Nr 569. Zmiany w przemyśle rolno-spożywczym w latach 1989-1996

BSE
45
Hanna Rasz
Informacja BSE nr 569
Zmiany w przemyśle rolno-spożywczym
w latach 1989-1996
Rozwój małych zakładów przetwórstwa spożywczego
W latach osiemdziesiątych w okresie tzw. reformy gospodarczej, zaczęły się rozwijać w
dziedzinie przetwórstwa rolno-spożywczego rzemieślnicze zakłady spożywcze i firmy polonijne.
W 1988 r. funkcjonowało ok. 16 tys. firm rzemieślniczych i nieznana liczba przedsiębiorstw
polonijnych, które łącznie kontrolowały ponad 5% przetwórstwa żywności. W strukturze rzemiosła spożywczego dominowały cukiernie, piekarnie i wytwórnie napojów.
W końcowej fazie gospodarki centralnie planowanej powstawały pierwsze spółki typu joint-venture i inne, tworzone na podstawie przedwojennego kodeksu handlowego. Nowy impuls
do odbudowy prywatnej własności stworzyły dwie ustawy z 1988 r., tj. ustawa o działalności
gospodarczej i ustawa o inwestycjach z udziałem kapitału zagranicznego. Spowodowały one już
w 1989 roku gwałtowny rozwój prywatnej przedsiębiorczości w obrocie i przetwórstwie rolnospożywczym. W latach 1989 - 1991 liczba spółek join-venture w przemyśle spożywczym
zwiększyła się z 33 do 417, a małych firm spożywczych przekroczyła 30 tys.1
W 1990 r. zwiększyła się stopa inwestowania w prywatne przetwórstwo spożywcze, finansowane zarówno kapitałem własnym jak i kredytem bankowym. Wybudowano wiele małych
przetwórni, o niskim standardzie technicznym i sanitarnym, o stosunkowo małej kapitałochłonności. Powstały one w takich działach jak ubój zwierząt, przetwórstwo mięsa, mleka,
produkcja pieczywa, w mniejszej liczbie w przetwórstwie owoców i warzyw, młynarstwie, przerobie rzepaku i ziemniaków.2 Gęstość sieci zakładów przetwórstwa spożywczego na terenach
wiejskich zwiększyła się.
Od 1989 r. następował proces zmiany struktury podmiotowej przemysłu spożywczego i
wzrostu udziału małych i średnich zakładów sektora prywatnego. W 1992 r. udział produkcji
prywatnej w przetwórstwie rolno-spożywczym zwiększył się do 25% i nastąpiło znaczne
1
R. Urban: Prywatyzacja przemysłu spożywczego - ocena przebiegu i skutków, "Przemysł Spożywczy" 1997, nr
9, s. 24-27.
2
R. Urban; Przemiany własnościowe w przetwórstwie spożywczym, "Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 1992, nr 6,
16-27.
46
BSE
zmniejszenie udziału sektora uspołecznionego w takich dziedzinach jak np. przetwórstwo mięsa, owoców i warzyw, piekarnictwo.3 Zwiększenie sektora prywatnego nastąpiło przez rozwój
prywatnej przedsiębiorczości w przetwórstwie rolno-spożywczym, przejęcie spółdzielczych
przetwórni przez prywatnych przedsiębiorców oraz prywatyzację państwowego przemysłu spożywczego.
W ciągu siedmiu lat przekształceń nastąpiła zasadnicza zmiana struktury podmiotowej
przemysłu przetwórstwa spożywczego. Dominującą pozycję utracił sektor państwowy. Jego
udział w produkcji przemysłu spożywczego obniżył się z ok. 70% w latach 80-tych do 15% w
1996 r.
Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych
W latach 1990-1996 przekształceniami własnościowymi objętych zostało ok. 79% państwowych przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego. Metodą kapitałową prywatyzowanych było ponad 34% podmiotów państwowych, ok. 23% wybrało ścieżkę prywatyzacji bezpośredniej, 13% zlikwidowano lub likwiduje się z przyczyn ekonomicznych, a w ponad 8% wszczęto procesy upadłościowe.
Proces prywatyzacji został praktycznie zakończony w przemyśle koncentratów spożywczych, drobiarskim i piwowarskim. Wysokie zaawansowanie tego procesu występuje w przemyśle
cukierniczym, tytoniowym, tłuszczowym, cukrowniczym (prywatyzacja w oparciu o przepisy
ustawy z dnia 26 sierpnia 1994 r. o regulacji rynku cukru i przekształceniach własnościowych w
przemyśle cukrowniczym), paszowym.
Najniższy zakres przekształceń miał dotychczas miejsce w przemyśle chłodniczym.
Jedyną branżą, w której przekształcenia własnościowe jeszcze się nie rozpoczęły jest branża spirytusowa.
Pod koniec 1996 r. działalność prowadziło niewiele ponad 100 państwowych przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego, głównie spirytusowego (22), zbożowo-młynarskiego (ok.
20), chłodniczego (19), mięsnego (12), oraz po kilka firm w pozostałych branżach. Ocenia się,
że ich udział w produkcji przemysłu spożywczego nie przekracza 15%.
Procesowi przekształceń własnościowych i restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego (szczególnie w branżach o sezonowym charakterze skupu i przerobu surowców
rolnych) towarzyszyły realizowane przez Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. działania oddłu3
J. B. Berdowski, E. Wąsiewicz.- Produkcja przemysłu spożywczego 1992 roku, "Przemysł Spożywczy", 1993,
nr 4, s. 86-88.
BSE
47
żeniowe. W procesie bankowego postępowania ugodowego BGŻ S.A. stosował przede wszystkim umorzenia wierzytelności.
W wyniku komercjalizacji, czyli przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa (akcyjną lub z o.o.) do 31 grudnia 1996 roku powstały 184
jednoosobowe spółki Skarbu Państwa przemysłu rolno-spożywczego, w tym 21 powstało w
1996 r.
Z zarejestrowanych spółek 35 sprywatyzowano (sprzedano większościowy pakiet akcji/udziałów osobom trzecim), 67 włączono do Programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, 82 przeznaczono do prywatyzacji indywidualnej.
W Programie Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (zwanym także Programem Powszechnej Prywatyzacji) zagwarantowano przedsiębiorstwom w nim uczestniczącym aktywnego
właściciela oraz stworzono warunki do restrukturyzacji poprzez działanie 15 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI), które jako instytucje finansowe zarządzają powierzonym im majątkiem. Akcje przekształconych w spółki przedsiębiorstw zostały wniesione do 15 NFI wg
następującej zasady:
- 33% akcji każdej spółki trafiło do funduszu wiodącego,
- 27% akcji zostało podzielonych między pozostałe fundusze,
- do 15% przeznaczono dla uprawnionych pracowników,
- 25% przeznaczono dla Skarbu Państwa.
Zgodnie z art. 46 ust. 6 ustawy o NFI, z puli akcji Skarbu Państwa do 15% przewidzianych
było do nieodpłatnego udostępniania rolnikom indywidualnym lub rybakom dostarczającym
surowce dla przedsiębiorstwa państwowego przekształconego w spółkę, pod warunkiem związania rolnika lub rybaka umową z przedsiębiorstwem przez okres co najmniej dwóch lat przed datą
wpisu spółki do rejestru handlowego. Proces udostępniania nieodpłatnych akcji rozpoczął się
30 czerwca 1996 r., tj. od momentu wniesienia akcji SP do NFI, a zakończył - zgodnie z zapisem ustawowym - z końcem grudnia 1996 r. Brak jest informacji ilu rolników skorzystało z prawa
preferencyjnego nabycia akcji. Uprawnionych było 18 641 rolników do nieodpłatnego nabycia
2 743 884 akcji w spółkach NFI.
Prywatyzację bezpośrednią mającą na celu przekazanie majątku przedsiębiorstwa nowemu
właścicielowi poprzez sprzedaż w całości lub zorganizowanej części, wniesienie do spółki lub
oddanie do odpłatnego korzystania prowadzono w 132 przedsiębiorstwach przemysłu rolnospożywczego. Mienie przedsiębiorstw było w większości wypadków (62 przedsiębiorstwa) przekazywane do odpłatnego korzystania spółkom pracowniczym lub spółkom pracowniczoplantatorskim. W 47 przedsiębiorstwach mienie przeznaczono na sprzedaż.
48
BSE
Likwidację z przyczyn ekonomicznych wszczęto (do 31 grudnia 1996 r.) w 75 przedsiębiorstwach przemysłu rolno-spożywczego. Likwidacja polega na wykreśleniu przedsiębiorstwa z
rejestru, po zaspokojeniu roszczeń wierzycieli lub zabezpieczeniu ich wierzytelności. Przedsiębiorstwa likwidowane wykazywały stały spadek rentowności i pogorszenie się płynności finansowej, spowodowanej głównie zaległymi płatnościami wobec budżetu i ZUS-u. Największe
trudności występują ze zbyciem nieruchomości, głównie budynków produkcyjnych, ośrodków
wypoczynkowych i budynków mieszkalnych. Trudności ze zbyciem zasobów majątkowych prowadzą do wstrzymywania procesów likwidacyjnych i wydłużania się czasu zakończenia likwidacji. Duży procent przedsiębiorstw prywatyzowanych tą ścieżką zagrożonych jest upadłością.
Według stanu na dzień 31 grudnia 1996 r. przedsiębiorstw upadłych lub upadających było w
przemyśle rolno-spożywczym ogółem 76.
W ostatnich dwóch latach malejący był odsetek przedsiębiorstw likwidowanych z przyczyn ekonomicznych i stawianych w stan upadłości, a wzrosła liczba programów naprawczych realizowanych w słabych ekonomicznie przedsiębiorstwach.4
Zmiany nastąpiły w spółdzielczym przetwórstwie spożywczym. Do 1990 r spółdzielczość obejmowała ok. 25% przemysłowego przetwórstwa spożywczego. W kolejnych
latach następowały zmiany poprzez sprzedaż lub przekazanie w odpłatne użytkowanie (dzierżawa lub leasing) części przetwórni spożywczych prywatnym przedsiębiorcom.
Kondycja finansowa sprywatyzowanych przedsiębiorstw
Kondycja finansowa sprywatyzowanych przedsiębiorstw jest wyraźnie lepsza od średniej
przemysłu spożywczego. Firmy sprywatyzowane charakteryzują się wyższą rentownością,
wyższą stopą inwestowania i niższym zadłużeniem długoterminowym (tabela 2).
4
Informacja o stanie przekształceń własnościowych w państwowych przedsiębiorstwach przemysłu rolnospożywczego na tle sytuacji produkcyjno-ekonomicznej według stanu na 31.12.1996 r., Ministerstwo Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, 30 kwietnia 1997 r.
BSE
49
Tabela 2. Porównanie wyników finansowych przemysłu spożywczego i grupy przedsiębiorstw sprywatyzowanych w I półroczu 1995 r.5
Mierniki finansowe
Rentowność operacyjna, %
Rentowność brutto, %
Rentowność netto, %
Cashflowa ,%
Płynność bieżąca
Stopa inwestowania
Zadłużenie zagraniczne
Przemysł spożywczy
Ogółem
W tym: 84
firmy sprywatyzowane
9,42
11,80
3,15
5,05
1,29
2,94
4,79
5,96
1,31
1,32
1,84
3,43
2,77
2,17
a
Zysk netto+amortyzacja. Źródło: badania IERiGŻ
Inwestycje zagraniczne w przemyśle spożywczym
W pierwszych latach przekształceń systemowych ważną rolę odegrał import artykułów spo-
żywczych, który wypełnił lukę rynkową ale także wymuszał dostosowanie się krajowego przemysłu rolno-spożywczego do oczekiwań i wymogów rynków. Na rynku pojawiły się artykuły spożywcze z importu, konkurencyjne pod względem sposobu przetworzenia, atrakcyjności a często
i ceny z wyrobami krajowymi. Oferta na rynku polskim jest znacznie bogatsza niż w latach poprzednich.6 Konsument krajowy nowe towary zaakceptował i oczekiwał, że będą one również
wytwarzane w kraju. Powstała sytuacja, rodząca zainteresowanie firm zagranicznych inwestowaniem w przetwórstwo żywności. Sprzyjała temu również wysoka rentowność przemysłu
spożywczego w pierwszej fazie przekształceń, a później rosnąca (od 1993 r.) osłona rynku krajowego przed importem, zwłaszcza towarów przetworzonych.
Dotychczas firmy zagraniczne zainwestowały w przemysł spożywczy - łącznie z wydatkami na zakup praw własności - ok. 2,0 mld USD, ą ich zobowiązania i plany inwestycyjne wynoszą 1,6 mld USD. Udział kapitału obcego w finansowaniu inwestycji przemysłu spożywczego
wynosi ok. 25%. 3est to znacząca pozycja w tym sektorze.
Największym dotychczas zainteresowaniem firm zagranicznych cieszył się przemysł cukierniczy, tytoniowy, napojów i lodów oraz piwowarski, a więc produkcja używek i żywności
wysoko przetworzonej (tabela 1). Są to branże, które w latach dziewięćdziesiątych wyróżniały
się wysoką dynamiką rozwoju i dobrym stanem finansowym. W tych branżach prawie wszystkie
5
R. Urban: Zakres i skutki przekształceń przemysłu spożywczego, "Przemysł Spożywczy" 1996, nr 3, s. 6-8.
J. B. Berdowski, E. Wąsiewicz: Produkcja przemysłu spożywczego 1992 roku, "Przemysł Spożywczy",
1993, nr 4, s. 86-88.
6
50
BSE
największe przedsiębiorstwa państwowe zostały sprywatyzowane z udziałem kapitału zagranicznego. Stosunkowo duże są również inwestycje zagraniczne w przemyśle mięsnym. W tej branży
były one realizowane w latach 1989 - 1991. Zainteresowanie firm zagranicznych przetwórstwem
głównych produktów roślinnych oraz mleka było mniejsze.
W strukturze geograficznej inwestycji zagranicznych największy jest udział firm amerykańskich (ok. 35% nakładów), następnie niemieckich i szwajcarskich (po ok. 10%) oraz brytyjskich, francuskich, krajów skandynawskich i krajów Beneluksu. W inwestycjach zagranicznych dominowały duże i bardzo duże przedsięwzięcia. Jedna trzecia projektów zaangażowała aż
88% kapitału firm zagranicznych. Średnia wartość wydatków i zobowiązań jednego projektu
wynosi 33 mln USD, a w grupie dużych projektów prawie 100 mln USD. Oznacza to, że o
wysokiej wartości inwestycji zagranicznych w przetwórstwie spożywczym decyduje duże zaangażowanie kilkunastu firm zagranicznych w największe polskie przedsiębiorstwa spożywcze.
Tabela 1. Inwestycje zagraniczne w sektorze rolno-spożywczym (wg stanu
na początku 1996 r.) w mln USD7
Kierunki przetwórstwa
Przetwórstwo mięsa, drobiu i ryb
Przetwórstwo zbóż i ziemniaków
Przetwórstwo mleka
Przemysł cukrowniczy i olejarski
Przemysł owocowo-warzywny i winiarski
Przemysł cukierniczy
Produkcja napojów i lodów
Koncentraty spożywcze i fast food
Przemysł piwowarski
Przemysł tytoniowy
Produkcja pasz
Razem
Źródło: badania IERiGZ
Inwestycje
192
81
68
46
28
326
348
150
216
540
22
2017
Zobowiązania
i plany j inwestycyjne
122
24
38
70
15
613
79
93
210
350
3
1617
Firmy te z reguły przeprowadziły głęboką restrukturyzację polskich przedsiębiorstw,
zmieniły ich profil produkcyjny, modernizowały potencjał wytwórczy, wniosły know-how w zakresie marketingu i zarządzania. W ten sposób radykalnie poprawiły konkurencyjność firm w
które inwestowały.
Wyniki finansowe (rentowność) firm z udziałem kapitału zagranicznego są zbliżone do
przeciętnych w przemyśle spożywczym. Natomiast istotne różnice między przedsiębiorstwami z
7
R. Urban: Inwestycje zagraniczne w przemyśle spożywczym, "Przemysł Spożywczy" 1996, nr 8, s. 19-20.
BSE
51
udziałem kapitału zagranicznego a firmami krajowymi występują w skali inwestowania. Stopa
inwestowania firm zagranicznych jest dwukrotnie wyższa od przeciętnej w przemyśle spożywczym. Różnica ta jest największa w przemyśle cukierniczym, piwowarskim, mleczarskim, cukrowniczym, olejarskim oraz zbożowo-młynarskim i ziemniaczanym. Wysoki poziom inwestowania w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego jest czynnikiem przyspieszającym modernizację polskiego przemysłu spożywczego. Inwestycje zagraniczne będą potrzebne
również w przyszłości, ponieważ potrzeby modernizacji procesów technologicznych i infrastruktury, poprawy standardu jakościowego w przemyśle są bardzo duże. Potrzeby inwestycyjne w
sektorze szacowane są na około 1,5 mld USD rocznie do roku 2000. Ponadto duża część
przedsiębiorstw odczuwa niedobór kapitału obrotowego.8
Potrzeba inwestycji modernizacyjno-odtworzeniowych występuje we wszystkich branżach
przetwórstwa rolno-spożywczego, największa w przetwórstwie podstawowych produktów roślinnych, mleczarstwie oraz produkcji używek i pasz przemysłowych.
Niezwykle ważnym elementem modernizacji przetwórstwa rolno-spożywczego jest rozwój
infrastruktury technicznej zakładów, a w szczególności:
- budowa własnych lub partycypacja w budowie komunalnych oczyszczalni ścieków,
- modernizacja gospodarki energetycznej,
- wprowadzenie zamkniętych obiegów wód technologicznych,
- modernizacja aparatury i instalacji chłodniczych,
- utylizacja i przerób odpadów ubocznych przemysłu spożywczego.9
Słabe strony przedsiębiorstw przemysłu spożywczego
Według badań prowadzonych przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej najsłabszą stroną przedsiębiorstw państwowych i spółdzielni, wymienianą przez te przedsiębiorstwa, jest stary zdekapitalizowany majątek trwały. Przedsiębiorstwom najbardziej dokucza brak nowoczesnych linii produkcyjnych oraz maszyn parkujących. Przezwyciężenie tego
stanu przez nowe zakupy dla większości jest niemożliwe, głównie z braku własnych środków
finansowych oraz z powodu drogich kredytów.
Brak własnych środków finansowych jest drugim, najczęściej wymienianym rodzajem słabych stron przedsiębiorstw przemysłu spożywczego. Na trzecim miejscu jako słabą stronę wy8
R. Urban: Inwestycji zagraniczne w przemyśle spożywczym, "Przemysł Spożywczy" 1996, nr 8, s. 19-20.
J. Pilarczyk: Przemyśl spożywczy -aktualna sytuacja, kierunki rozwoju, "Przemysł Spożywczy", 1996, nr 3, s.
3-4.
9
52
BSE
mieniają ankietowani brak własnej bazy surowcowej oraz problemy z zakupem surowca. Najczęściej są to problemy okresowe i dotyczą: braku dostatecznej ilości surowca, jego jakości,
wysokiej ceny, kosztów jego sprowadzania z dalszej odległości, oraz kosztów podwykonawstwa.10 Kłopoty z brakiem polskiego surowca mają także przedsiębiorstwa sprywatyzowane.
Browary sprowadzają z zagranicy podstawowe surowce do produkcji piwa: jęczmień i chmiel.
Sprowadzany jęczmień browarniany jest droższy od krajowego, ale lepszej jakości, zawiera
mniej białka. Podobna sytuacja jest z chmielem. Browary używają do warzenia piwa granulatu
chmielowego; w Polsce zaś nie ma zakładu, który by taki granulat produkował. Surowiec jest
więc sprowadzany z Niemiec i Czech. Niebawem w Lublinie ma powstać zakład przetwarzający chmiel.11
Kolejnymi mankamentami wymienianymi przez przedsiębiorstwa są silna konkurencja i
brak lub zła polityka państwa wobec przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, przejawiająca się
między innymi w stosowaniu barier celnych lub ich niestosowaniu, braku dotacji celowych i kredytów preferencyjnych na zakup surowca lub dokończenie inwestycji. Sprywatyzowane zakłady
piwowarskie i tytoniowe narzekają na wysoką akcyzę, która podwyższa cenę piwa i papierosów. Zakłady przemysłu piwowarskiego obawiają się, że w przypadku utrzymania fiskalnych obciążeń na obecnym poziomie i zniesieniu barier celnych, importowane piwo może okazać się
tańsze od krajowego.12 Zakłady przemysłu tytoniowego występowały o nie podwyższanie akcyzy, między innymi w obawie przed możliwością rozszerzenia się sprzedaży papierosów z przemytu.13
Ponadto znaczna część przedsiębiorstw stwierdziła, że ich słabą stroną jest niekorzystna
struktura środków trwałych, przejawiająca się m.in. udziałem majątku nieprodukcyjnego, jak np.
mieszkań zakładowych, obiektów socjalnych, punktów skupu, magazynów.
Część przedsiębiorstw przyznało się do słabej działalności marketingowej. Coraz więcej
przedsiębiorstw dostrzega znaczenie marketingu i jego brak w swojej działalności.14
10
P. Chechelski: Silne i słabe strony przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, "Przemysł Spożywczy" 1996, nr
7, s. 34-36.
11
P. Węgrowski: Przemysł piwowarski w Polsce, Raport, "Rzeczpospolita" z dn. 8.07.1997 r.
12
K. Mering: Raport o piwie, "Nowe Życie Gospodarcze" z dn. 22.09.1996 r.
13
A. Wieczorkowska: Klubowy gust palaczy, "Nowe Życie Gospodarcze" z dn. 25.08.1996 r.
14
P. Chechelski: Silne i słabe strony przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, "Przemysł Spożywczy" 1996, nr
7, s. 34-36.
BSE
53
Podsumowanie
Proces przekształceń własnościowych w przetwórstwie rolno-spożywczym jest bardzo zaawansowany. Przekształcenia własnościowe są w końcowej fazie w przemyśle koncentratów
spożywczych, drobiarskim, cukierniczym, piwowarskim, paszowym i tytoniowym. Przekształcenia własnościowe jeszcze się nie rozpoczęły w przemyśle spirytusowym.
Przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielnie narzekają na:
- stary zdekapitalizowany majątek trwały i brak nowoczesnych linii produkcyjnych oraz
maszyn parkujących,
- brak własnych środków finansowych,
- brak własnej bazy surowcowej i problemy z zakupem surowca odpowiedniej jakości,
- silną konkurencję i złą politykę państwa wobec przedsiębiorstw przemysłu spożywczego
(bariery celne, brak dotacji celowych i kredytów preferencyjnych na zakup surowca lub dokończenie inwestycji),
- wysoki udział majątku nieprodukcyjnego (mieszkań zakładowych, obiektów socjalnych,
punktów skupu, magazynów),
- słabą własną działalność marketingową.
Przetwórstwo rolno-spożywcze zajmuje pierwsze miejsce pod względem wartości zainwestowanych środków finansowych w Polsce. Inwestycje zagraniczne będą potrzebne również w
przyszłości, ponieważ potrzeby modernizacji procesów technologicznych i infrastruktury, poprawy standardu jakościowego w przemyśle są bardzo duże.