i przybliży słuchaczom czasy biblijne, a szczególnie realia życia i działalności Chrystusa.
Przepowiadanie wierne Biblii oraz nauczaniu Kościoła oparte jest na trwałym fundamencie i stanowi zarazem wspaniałe źródło aktualnych zastosowań i konkretyzacji życiowych25.
20
21
22
23
24
25
Tenże, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 123.
Tenże, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, dz. cyt., s. 102.
Tamże, s. 103.
Tamże, s. 64.
Tamże, s. 103.
Tenże, Kerygmat cudów Jezusa podstawą przepowiadania, Współczesna Ambona, 12 (1984),
nr5, s. 147.
380
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
Kaznodzieja przygotowując homilię na niedzielę, musi pamiętać nie tylko o perykopie, ale i pozostałych czytaniach, a szczególnie o czytaniu ze
Starego Testamentu, łączącego się z Ewangelią. Nie można, zatem ograniczyć się do przekazywania kerygmatu tylko jednego czytania biblijnego,
gdyż wtedy zatraci się jedność Pisma św. i perspektywę historii zbawienia26.
4. Kryteria doboru treści opowiadania
Istnieją zasadniczo dwa kryteria wyboru tekstu biblijnego: zewnętrzne
i wewnętrzne.
Kryterium zewnętrznym w wyborze tekstu biblijnego jest zawarcie
w nim problemów słuchaczy. Mogą one dotyczyć problemów natury:
a) liturgicznej (np. przeżywanie roku kościelnego, zasady uczestnictwa
we Mszy św., znajomość znaków liturgicznych),
b) eklezjalnej (np. wiara w Kościół, przynależność do parafii, troska
o misje),
c) społecznej (np. konflikty międzynarodowe, kataklizmy bezrobocie)
i indywidualnej (np. śmierć kogoś bliskiego, choroba, rozpad małżeństwa
itp.).
Problemy te powinny być prawdziwe i aktualne, a więc dobrane odpowiednio do aktualnej sytuacji życiowej słuchaczy.
interpretacji homiletycznej mogą też zagrażać pewne niebezpieczeństwa. Pierwszym z nich jest brak powiązania między problemami słuchaczy a tekstem opowiadania. Są takie teksty, które nie mają wpływu na aktualne uwarunkowania człowieka, mimo że dotyczą spraw bardzo ważnych,
ale aktualnie dla niego mało istotnych27.
Drugim niebezpieczeństwem zagrażającym interpretacji homiletycznej,
związanym z sytuacją egzystencjalną słuchaczy jest przewaga problemów
nad tekstem biblijnym. W homiletyce nazywa się to błędem eizegezy. Istota
tego błędu tkwi w tym, że ludzkich problemów nie wyjaśnia się w świetle
teksów biblijnych, ale to tekst jest interpretowany na tle ludzkich spraw.
Kryterium wewnętrzne lub personalne tworzą upodobania kaznodziei.
Każdy kaznodzieja ma ulubione przez siebie teksty biblijne, angażujące go
w sposób szczególny i przy różnych okazjach są przywoływane. Pozytyw26
27
Tenże, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, dz. cyt., s. 63-64.
R. Zerfass, Od perykopy do homilii, Tłum. R. Hajduk, A. Szczepańska-Krasoń, Kraków 1995
s. 38.
381
Ks. Jerzy Niestępski
ną stroną tego kryterium jest to, że teksty, które poruszają kaznodzieję, są
przez niego przepowiadane z większym przekonaniem i zaangażowaniem.
Negatywną zaś stroną kryterium wewnętrznego jest ograniczenie liczby
tekstów do najbardziej ulubionych. Odpowiednim wyjściem z tej sytuacji
jest posługiwaniem się Lekcjonarzem lub wygłaszanie serii kazań na ściśle
określony temat. Taki wybór niejako zmusza kaznodzieję do sięgnięcia po
różne teksty, a nie tylko te, które najbardziej mu odpowiadają28.
5. Sposoby powoływania się na Pismo Święte
w kaznodziejstwie
W korzystaniu z tekstów biblijnych w posłudze kaznodziejskiej należy
zastosować właściwe sposoby. Pierwszym sposobem, najczęściej przez kaznodziejów stosowanym jest cytowanie tekstów biblijnych.
Podczas korzystania z tekstów biblijnych należy cytować dosłownie,
z Pisma św., a nie z samej konkordacji. To jest pomocne w poznaniu ich
kontekstu i odczytanie ich pełnego znaczenia. Wprowadzenie cytatu warto poprzedzić odpowiednimi sformułowaniami: Bóg mówi, Jezus Chrystus
naucza, mówi prorok, apostoł poucza, ewangelista napisał. Należy zauważyć, że cytowany tekst zyska na znaczeniu, gdy powiemy, że jest to słowo
samego Boga. Stosowne jest podać autora cytowanej księgi, zaznaczyć, kim
był. Można również zapowiedzieć, czego tekst dotyczy i przytoczyć fragment. Jeśli zachodzi potrzeba, to tekst biblijny należy objaśnić, powiązać
jego treść z tematem kazania, wysunąć wnioski, zaktualizować wyprowadzić przesłanie do życia słuchaczy.
Stosowne jest podanie tytułu księgi oraz imienia jej autora, natomiast
nie jest konieczne informowanie o rozdziale i wersetach. Teksty w liturgii słowa należy cytować dosłownie z lekcjonarza29. Dodatkową zaletę tej
praktyki stanowi potwierdzenie, że homilia jest interpretacją i aktualizacją proklamowanego słowa Bożego30. Inne natomiast teksty z Pisma św.,
które warto nawet zabrać na ambonę cytować z kartki albo z pamięci, jeśli
ta nie zawodzi. Cytat biblijny może najpierw pełnić rolę tekstu głównego
w kazaniu i z tego względu powinien być starannie dobrany, aby się wiązał
28
29
30
W. PRZYCZYNA, Kaznodziejski przekaz opowiadań biblijnych, Kraków 2000, s. 8890.
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 126-127.
G. SIWEK, Blaski i cienie współczesnego przepowiadania, dz. cyt., s. 122.
382
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
należycie z tematem. On uświadamia słuchaczom, że kazanie jest słowem
Bożym i warto je powtórzyć w toku mowy, a także nim zakończyć. Jednak
nie powinno się traktować motta biblijnego jako ozdobnika31.
Cytat biblijny może pełnić funkcję dowodu, ponieważ wykładamy
prawdy wiary i zasady życia chrześcijańskiego. Jeśli kaznodzieja przytoczy
zdanie z Pisma św. i w oparciu o nie rozwinie myśl kazania albo uczyni odwrotnie, to rozwijając jakąś myśl, na jej potwierdzenie przytoczy tekst biblijny. Dla potwierdzenia racji należy wybierać fragmenty klasyczne, w ich
znaczeniu dosłownym lub duchowym, a nie w sensie przystosowania na
podstawie znaczenia słownego. Cytacje biblijne stanowią podstawę do kaznodziejskiej motywacji, gdy wspierają zachęty do czynienia dobra, praktykowania cnót lub odwodzą wiernych od zła moralnego. Należy zaznaczyć,
że nie powinno się cytować wielu tekstów na uzasadnienie jednej prawdy,
aby nie zaciemniać mowy wielością treści. Cytaty biblijne trzeba wybierać
najbardziej trafnie, jasne dobitne i mocne. One powinny się wzajemnie objaśniać, wzmacniać, uzupełniać. Lepiej jest wówczas, gdy kaznodzieja przytoczy mniej cytatów biblijnych w kazaniu, ale dobrze je wykorzysta, niż
miałby Pismo św. przywoływać w nadmiarze i za często. Ten sposób powoływania się na fragmenty biblijne zaciemnia tok mowy, krępuje mówiącego
i utrudnia opanowanie pamięciowe kazania. Jeśli natomiast kompletuje się
teksty to paralelne, ale takie, które tworzą myślowa całość. Przykłady biblijne, włączone w historię zbawienia, podkreślają dobre lub złe postępowanie
i jego skutki, a przez to mogą być obfitym źródłem motywacji32.
Drugim sposobem kaznodziejskiego powoływania się na Pismo św. jest
parafraza. Parafraza pojmowana ściśle to omówienie innymi słowami przez
rozszerzenie myśli zawartej w tekście dokonane imieniem autora. Tę samą
myśl ukazuje się w sposób bardziej pełny. Kaznodzieja może korzystać
z parafrazy w następujący sposób:
a) przytoczyć najpierw tekst biblijny, a następnie swoimi słowami go
wyjaśnić
b) najpierw sparafrazować tekst, wyjaśnić jego myśl a następnie cytować
a wówczas będzie zrozumiały dla słuchaczy.
Kaznodziejska parafraza jest formą wykładu lub wyjaśnienia tekstu biblijnego dla pożytku słuchaczy. Jest ona omówieniem treści tekstu biblijnego, zastępującym wyjaśnieniami trudne zwroty. Parafraza nie powin31
32
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 127.
Tamże, s. 128.
383
Ks. Jerzy Niestępski
na nigdy zatracać sensu wyrazowego. Różni się od komentarza, który jest
wszechstronnym omówieniem tekstu biblijnego pojedynczego lub całych
perykop i ksiąg.
Kaznodziejskim sposobem wyjaśniania tekstu jest jego bardziej swobodniejsze i szersze omówienie. Sam tekst poddaje się szczegółowej analizie, tworząc przy tym wiele zdań czy nawet okresów. Kiedy weźmiemy
choćby tekst ,,Bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz jest miłosierny’’(Łk 6,
36), to patrzymy na niego z różnych punktów widzenia, ,,np. mówiąc o warunkach miłosierdzia względem duszy, ciała, nagrodzie za miłosierdzie,
albo o jego braku na zasadzie antytezy, podajemy fakty, przykłady, podobieństwa itp.” Czynimy to w celu, aby silniej i szerzej oddziaływać na sferę
duchową słuchacza. Dlatego teksty biblijne trzeba omawiać życiowo i tym
samym krzepić, budować słuchaczy słowem Bożym.
Kolejną formą powoływania się na Pismo św. jest aluzja. Polega ona na
krótkim, ale znaczącym nawiązaniu lub odwołaniu się do osób, wydarzeń,
treści, różnych tematów biblijnych. Taka aluzja ma uzasadnienie, ale wówczas, gdy jej przedmiot jest znany słuchaczom. W innej sytuacji jej zastosowanie mijałoby się z celem33.
6. Stosowanie formy narracyjnej w przekazie biblijnym
Zagadnieniem, które ma związek z kaznodziejskim korzystaniem z Pisma św., jest posługiwanie się w kazaniu narracją, czyli opowiadaniem treści biblijnych. Wydaje się, że można podzielić biblijne gatunki narracyjne
w sposób następujący: ,,l) opowiadanie przypowieściowe (np. przypowieść
o chwaście: Mt 13, 24- 30), 2) opowiadanie – przykład (np. o faryzeuszu
i celniku Łk 18, 9-14), 3) opowiadanie historyczne (np. pojmanie Jezusa:
Mk 14, 43-52), 4) opowiadanie wyznanie (np. zwiastowanie narodzin Jezusa: Łk 1, 26-38)”.
Główna zasada dotycząca narracji wskazuje, że opowiadanie tekstu biblijnego pełni funkcję służebną wobec jego orędzia, gdyż służy głoszeniu
słowa Bożego. Dlatego tekst biblijny powinien zawsze być umieszczony na
pierwszym miejscu. Kaznodzieja powinien starannie przygotować się do
opowiadania tekstu, a więc przy pomocy komentarzy poznać jego treść,
przyswoić ją przez medytację, parafrazę, następnie przewidzieć i uporządkować punkt po punkcie cale swoje opowiadanie. (Wskazane jest, aby bi33
Tamże, s. 128-129.
384
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
blijny tekst opowiadania przeczytał sobie głośno, przy tym pamiętając, że
w przekazie głosowym pomaga wyobraźnia twórcza). Tekst biblijny opowiada się w sposób podobny do relacjonowania wydarzeń z życia codziennego. Opowiadanie przyjmuje najczęściej dwie formy; l) rozwinięcia, 2)
transpozycji, czyli przystosowania do potrzeb słuchaczy. Istotną cechą opowiadania każdego tekstu biblijnego jest jego uwspółcześnienie i uobecnienie, które polega na zaakcentowaniu zawartego w nim kerygmatu, czyli indykatywu zbawczego, głównej prawdy, że Chrystus zmartwychwstały jest
obecny wśród nas34. Opowiadając, podkreślamy znaczenie osób występujących w tekście, bo dążymy do identyfikacji z nimi słuchaczy35.
Należy pamiętać, aby opowiadać przejrzyście, zwięźle, poglądowo i rzeczowo, jednocześnie skupiając uwagę na przebiegu wydarzenia. W tym celu
dzielimy opowiadanie na części, uwydatniamy miejsce, podmiot, działanie
i dialogi, zastępujemy pojęcie ogólne i abstrakcyjne opisem wydarzenia,
akcji, rozmowy i pojęciami konkretnymi, a także unikamy zbędnych ozdób
i posługujemy się językiem Biblii. Trzeba mieć na uwadze to, że język narracyjny jest jasny i tworzy wspólnotę pomiędzy kaznodzieją i słuchaczami.
Narrator tworzy więź międzyludzką na fundamencie wiary, opiera się na
poglądzie Biblii i wzmacnia poczucie pewności przekonań. Mówi o Bogu
obecnym, bliskim, działającym kiedyś i dzisiaj. Opowiadaniu tekstu biblijnego towarzyszy zwykle jego treściowe i językowe rozwiniecie, objaśnienie
i interpretacja36. Niezwykle istotne znaczenie ma dostosowanie opowiadania do pojęć i potrzeb słuchaczy. To wymaga od kaznodziei takiego doboru
słów i zwrotów, aby mógł wiernie wyrazić kerygmat, szczególnie, gdy chodzi o kazanie głoszone do dzieci. Słuchaczom kazań możemy przedstawić
nie tylko typowo narracyjne teksty biblijne, ale także inne teksty zawierające wskazania doktrynalne i moralne.
W posługiwaniu się narracją tekstów biblijnych, podobnie jak i w całym kaznodziejstwie, musi się najpierw zachować wierność Bogu, a więc
w sposób dokładny i odpowiedzialny głosić Jego słowo, zgodnie z Pismem
św. i odpowiednio do jego przesłania. Następnym zadaniem kaznodziei,
wypływającym z pierwszego, jest wierność człowiekowi, czyli opowiadanie
Biblii odpowiednio do pojęć i potrzeb słuchaczy, np. dzieci, młodzieży, ludzi prostych lub wykształconych. Jednocześnie przekaz opowiadań biblij34
35
36
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 130-131.
Schröer H, Das Problem der Vermittlung von Tradition und religioser Erfahrung im
Erzahlvorgang, Evangelische Teologie, 38 (1978), s. 121.
J. TWARDY, Aktualizacja słowa Bożego w kaznodziejstwie, dz. cyt., s. 132.
385
Ks. Jerzy Niestępski
nych powinien otrzymać właściwą formę narracyjną, zaczerpniętą z historii bądź współczesności37.
a) Używanie tej formy daje bezpieczeństwo orędziu tekstu opowiadania
przed jego wypaczeniem. Nie wystarczy wydobyć z tekstu jego sens i przenieść go do kazania, ale trzeba również zachować jego formę. Dla spójności
kazania najkorzystniej będzie, jeśli jego zawartość i forma będą pochodziły
z tego samego źródła.
b) Forma narracyjna przenosi do kazania wewnętrzną dynamikę tekstu opowiadania. Wówczas kazanie staje się rzeczywistością dynamiczną,
w której wyraźnie zaznaczony jest początek, środek i koniec. Nie powinno,
zatem ono zaczynać się lub kończyć w przypadkowym punkcie. Ma natomiast odzier ciedlać konieczność lub prawdopodobieństwo, wynikające
z następstwa przyczynowego: na początku coś jest możliwe, w środku zdarza się prawdopodobnie, na końcu zaś wszystko jest konieczne.takiego kazania jest to, że od początku do końca trzyma słuchaczy w napięciu.
c) Forma narracyjna angażuje człowieka bardziej kompleksowo - nie
tylko jego rozum, ale także wolę i uczucia. Inaczej mówiąc, ona uwzględnia dwa podstawowe sposoby rozumienia i porozumiewania się. W sposób
schematyczny można je sprecyzować jako świat ,,słowa’’ i ,,świat obrazu’’.
Bez wątpienia tych dwóch sposobów porozumiewania się nie należy rozdzielać, bo tak bardzo są wymieszane w życiu codziennym.
d) Zastosowanie tej formy przez kaznodziejów ułatwia mówienie o sprawach trudnych i wrażliwych. Dzieje się dlatego, że forma ta oddziałuje na
człowieka nie tyle wprost, ale przede wszystkim pośrednio, ubocznie. Charakterystyczną cechą takiego wpływu na słuchaczy jest to, że zanim oni
uświadomią sobie, co chce im trudnego powiedzieć kaznodzieja, wcześniej
zostaną ,,wciągnięci’’ w opowiadaną przez niego historię. To zaangażowanie w historię sprawia, że wszelkie opory i animozje, które powstają w słuchaczach podczas podejmowania na ambonie spraw trudnych i dla nich
niewygodnych, zostają zmniejszone do minimum, a nierzadko zupełnie
wyciszone38.
e) Metoda ta może stanowić pomoc w odczytywaniu orędzia tekstów
narracyjnych, np. misteriów z życia Jezusa oraz przypowieści i opisów cudów.
Opisane cuda Jezusa to teksty typowo narracyjne, w których występują
37
38
Tamże, s. 132-133.
W. PRZYCZYNA, Kaznodziejski przekaz opowiadań biblijnych, dz. cyt., s. 141-142.
386
Korzystanie z tekstów biblijnych w posłudze homiletycznej
osoby, akcja, dialogi. Teksty te nie są tylko relacją, przekazem informacji,
ale mają służyć kształtowaniu postaw słuchaczy i mogą pobudzać do naśladowania osób kierujących się wiarą i doświadczających zbawienia. Z tego
powodu analiza narracyjna może pomóc w kaznodziejskim przekazie orędzia cudów Jezusa, gdyż współczesny człowiek żyje w świecie posługującym się narracją.
Warto pamiętać, że teksty narracyjne w pewnym sensie działają na całą
osobowość człowieka, nie tylko na jego umysł, ale również na wyobraźnię,
uczucie i wolę39.
Podsumowanie
Zastosowanie właściwych zasad korzystania z Pisma św. w kaznodziejstwie pomaga w dotarciu do pełnego bogactwa treści. Prowadzi do odczytywania kerygmatu i ułatwia posługę słowa.
W posłudze kaznodziejskiej niezbędne jest rozważanie Pisma św. zaś
uważne czytanie stosownych komentarzy pomoże bardziej zrozumieć realia biblijne.
Warto zauważyć, że ważne znaczenie w przepowiadaniu słowa Bożego
ma głęboka refleksja nad tekstami biblijnymi stosowanymi w liturgii. Stała
wierność Biblii i nauce Kościoła oraz dbałość o właściwy ich przekaz wiernym jest zasadniczym zadaniem kaznodziejów w głoszeniu orędzia zbawczego. Taka postawa to warunek aktualizacji słowa Bożego. Współczesnemu człowiekowi stwarza ona większą szansę skorzystania z tego daru.
Streszczenie
Współcześnie dokonujące się przemiany w homiletycznym spojrzeniu
na treść kazań stwarzają nową szansę w przekazywaniu orędzia zbawczego.
Warto pamiętać, aby Pismo święte było zasadniczym tworzywem homilii.
To wymaga, aby kerygmat stał się treścią homilii. Skuteczność przepowiadania uzależniona jest od trudu właściwego przygotowania i prezentacji
kerygmatu. Trzeba więc dobrze opanować umiejętność właściwego jego
odczytywania. Niezbędna jest również świadomość sposobów odpowiedniego posługiwania się tekstem biblijnym w posłudze kaznodziejskiej.
Niezmiernie istotne jest, aby kaznodzieja sam żył zasadami biblijnymi
39
J. TWARDY, Głoszenie cudów Jezusa dzisiaj, dz. cyt., s. 95-96.
387
Ks. Jerzy Niestępski
i ciągle był blisko słowa Bożego oraz uczył tego słuchaczy. Jego główne zadanie to z największą starannością traktować każdy tekst biblijny. Postępując w taki sposób, nauczy również słuchaczy całkowitego szacunku dla
słowa Bożego i egzystencjalnego znaczenia, jakie ono przekazuje.
Słowa kluczowe: tekst biblijny, kerygmat, kaznodziejstwo
The Use of Biblical Texts in Homiletic Ministry
Summary
Changes taking place in modern times as to the homiletic look at the
content of sermons create a new opportunity for the transmission of the
message of salvation. It is worth remembering that the Scriptures are to
be the essential content of homilies. This requires that the kerygma become the content of the homily. The effectiveness of preaching depends on
the work of a proper preparation and presentation of the kerygma. Thus it
is necessary to master the ability of reading it correctly. The awareness of
ways of the proper use of the biblical text in the ministry of preaching is
also a necessity.
It is extremely important that the preacher himself live by biblical principles and continually be close to the word of God and that he teach this to
his listeners. His main task is to treat each biblical text with maximum care.
Proceeding this way he will also teach those listening to him a complete respect for the word of God and for the existential meaning that it provides.
Key words: biblical text, kerygma, preaching
388