GP 9-10 2011 GP.indd

żywienie
Informacje na temat diety
śródziemnomorskiej
– przekazywane przez lekarzy pacjentom w wybranych
warszawskich poradniach kardiologicznych
część I
Sonia Błachewicz 1), mgr inż. Aleksandra Cichocka 2)
1)
studentka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
2)
Instytut Żywności i Żywienia
Słowa kluczowe: dieta śródziemnomorska - choroba niedokrwienna serca edukacja żywieniowa
Key words: Mediterranean diet – coronary heart disease
– nutrition education
Streszczenie
Istnieje wiele badań, dowodzących skuteczności diety śródziemnomorskiej w pierwotnej oraz we wtórnej profilaktyce choroby
niedokrwiennej serca. Głównym celem pracy
było sprawdzenie, w jakim zakresie lekarze
w wybranych warszawskich poradniach kardiologicznych przekazują pacjentom informacje na temat zalecanego im sposobu
odżywiania, a w szczególności na temat
zasad diety śródziemnomorskiej. Badanie
przeprowadzono pomiędzy grudniem 2009
a kwietniem 2010 roku w 3 niezależnych
przychodniach kardiologicznych na terenie
Warszawy. Przebadano ogółem 78 pacjentów w wieku 40 – 82 lat, którzy w dany dzień
przyszli na wizytę lekarską do kardiologa.
W wyniku badania stwierdzono, że edukacja żywieniowa pacjentów z chorobami
kardiologicznymi była często niewystarczająca, nie mieli oni wystarczającej wiedzy na
40
temat prawidłowego sposobu odżywiania
w danej jednostce chorobowej. Większość
z nich chciałaby w przyszłości otrzymać
materiały edukacyjne dotyczące zalecanej
im diety. Prawie wszystkie osoby przyznały,
że przypisują duże znaczenie diety w procesie rozwoju choroby.
Abstract
There is a lot of research proving efficacy of
the Mediterranean diet In primal and secondary
preventing of coronary heart disease. The aim
was to test to which extent doctors in the Warsaw cardiological ambulatories convey to the
patients the information concerning the way
of nutrition recommended to them, especially
the information about the Mediterranean diet.
The study was conducted between December
2009 and April 2010 in three independent cardiological ambulatories in Warsaw. 78 participants at the age 40 – 82 took part in the study.
The research showed that nutrition education
among patients suffering from cardiovascular
disease proved to be very often insufficient.
The participants did not have enough knowledge about proper nutrition relevant to their
disease entity. Most of them would like to rece-
nr 09-10 /2011 (214)
Wstęp
Choroby sercowo-naczyniowe stanowią
główną przyczynę zgonów w Polsce i na świecie. Według szacunkowych danych Głównego
Urzędu Statystycznego w roku 2007 choroby
układu krążenia były przyczyną 45,6% ogólnej
liczby zgonów w Polsce, w roku 2008 – 45,4%,
a w roku 2009 – 45%. Mimo że tendencja jest
spadkowa i obserwuje się nieznaczne zmniejszenie umieralności z powodu chorób układu krążenia, problem ten jest nadal bardzo
poważny (1). Również główne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, między
innymi nadciśnienie tętnicze, podwyższone
stężenie we krwi cholesterolu LDL i triglicerydów, nadwaga, otyłość oraz palenie tytoniu
są w Polsce bardzo rozpowszechnione (2, 3, 4,
5, 6). Istnieje wiele badań (7, 8, 9, 10, 11, 12),
które dowiodły skuteczności diety śródziemnomorskiej w pierwotnej oraz we wtórnej
profilaktyce choroby niedokrwiennej serca.
Udowodniono, że sposób odżywiania zgodny
z zasadami diety śródziemnomorskiej przedłuża życie, zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych oraz niektórych
nowotworów poprzez redukcję czynników
ryzyka tych chorób. Dieta śródziemnomorska
uznawana jest za najzdrowszy model żywienia w Europie (13). Celem niniejszej pracy
było sprawdzenie, czy lekarze w wybranych
warszawskich poradniach kardiologicznych
przekazują swoim pacjentom informacje na
temat zalecanego im sposobu odżywiania,
a w szczególności na temat zasad diety śródziemnomorskiej. Przedmiotem badania była
także ocena stanu wiedzy pacjentów na temat
tej diety oraz sprawdzenie zapotrzebowania
na porady dietetyków w odczuciu pacjentów
poradni kardiologicznych.
(214) nr 09-10 /2011
Materiał i metodyka
Do badania zakwalifikowano 78 pacjentów, którzy przyszli na wizytę lekarską pomiędzy grudniem 2009 a kwietniem 2010 roku.
Ankietę przeprowadzono w poradniach kardiologicznych należących do: Kliniki Chorób
Wewnętrznych i Kardiologii Szpitala Klinicznego Dzieciątka Jezus (ul. Lindleya 4), Katedry
i Kliniki Kardiologii Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego (ul. Banacha 1a)
oraz do Instytutu Kardiologii im. Prymasa
Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego
(ul. Alpejska 42).
W badaniu wzięły udział osoby ze zdiagnozowaną chorobą niedokrwienną serca i/
lub nadciśnieniem tętniczym i/lub cukrzycą
typu 2 i/lub podwyższonym stężeniem cholesterolu we krwi i/lub przebyły zawał serca
bądź udar mózgu.
Podstawę do przeprowadzenia badania stanowił utworzony na potrzeby niniejszej pracy autorski kwestionariusz ankiety,
wypełniony techniką ankiety ustnej. Składał
się on z 3 części: metryczki, pytań dotyczących stanu zdrowia, na podstawie których
pacjenci zostali zakwalifikowani do badania oraz ankiety. Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły przede wszystkim informacji
na temat zalecanego sposobu odżywiania,
który pacjenci otrzymali podczas wizyt lekarskich, w tym informacji na temat diety śródziemnomorskiej, wiedzy pacjentów na temat
zasad tej diety oraz ich opinii na temat konsultacji dietetycznych.
Dane dotyczące aktualnej masy ciała
oraz wzrostu pacjentów pochodziły z odpowiedzi respondentów na pytania zawarte
w kwestionariuszu ankiety. Wskaźnik masy
ciała BMI obliczono według wzoru:
żywienie
praktyka
ive education materials about recommended
diet and admitted that diet plays significant
role during disease development.
wskaźnik BMI = masa ciała [kg]/wzrost [m2].
W analizie statystycznej posłużono się aplikacją PASW Statistics 18.
41
czy występuje u nich choroba niedokrwienna serca. 28 pacjentów przebyło zawał serca,
a 6 stan przedzawałowy. 17 osób miało
cukrzycę typu 2, u zdecydowanej większości
ankietowanych (67%) była ona leczona lekami doustnymi, u 30% – insuliną, tylko 5,5%
osób jako jedyne leczenie stosowało dietę.
Żaden z pacjentów nie chorował na cukrzycę typu 1, miażdżycę tętnic kończyn dolnych
oraz zespoły przemijającego niedokrwienia
mózgu. Dokładne dane dotyczące występowania wybranych chorób u respondentów
przedstawia tabela 1.
Znacząca większość pacjentów nie umiała podać dokładnych wartości swojego stężenia cholesterolu we krwi, dlatego w opracowaniu wyników uwzględniono jedynie
stężenie „w normie” i „podwyższone”. 72%
respondentów miało prawidłowe stężenie
cholesterolu we krwi, stosunkowo niewielki
odsetek badanych osób (28%) przyznało, że
ich poziom cholesterolu jest podwyższony.
Znakomita większość pacjentów z aktualnym
prawidłowym stężeniem cholesterolu (88%)
przyjmowała leki obniżające jego poziom.
Wykres 1. przedstawia wartości wskaźnika BMI ankietowanych osób. Zdecydowanie
największą grupę stanowiły osoby z nadwagą, następnie z otyłością I stopnia, u 3%
pacjentów stwierdzono otyłość III stopnia.
W sumie otyłość występowała u 38% ankietowanych. Osoby z prawidłową masą ciała
stanowiły zaledwie 15% ankietowanych.
Tabela 1. Występowanie wybranych chorób u respondentów, z uwzględnieniem podziału na płeć
Choroba
42
TAK (%)
K (%)
M (%)
Choroba niedokrwienna serca
63
55
45
Nadciśnienie tętnicze
87
54
46
Cukrzyca typu 2
23
59
41
Przebyty zawał serca
36
39
61
Przebyty udar mózgu
12
56
44
nr 09-10 /2011 (214)
praktyka
żywienie
Wyniki
W badaniu wzięło udział 78 osób (41
kobiet i 37 mężczyzn) w wieku 40–82 lata.
Ponad 33 % stanowiły osoby w przedziale wiekowym 60–69 lat, 25% w przedziale
50–59 lat, 26% w przedziale 70–79 lat, prawie 9% w przedziale 40–49 lat i 5% stanowiły
osoby w wieku 80–82 lata. 10 osób (12,8%)
miało wykształcenie podstawowe, 48 osób
(61,5%) średnie, 20 osób (25,5%) wyższe.
Miejscem zamieszkania 77% ankietowanych
było miasto, 23% wieś. 25 ankiet zostało przeprowadzonych w poradni kardiologicznej
należącej do Kliniki Chorób Wewnętrznych
i Kardiologii Szpitala Klinicznego Dzieciątka
Jezus (Lindleya 4), 25 kolejnych w poradni
należącej do Katedry i Kliniki Kardiologii
Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego (Banacha 1a), zaś w poradni kardiologicznej należącej do Instytutu Kardiologii
im. Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała
Wyszyńskiego (Alpejska 42) zostało przeprowadzonych 28 ankiet. Średni czas, jaki
respondenci leczyli się u lekarza kardiologa,
wynosił 11 lat i 9 miesięcy ±10,10 i mieścił się
on w zakresie od pół roku do 44 lat.
Chorobami, które najczęściej występowały u respondentów, było nadciśnienie tętnicze (stwierdzono u 87% wszystkich ankietowanych) oraz choroba niedokrwienna
serca (63% wszystkich ankietowanych), łącznie występowały one u 52% ankietowanych.
Prawie 18% osób nie potrafiło powiedzieć,
żywienie
praktyka
3%
14%
15%
22%
Nadwaga
46%
Wykres 1. Masa ciała u ankietowanych
Kwestionariusz zawierał między innymi
pytania, które miały za zadanie określić, czy
pacjenci przychodni kardiologicznych podczas konsultacji z lekarzem (w przychodni
z lekarzem pierwszego kontaktu, kardiolo-
giem lub lekarzem innej specjalności lub
w szpitalu) dostali jakąkolwiek informację na
temat zalecanego dla nich sposobu odżywiania. Odpowiedzi respondentów na to pytanie
przedstawia wykres 2.
63%
80%
60%
37%
40%
20%
0%
Tak
Nie
Wykres 2. Czy podczas konsultacji z lekarzem (w przychodni z lekarzem pierwszego kontaktu, kardiologiem
lub lekarzem innej specjalności lub w szpitalu) dostał/a Pan/i jakąkolwiek informację na temat zalecanego dla
Pana/i sposobu odżywiania?
(214) nr 09-10 /2011
43
pacjentom (12%) – z których siedmiu (67%)
skorzystało z takiej porady. Ponad połowa
respondentów stwierdziła, że gdyby mieli
taką możliwość, to skorzystaliby z bezpłatnej
porady dietetycznej. Według zdecydowanej
większości badanych takie konsultacje byłyby
przydatne, pomimo to prawie 1/3 ankietowanych nie poszłaby do dietetyka – tabela 2.
Ankieta zawierała również pytania, dotyczące diety śródziemnomorskiej. Zdecydowana większość respondentów (85%) uznała, że
znane jest im określenie „dieta śródziemnomorska”. Tabela 3 przedstawia źródła z których
pacjenci dowiedzieli się o tej diecie.
Znaczący odsetek respondentów (70%)
stwierdził, że słyszał o tym, że dieta śródziemnomorska jest wskazana dla osób z chorobami układu krążenia, 30% osób odpowiedziało
negatywnie na to pytanie. Ankietowani znów
zostali zapytani o to, skąd bądź od kogo
dowiedzieli się o tym zastosowaniu diety
śródziemnomorskiej. Wyniki zostały zobrazowane w postaci wykresu 3.
Tabela 2. Czy skorzystałby Pan/Pani z bezpłatnej konsultacji dietetycznej? Czy Pana/ Pani zdaniem konsultacje
dietetyczne są przydatne?
Pytanie :
TAK (%)
NIE (%)
NIE WIEM (%)
Czy skorzystałby Pan/Pani z bezpłatnej konsultacji
dietetycznej?
60
29
12
Czy Pana/ Pani zdaniem konsultacje dietetyczne są
przydatne?
73
9
18
Tabela 3. Skąd lub od kogo dowiedział/a się Pan/Pani o diecie śródziemnomorskiej?
Źródło
44
Liczba osób
% osób
Lekarz
6
9
Znajomi
6
9
Książka
8
12
Prasa, TV
33
50
Internet
6
9
Podróże
6
9
Ulotka od lekarza
1
2
nr 09-10 /2011 (214)
praktyka
żywienie
Znaczny odsetek badanych (67%), którzy
otrzymali informacje na temat zalecanego sposobu odżywiania uznali, że była ona wyczerpująca, 35% stwierdziło, że stosuje te zalecenia
regularnie, 40% – czasem. Respondenci, poproszeni o krótkie scharakteryzowanie informacji, jaką dostali podczas konsultacji najczęściej
odpowiadali, że zalecano im schudnąć oraz
jeść więcej warzyw i owoców, również dość
często pojawiały się zalecenia dotyczące ograniczenia tłuszczu oraz mięsa w diecie. Cześć
badanych podała także, że poinstruowano ich,
aby wyeliminowali smażenie i zastąpili je gotowaniem. Kilku pacjentom zalecono spożywanie ciemnego pieczywa oraz ograniczenie soli,
cukru, produktów słodzonych oraz produktów
typu fast-food.
Ankietowani zostali zapytani, czy lekarz
powiedział im, że korzystne byłoby skorzystanie z konsultacji dietetyka. Zdecydowana
większość respondentów (88%) negatywnie
odpowiedziała na to pytanie, konsultacje dietetyczne zostały zarekomendowane tylko 9
2%
Od lek a r za
20%
żywienie
praktyka
Z Internetu
13%
Od znajom ych
4%
Z prasy, TV
46%
15%
Wykres 3. Od kogo bądź skąd dowiedział/a się Pan/Pani, że dieta śródziemnomorska jest wskazana dla osób
z chorobami układu krążenia?
Chociaż większość osób wiedziała o korzystnym działaniu diety śródziemnomorskiej w chorobach układu krążenia, tylko 1 osoba przyznała
się do stosowania tej diety. 6% ankietowanych
twierdziło, że stosuje ją czasami, natomiast 10%
oceniło, że rzadko. Stosunkowo duży odsetek
respondentów (70%) nie stosował diety śródziemnomorskiej.
Przeważająca część badanej grupy (88%)
twierdziła, że podczas wizyty, lekarz kardiolog
nie zalecił im stosowania diety śródziemnomorskiej. Tylko 12% osób dostało takie zalecenia.
Ankietowani poproszeni o krótkie scharakteryzowanie informacji dotyczącej diety śródziemnomorskiej, którą otrzymali od lekarza najczęściej odpowiadali, że zalecono im jeść dużo ryb,
warzyw i owoców oraz ograniczać tłuszcz zwierzęcy (smalec, słonina). Połowie respondentów
zalecono używanie oliwy z oliwek, jednej osobie
zarekomendowano zamianę masła na margarynę. 1 osoba odpowiedziała, że nie pamięta tych
zaleceń. 67% spośród osób, którym zalecono
stosowanie diety śródziemnomorskiej uznało, że
lekarz szczegółowo opisał czym charakteryzuje
(214) nr 09-10 /2011
się ta dieta. Pacjenci, którzy zadeklarowali, że
znane jest im określenie dieta śródziemnomorska zostali poproszeni o wymienienie głównych
cech tej diety. Ankietowani najczęściej wymieniali oliwę z oliwek oraz ryby jako produkty, których spożycie jest duże oraz na mięso i smalec,
jako produkty, które należy ograniczać. Każdy
z ankietowanych potrafił średnio wymienić prawidłowo 3 cechy charakterystyczne diety śródziemnomorskiej, które mieściły się w zakresie od
0 do 10 cech. 21 pacjentów (14%) nie potrafiło
podać żadnej cechy diety śródziemnomorskiej.
Osoby, którym lekarz zalecił stosowanie diety
śródziemnomorskiej, potrafiły wymienić więcej
cech charakterystycznych tej diety niż osoby,
którym lekarz nie zarekomendował stosowania
tej diety (wykres 4).
W kwestionariuszu pojawiło się także pytanie czy pacjenci zostali poinformowani, gdzie
mogą znaleźć bardziej szczegółowe informacje
na temat tej diety. Ponad połowa badanych
(56%) przyznało, że lekarz nie poinformował ich,
gdzie mogą znaleźć bardziej szczegółowe informacje na temat diety śródziemnomorskiej, nie
45
żywienie
6
5
4
3
2
1
0
5,33
2,61
Grupa
Grupaosób,
osób,którym
którymlekarz
lekarz
zalecił
za leciłstosowanie
stosowaniediety
diety
śródziemnom orskiej
śródziemnomorskiej
Grupa
Grupaosób,
osób,którym
którymlekarz
lekarz NIE
NIE zalecił
zaleciłstosowania
stosowa niadiety
diety
śródziemnomorskiej
śródziemnomorskiej
Średnia
liczbawym
wymienionych
cechdiety
diety
śródziemnomorskiej
Średnia liczba
ienionych cech
śródziemnomorskiej
Wykres 4. Średnia liczba cech diety śródziemnomorskiej wymieniona przez pacjentów, którym lekarz zalecił
stosowanie diety śródziemnomorskiej oraz przez pacjentów, którzy nie dostali takiej informacji od lekarza.
podał konkretnego tytułu książki, broszury, artykułu ani adresu strony internetowej, 44% ankietowanych uznała, że dostała taką informację. Na
pytanie, czy informacje przekazane przez lekarza
na temat diety śródziemnomorskiej były wystarczające do zrozumienia, na czym polega ta dieta,
78% badanych odpowiedziało pozytywnie, dla
7
6
5
4
3
2
1
0
22% informacja ta nie była zrozumiała. Osoby,
które przyznały, że informacja przekazana przez
lekarza była wystarczająca, potrafiły wymienić
więcej cech charakterystycznych dla diety śródziemnomorskiej niż osoby, którym informacja
została przekazana w sposób niezrozumiały
– zależność tę zobrazowano na wykresie 5.
6,33
3,33
Grupa osób, której lekarz
Grupa
osób, którym lekarz opisał,
opisał, czym charakteryzuje się
czym charakteryzuje się
dieta śródziem nomorska
dieta śródziemnomorska
Grupa osób, której leka rz NIE
Grupa osób, którym lekarz
opisał, czym chara kteryzuje się
NIE opisał, czym charakteryzuje się
dieta śródziem nom orska
dieta śródziemnomorska
Średnia
liczbawym
wymienionych
cech
diety
śródziemnomorskiej
Średnia liczba
ienionych cech
diety
śródziemnomorskiej
Wykres 5. Średnia liczba cech diety śródziemnomorskiej wymieniona przez pacjentów, którym lekarz opisał
w sposób zrozumiały, czym charakteryzuje się ta dieta oraz przez pacjentów, którym lekarz nie opisał w sposób
zrozumiały tej diety
46
nr 09-10 /2011 (214)
żywienie
praktyka
80
20
60
0
0
Nie
40
58
58
Tak
58
20
0
Czy
Czy
Czychciał(a)by
chciał(a)byPan/i
Pan/i Czy
Czyprzeczytał(a)by
przeczytał(a)by Czy
dadał(a)by
ł(a)by jąjąPan/i
otrzymać
książkęlub Pan/i
doprzeczytania
przeczytania
Pan/itaką
ta kąksiążkę
książkę Pan/ido
otrzym
ać książkę
lubbroszurę?
broszurę? rodzinierodzinie
lub
lub
lub broszurę
broszurę oodiecie
diecie
lub znajomym?
śródziem nom orskiej?
znajom ym?
śródziemnomorskiej?
Ponad połowa badanych (67%) nie otrzymała dodatkowych materiałów, w postaci
książki czy broszury na temat omawianej
diety. Spośród osób, które otrzymały książkę
lub broszurę, wszyscy ją przeczytali, a 67%
potwierdziła, że dała ją do przeczytania
komuś z rodziny bądź znajomych. Wszyscy
ankietowani zostali zapytani o to, czy gdyby
otrzymali książkę lub broszurę przeczytaliby
ją i dali do przeczytania komuś z rodziny
bądź znajomych. Odpowiedzi na te pytania
przedstawione zostały na wykresie 6.
Prawie żadna z badanych osób (95%)
nie słyszała o tym, aby komuś z jego rodziny
bądź znajomych zostało zalecone stosowanie diety śródziemnomorskiej.
W kwestionariuszu zapytano także, czy
pacjenci wyraziliby chęć udziału w bezpłatnym wykładzie na temat roli diety śródziemnomorskiej w zapobieganiu i leczeniu chorób
układu krążenia, gdyby odbywał się w pobliżu
(214) nr 09-10 /2011
ich miejsca zamieszkania. 77% osób odpowiedziało pozytywnie na to pytanie, 22% uznało,
że nie skorzystałoby z takiej możliwości, 1
osoba odpowiedziała, że nie wie.
Ankietowanym zadano także pytanie, czy
ich zdaniem prawdziwe jest stwierdzenie, że
„Stosowanie diety może korzystnie wpłynąć
na stan mojego zdrowia, może pomóc mi
m.in. w: zmniejszeniu poziomu cholesterolu we krwi, zmniejszeniu podwyższonego
ciśnienia krwi, zmniejszeniu ryzyka wystąpienia zawału serca.” Znakomita większość
respondentów (95%) zgodziła się z tym
stwierdzeniem.
***
Artykuł został napisany na podstawie pracy licencjackiej, której autorką jest
Sonia Błachewicz, promotorem mgr Aleksandra Cichocka. Temat pracy:
Informacje na temat diety śródziemnomorskiej przekazywane przez lekarzy
pacjentom w wybranych warszawskich poradniach kardiologicznych, Warszawski Uniwersytet Medyczny, 2009
Następna część artykułu zostanie opublikowana w następnym numerze "Gabinetu Prywatnego"
Piśmiennictwo dostępne w redakcji
47