historia ZNP - ZNP Szczecin

,,…aby mierzyć drogę przyszłą, trzeba wiedzieć, skąd się wyszło”
C.K. Norwid
110 LAT ZWIĄZKU NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO
W tym roku obchodzimy 110 rocznicę powstania ZNP. Przeszłość Związku jest
bogatym źródłem doświadczeń, przykładów i wzorców. Związek Nauczycielstwa Polskiego
jest dumny z tego, że kontynuuje tradycje poprzednich pokoleń i z wielką determinacją
prowadzi walkę o wysoki poziom oświaty.
Pamiętajmy, że związek to ludzie, których praca, zaangażowanie i więź emocjonalna
tworzyła i tworzy organizację. ZNP – to jedna z najstarszych organizacji na ziemiach
polskich.
W odniesieniu do ruchu nauczycielskiego unikanie określenia zawodowy zamiast
związkowy – ma swoje uzasadnienie. ZNP był i jest więcej niż tylko dobrowolną niezależną i
samorządną organizacją zawodową pracowników oświaty i wychowania, szkolnictwa
wyższego i nauki, instytucji współpracujących z nimi oraz emerytów i rencistów. ZNP jest
rzecznikiem ich uprawnień, a przede wszystkim broni zawodowych, ekonomicznych i
socjalnych interesów czynnych zawodowo jak i byłych pracowników. Związek troszczy się o
kształtowanie demokratycznego oblicza polskiego szkolnictwa i szerokiej do niego
dostępności, o wychowanie w duchu tolerancji, poszanowania praw, wolności i godności
osobistej.
Jubileusz 110 lat ZNP obliguje nas do spojrzenia na genezę organizacji nauczycielskich
na ziemiach polskich pod zaborami. Powszechnie wiadomo, że każdy z zaborców realizował
wobec Polaków własną politykę. Kwestia polska była przez wiele lat czynnikiem
zespalającym Austrię, Prusy i Rosję w ich germanizacyjnych i rusyfikacyjnych działaniach.
W latach czterdziestych XIX w. zarysowały się wyraźnie różnice w traktowaniu przez
zaborców spraw narodowych Polaków. Ostatecznie szeroka autonomia Galicji w słabnącej
Cesarsko-Królewskiej Austrii stwarzała ludności polskiej rozlegle możliwości rozwoju
własnej narodowej kultury i oświaty, tworzenia towarzystw, stowarzyszeń itp. W tym samym
czasie Rosja, Prusy-Niemcy i Rosja wzmogły swe antypolskie przedsięwzięcia i nie
zezwalały na tworzenie organizacji zawodowych o charakterze narodowym. Przyzwolenie
nastąpiło dopiero po 1905r. w Rosji i w 1918r.w Niemczech. Zróżnicowane warunki
społeczno-polityczne w poszczególnych zaborach rzutowały w decydujący sposób na formy
organizacyjne i założenia programowe ruchu nauczycielskiego. Uwzględniając te
uwarunkowania należy ponownie spojrzeć na początki nauczycielskiej organizacji
związkowej.
Zanim doszło do zjazdu w Pilaszkowie i powstania Związku Nauczycieli Ludowych, do
utworzenia w Warszawie Polskiego Związku Nauczycielskiego i Stowarzyszenia
Nauczycielstwa Polskiego, a w Krakowie do Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego,
a wszystkie te wydarzenia miały miejsce w ostatnim kwartale 1905 roku, nauczyciele Polacy
we wszystkich trzech zaborach podejmowali próby organizowania się.
Nauczycielstwo stosownie do swoich możliwości w warunkach zaborczego
ustawodawstwa oraz potrzeb własnych, a także społeczeństwa polskiego działało w różnych
formach.
W zaborze pruskim władze dążyły do trwałego zespolenia ziem z państwem pruskim i
wynarodowienia ludności polskiej, która pozbawiona była wszelkich praw do rozwoju
narodowego. Wyeliminowano całkowicie język polski ze szkół. W sytuacji zagrożenia
polskości Wielkopolanie podjęli działania obronne. W 1845 roku przez 10 miesięcy
ukazywało się czasopismo redagowane przez E. Estkowskiego „Pismo dla nauczycieli Ludu i
Ludu Polskiego”. W latach 1840-1845 w różnych kręgach zaczęto tworzyć książki, które
miały przekazywać prawdy moralne, wiedzę praktyczną i wiadomości historycznogeograficzne o polskiej ziemi. We wrześniu 1848 roku w Poznaniu ukonstytuowała się
pierwsza nauczycielska organizacja: ,,Polskie Stowarzyszenie Pedagogiczne” skupiająca 17
nauczycieli-założycieli. Według statutu ogólnym celem Towarzystwa było podniesienie ludu
polskiego przez szkoły. Do osiągnięcia zamierzonego celu służyły Towarzystwu następujące
środki:
1. Opracowanie metodyki, dydaktyki i pedagogiki w ścisłym znaczeniu.
2. Wypracowanie najpotrzebniejszych książek elementarnych.
3. Posiedzenie periodyczne wszystkich członków Towarzystwa.
Towarzystwo Pedagogiczne działało zaledwie rok, ale doprowadziło do ożywienia
środowiska nauczycieli w zaborze pruskim, szczególnie w Poznańskiem, gdzie powstało 27
oddziałów filialnych. Pracami oddziałów kierowali najczęściej księża. W 1857 roku powstało
,,Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk”, które odegrało ważną rolę w rozwoju polskiej
oświaty, nauki i kultury. Nową formą obronną Polaków przeciw zarządzeniu z lipca 1887
roku o usunięciu języka polskiego ze szkół elementarnych, był wiec, który odbył się 15
września 1887 roku w Poznaniu. Wzięło w nim udział kilka tysięcy osób. Dwa lata później na
podobnym zgromadzeniu wzywano do pielęgnowania mowy ojczystej i zakładania
prywatnych szkół.
W styczniu 1872 roku powołano ,,Towarzystwo Oświaty Ludowej” (bez udziału
nauczycieli i księży) towarzystwo założyło kilkadziesiąt bibliotek i rozesłało kilka tysięcy
książek. W 1879 roku zostało zawieszone, gdyż naraziło się władzom pruskim. Po rocznej
przerwie działacze powołali nowe „Towarzystwo Czytelni Ludowych”. Towarzystwo
wykorzystało dorobek poprzedniczki i po półtorarocznej działalności założyło 150 nowych
bibliotek, rozdzieliło 10 tys. Książek. Poza bibliotekami TCL istniało drugie tyle placówek
przy stowarzyszeniach oświatowo-zawodowych, jak: towarzystwa przemysłowe, kółka
rolnicze, śpiewacze, katolickie, robotników i kobiece. Kółka kobiece powstające od 1892r.
jako stowarzyszenie ,,Warta” skupiały w różnych okresach od 24 do 110 pań. Nastawione
były na wzajemne douczanie się oraz zajmowały się opieką nad dziećmi. Głównym ich celem
było tajne nauczanie dzieci biedoty robotniczej oraz dzieci drobnych mieszczan. Główny
nacisk w tajnym nauczaniu kładziono na język polski i dzieje ojczyste. Nauka odbywała się w
prywatnych mieszkaniach, dzieci otrzymywały zeszyty i podręczniki. W zakresie metodyki
nauczania zajęcia dokształcające prowadziła Zofia Rzepecka.
Przykład Wielkopolski działał ożywczo na budzenie świadomości narodowej wśród
mieszkańców Śląska, Pomorza oraz Warmii i Mazur. W wyniku społecznej działalności
oświatowej polskość pod zaborem pruskim przetrwała, co pozwoliło ocalić ziemie polskie w
latach II Rzeczypospolitej.
W zaborze austriackim szkolnictwo do czasu uzyskania przez Galicję autonomii było
podporządkowane całkowicie interesom państwa austriackiego zgodnie z założeniem z 1791
roku. Interes austriackiej monarchii polegał na tym, aby naród polski powoli przekształcić w
ludność niemiecką, zmienić jego obyczaje, zwyczaje, sposób myślenia.
W okresie autonomii Galicja miała ustrój szkolny określony ustawą z 1869 roku oraz
regulacjami Sejmu Krajowego. Ustawy krajowe ustalały wszystkie prawa dotyczące
funkcjonowania szkół elementarnych, określały obowiązek szkolny, system kształcenia i
dokształcenia nauczycieli oraz warunki zakładania i utrzymywania szkół państwowych i
prywatnych.
Nauczyciele ludowi w szkołach galicyjskich otrzymywali niskie płace i byli pozbawieni
stabilizacji zawodowej. Dlatego też pod koniec XIX wieku dążenia nauczycieli ludowych w
walce o pozycję szkół i własny status społeczny i materialny zostały wsparte przez ruch
ludowy, który, tworząc w 1895 roku ,,Stronnictwo Ludowe”, zobowiązał się popierać oświatę
przez mnożenie liczby szkół ludowych, polepszenie bytu nauczycieli ludowych, ułatwienie
młodzieży dostępu i uczęszczania do szkół średnich przez zmianę przepisów organizacyjnych
szkolnictwa ludowego, obniżenie czesnego i zniesienie przymusowego umundurowania.
Stronnictwo Ludowe zobowiązało się popierać oświatę fachową oraz odpowiednią
organizację szkół przemysłowych i rolniczych oraz czynić wszystko, co ułatwi, a nie utrudni
oświatę publiczną.
24-25 lutego 1868r. odbył się zjazd pedagogiczny. W zjeździe uczestniczyło 280
nauczycieli. Obradom przewodniczył prof. literatury polskiej Antoni Małecki. Zjazd dokonał
kilka ustaleń m.in.:
1. przyjął statut Towarzystwa Pedagogicznego,
2. zdecydował, że członkami, założycielami towarzystwa powinni być uczestnicy zjazdu,
3. wybrał tymczasowy zarząd Towarzystwa, określił, że najważniejszymi zadaniami
Towarzystwa będą: służba moralna nauczycielowi, wzajemna pomoc materialna, a
ponadto stwierdził, że członkami mogą być nauczyciele i profesorowie wszystkich
szkół i instytucji.
Głównymi formami pracy Towarzystwa z nauczycielami były konferencje rejonowe,
kursy przygotowujące nauczycieli do egzaminów kwalifikacyjnych lub na nauczycieli szkół
wydziałowych. Towarzystwo wydawało wiele prac pedagogicznych, przewodników
metodycznych i podręczników, a także zbiory ustaw i przepisów prawnych. Nauczyciele w
trudnych sytuacjach życiowych otrzymywali zapomogi. Towarzystwo organizowało bursy.
Towarzystwo wiele uwagi poświęciło kształceniu dziewcząt i kształceniu zawodowemu.
9 kwietnia 1884 roku we Lwowie odbyło się zebranie założycielskie 90 nauczycieli
szkół średnich i wyższych, na którym powołano do życia Towarzystwo Nauczycieli Szkół
Wyższych. Celem było popieranie wszelkich spraw mających na względzie rozwój szkół
wyższych i dobro ich nauczycieli. TNSW ubiegało się o:
1. wprowadzenie dodatkowych opłat za zastępstwa i czynności dodatkowe,
2. zapewnienie dyrektorom szkół sekretarzy,
3. poprawę bytu materialnego zastępów nauczycieli ich stabilizację zawodową,
4. za zapewnieniem nauczycielom awansu do wyższych grup,
5. ustanowienie pragmatyki służbowej nauczycieli.
W 1898 roku został założony we Lwowie Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza,
w którym wykłady prowadzili najwybitniejsi profesorowie. Od 1903 roku jego siedzibą stał
się Kraków. Tu działał Uniwersytet Jagielloński. Kraków stał się ośrodkiem nauki, kultury,
życia politycznego, a Galicja kolebką ruchu ludowego. Wśród nauczycieli zauważalny był
pęd do pogłębiania wiedzy, co było niewątpliwie zasługą lokalnych towarzystw nauczycieli
ludowych.
W 1903r. przy krakowskim oddziale Towarzystwa Pedagogicznego powstało
Towarzystwo Nauczycieli i Nauczycielek Szkół Ludowych i Wydziałowych w Krakowie.
Prezesem został Stanisław Nowak. Liczba członków z 90 wzrosła do 270 w 1905 roku.
Towarzystwo zakładało w swych programowych działaniach reprezentowanie nauczycielstwa
ludowego całego zaboru austriackiego. 12 listopada 1905r. powołano specjalny zarząd. W
następnym dniu Stanisław Nowak na zebraniu oddziału krakowskiego Towarzystwa
Pedagogicznego wystąpił z wnioskiem o utworzenie jednej związkowej organizacji
nauczycielstwa ludowego w Galicji. 29 listopada 1905r. komitet przygotował odezwę, która
wzywała do rozpoczęcia ,,walki ostatecznej o nasze prawa i egzystencję ludzką”.
Po powstaniu listopadowym władze zaborcze zaboru rosyjskiego zlikwidowały
instytucje polityczne Królestwa, natomiast po klęsce powstania styczniowego carat dokonał
zamachu na odrębność narodową Polaków. Usunięto język polski z urzędów i szkół,
wprowadzano rusyfikację. Do 1905r. sytuacja w szkolnictwie zaboru rosyjskiego nie uległa
poprawie. Przeciwnie, pogłębiał się proces rusyfikacji, ale jednocześnie wywoływał on
odruch samoobrony zagrożonej polskości. Najbardziej upowszechniło się tajne nauczanie i to
na wszystkich poziomach kształcenia na wsi i w mieście.
W 1892r. została utworzona ,,Kasa Oszczędnościowo-Zapomogowa dla Nauczycieli i
Nauczycielek Prywatnych w Warszawie”. Jej działalność nie ograniczała się do świadczenia
zapomóg i pożyczek lecz korzystając ze wspólnego z ,,Przeglądem Pedagogicznym” lokalu
przy Alejach Jerozolimskich 25 w Warszawie stała się ośrodkiem pracy społecznooświatowej i naukowej nauczycieli. W środowisku nauczycieli związanych z Przeglądem
zrodziła się myśl powołania ogólnokrajowej organizacji, co nastąpiło 9 grudnia 1905r. w
postaci ,,Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego”. W 1892r. w Łodzi powstało
„Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Chrześcijan miasta Łodzi” a w 1905r. w
Warszawie utworzono ,,Koło Wychowawców”. Działało ono nielegalnie, ale przygotowało
dla PZN program, a w nim między innymi postulaty dotyczące:
1. autonomii zarządu sprawami oświaty w Królestwie,
2. wprowadzenia powszechnego i bezpłatnego nauczania i dostępu do szkół wszystkim bez
różnicy płci wyznania i narodowości,
3. przyznania wszystkim mieszkańcom Królestwa prawa do pobierania nauki w szkołach w
języku ojczystym,
4.poprawienia warunków bytu nauczycieli,
5. utworzenia wystarczającej liczby zakładów kształcenia nauczycieli.
2 stycznia 1917r. nastąpiło przyłączenie Polskiego Związku Nauczycielskiego do
Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego. W czerwcu 1917r. ukazał się pierwszy numer
,,Głosu Nauczycielskiego”, który dzisiaj jest organem ZNP.
W styczniu 1919r. powstał Związek Zawodowy Nauczycielstwa Polskich Szkół
Średnich, a w kwietniu 1919 roku Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkól Powszechnych.
Naczelnik państwa Józef Piłsudski 7 lutego 1919r. wydał dwa dekrety: wprowadzający
powszechne obowiązkowe nauczanie w zakresie siedmioletniej szkoły podstawowej oraz o
kształceniu dla nich nauczycieli dla tych szkół.
W 1920r. środowisko nauczycielskie organizuje się, powołując przy wydatnym udziale
Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, ,, Fundusz Wdów i Sierot”, który
działał do 1939r. Środki pochodziły z dobrowolnych składek oraz dotacji rządowych, a
przeznaczano je na stałe zapomogi oraz jednorazowe zasiłki dla wdów i sierot po zmarłych
nauczycielach.
W 1924r. rozpoczęto budowę sanatorium przeciwgruźliczego w Zakopanem. Był to
pierwszy na świecie zakład leczniczy pozostający własnością związku zawodowego.
Pierwszych pacjentów przyjął już w 1926r. Do wybuchu II wojny światowej leczyło się w
nim 4 tysiące pacjentów. Obecnie budynek byłego sanatorium jest domem wypoczynkowym
ZNP.
W 1930r. podczas wspólnego zjazdu ,,Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich
Szkół Średnich” i ,,Związku Nauczycielstwa Szkół Powszechnych”, który odbył się w
Krakowie nastąpiło połączenie obu tych organizacji w jednolity ”ZWIĄZEK
NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO” działający do dnia dzisiejszego.
W okresie międzywojennym ZNP prowadził szeroko zakrojoną działalność wydawniczą,
przede wszystkim poprzez wydawnictwo naukowe „Nasza Księgarnia”, spółkę akcyjną, której
był właścicielem.
Dzięki ZNP ukazywały się między innymi kalendarze nauczycielskie, pisma dla dzieci,
poradniki metodyczne, przewodniki, pomoce naukowe oraz wychodzący od 1917r.,,Głos
Nauczycielski”, początkowo miesięcznik, później tygodnik.
Po wybuchu wojny Związek Nauczycielstwa Polskiego zszedł do działalności
podziemnej pod kryptonimem ,, Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. ”Przez całą okupację
realizowała ona zadania socjalne i samopomocowe. Najważniejszą kartą działalności Tajnej
Organizacji Nauczycielskiej była organizacja tajnego nauczania. W czasie okupacji ZNP
został zdelegalizowany przez Niemców. Od października 1936r. działał już jako TON.
Członkowie tej organizacji rozpoczęli organizować tajne nauczanie, które z narażeniem życia
prowadzili przez cały okres okupacji niemieckiej.
W latach 1939 -1945 prawie 28 tys. uczniów ukończyło dzięki temu szkoły średnie
różnego typu, a około 6 tys. studentów studia uniwersyteckie. Największym tajnym
ośrodkiem akademickim była Warszawa, w której kształciło się 4,5 tys. studentów.
Powojenną działalność ZNP rozpoczął w lutym 1945 roku. W marcu 1945 roku odbyła
się pierwsza konferencja prezesów okręgów ZNP, na której ogłoszono przywrócenie
działalności Związku Nauczycielstwa Polskiego, powrót do nazwy i deklarację poparcia dla
Rządu Tymczasowego. Związkowcy odbudowali własne struktury i walczyli z
analfabetyzmem.
W latach po zakończeniu II wojny światowej po pierwszym okresie odbudowy do 1948r.
w życiu oświatowym, w tym i związkowym, dominował czynnik ideologiczny do 1956r. W
kolejnej fazie w Polsce Ludowej w ZNP przeważał element uczestnictwa w urzeczywistnianiu
celów statutowych oraz oświatowych wyznaczonych przez PZPR.( Polską Zjednoczoną Partię
Robotniczą). Związek korzystał ze znacznych obszarów samodzielności w ramach ogólnie
obowiązujących mechanizmów, ale zawsze potrafił znaleźć szeroki margines dla własnej
działalności z pożytkiem dla członków (pomoc kredytowa, ośrodek Usług Pedagogicznych i
Socjalnych, wydawnictwa).
Po stanie wojennym Związek odbudował bardzo szybko swe tradycyjne struktury i stał
się jednym z najliczniejszych związków pracowniczych.
W okresie transformacji ustrojowej Związek dostosował formy i środki do warunków
pluralizmu związkowego i politycznego, zachowując swą tożsamość, choć nie zawsze odnosi
sukcesy. Są też klęski i porażki na polu legislacyjnym. Związek trwa w stanie permanentnych
zmagań o status prawny i służbowy pracowników oświaty oraz o poprawę ich sytuacji
materialnej, o godne warunki bytu emerytów i rencistów, o dobrze przygotowaną reformę
szkolną.
Związek Nauczycielstwa Polskiego łącznie ze swymi poprzednikami w swej 110 letniej
udokumentowanej ciągłości organizacyjnej, programowej i personalnej wniósł znaczący
wkład w walkę o wysoką rangę nauczycieli w społeczeństwie, ich status prawny i służbowy
oraz godziwe warunki materialne odpowiadające społecznemu znaczeniu zawodu. Związek
walczył nie tylko o szkołę polską, ale i o ducha narodowego, o szkołę wysoko zorganizowaną,
powszechną, jednolitą, demokratyczną, na wysokim poziomie naukowym i wychowawczym,
szkołę usamorządowioną i niezależną.
Organizacje związkowe nauczycieli, podobnie jak i innych zawodów nie powstawały z
inspiracji i potrzeby władz, lecz w interesie nauczycieli. Miały być obrońcami i rzecznikami
ich zawodowych, społecznych, materialnych i prawnych warunków pracy i bytu. Organizacje
związkowe na ziemiach polskich tworzone były także w celu organizowania walki o
narodowy charakter oświaty.
Organizacje związkowe były, są i będą rzeczywistymi reprezentantami i rzecznikami
interesów zrzeszonych członków i ogółu pracowników.
Bibliografia:
1.Nasz rodowód – na podstawie opracowania Bolesława Grzesia – plakat
2.Dokumenty Oddziału ZNP w Szczecinie
3.Bolesław Grześ: Związek Nauczycielstwa Polskiego od korzeni po współczesność
Warszawa 2000
4.Elżbieta Tomaszczyk: z dziejów ZNP na ziemi gryfińskiej
5.Kronika Oddziału ZNP w Szczecinie
6.Opracowanie zbiorowe pod red. Bolesława Grzesia: 100 lat Ludzie, fakty, sprawy,
wydarzenia Warszawa 2005