pobierz artykuł - PTE Kraków - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Zeszyty
Naukowe nr 13
Kraków 2012
POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE
Katarzyna Stabryła-Chudzio
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Mikropożyczki jako jedna z form
reakcji na kryzys gospodarczy
– rozwiązania Unii Europejskiej
1. Wprowadzenie
Utworzeniu funduszy wspólnotowych w latach 50. ubiegłego wieku przyświecała idea rozwoju Wspólnot Europejskich i realizacji ich celów. Inicjatywy
podejmowane na szczeblu unijnym lub proponowane przez państwa członkowskie
i akceptowane przez Komisję Europejską wiązały się z przekazywaniem dotacji
i dopłat najczęściej pod warunkiem współfinansowania ze strony podmiotów krajowych. W efekcie środki bezzwrotne stały się podstawowym źródłem pozyskiwania środków z budżetu unijnego.
W trakcie realizacji wieloletnich ram finansowych na lata 2007–2013, jak również w wyniku kryzysu finansowego zwrócono uwagę na inną formę pomocy
w postaci pożyczek preferencyjnych i gwarancji dla podmiotów potrzebujących kapitału na prowadzenie bądź rozwój swojej działalności. Ze względu na
zaostrzenie warunków pożyczania środków w bankach komercyjnych unijne
formy wsparcia stają się skuteczną alternatywą zwłaszcza dla osób fizycznych
oraz mikro, małych i średnich przedsiębiorstw.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zasad działania Funduszu
Mikropożyczek – Progress na tle innych instrumentów unijnych w aspekcie możliwości pozyskania środków finansowych przez osoby fizyczne na założenie lub
prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Wybór tematu wynika z analizy bieżącej sytuacji społeczno-gospodarczej w Unii Europejskiej i konieczności
znalezienia równowagi między działaniami w zakresie zaostrzenia wymogów
174
Katarzyna Stabryła-Chudzio
kredytowych a pobudzeniem wzrostu gospodarczego poprzez wspieranie przedsiębiorczości.
2. Ogólna wykładnia pojęcia mikropożyczki
Termin „mikropożyczka” można łączyć z pojęciem mikrofinansów, które na
szerszą skalę zaczęło być używane w latach 80. ubiegłego wieku na określenie
działalności depozytowo-kredytowej, ubezpieczeniowej i usług dodatkowych
(m.in. przelewów) dla podmiotów o niskich dochodach1. Akcent został położony na udzielanie pożyczek i kredytów w sytuacji braku historii kredytowej
dla danego podmiotu, niskich dochodów lub nawet ich niewystępowania, a co za
tym idzie – wysokiego poziomu ryzyka niewywiązania się ze spłat rat kredytowych. Zatem termin „mikropożyczka” zawiera się w szerszym pojęciu mikrofinansów i odnosi się do koncepcji zbudowania takich ram instytucjonalnych, które
umożliwiłyby pomoc finansową dla osób fizycznych chcących założyć własną
działalność gospodarczą lub dla istniejących mikroprzedsiębiorstw z określonym
planem rozwoju.
Zgodnie z komunikatem Komisji Europejskiej [A European initiative… 2007,
s. 12] mikrokredyty można zdefiniować według następujących kryteriów:
a)grupy docelowej – dla mikroprzedsiębiorstw, samozatrudnionych, osób
wykluczonych, pozbawionych dostępu do tradycyjnych źródeł finansowania,
b)przeznaczenia środków – na nową działalność lub rozwój istniejącego
przedsiębiorstwa, a co za tym idzie – tworzenie dodatkowych miejsc pracy,
c)wielkości – poniżej 25 tys. euro, średnio ok. 8 tys. euro,
d)dodatkowych usług w postaci doradztwa i szkoleń.
Warunki udzielenia takiej pożyczki muszą zostać przygotowane przede
wszystkim pod kątem analizy prowadzonej przez dany podmiot działalności lub
jego zamierzeń. Innowacyjność tej formy finansowania polega na tym, żeby ograniczyć ryzyko niewypłacalności potencjalnego pożyczkobiorcy poprzez wnikliwą
analizę jego działalności gospodarczej i zapewnić nieprzerwaną spłatę zobowiązań pożyczkowych [Elementy finansów… 2008, s. 42].
Udzieleniem mikropożyczek lub samych poręczeń mogą zajmować się instytucje non profit, ale również komercyjne instytucje finansowe, dlatego działalność
ta wymaga przede wszystkim analizy ekonomicznej, a dopiero potem społecznej.
Zakłada się, że generowanie zysku i rozwój działalności gospodarczej nie jest
domeną tylko dużych podmiotów (w sensie obrotów, aktywów i liczby zatrudnio1
Za propagatora działalności mikropożyczkowej można uznać M. Yunusa – laureata pokojowej Nagrody Nobla z 2006 r. za utworzenie banku w Bangladeszu dla najuboższej ludności
w latach 70. XX w.
Mikropożyczki jako jedna z form reakcji...
175
nych pracowników), a trafność w wyborze przedsiębiorstwa, któremu udzieli się
wsparcia finansowego, jest wynikiem szczegółowej analizy zaprezentowanego
projektu, tj. biznesplanu i studium wykonalności. Zatem dotychczasowa działalność niekoniecznie stanowi podstawę do oceny zdolności kredytowej, ale brany
jest również pod uwagę potencjał i perspektywy rozwoju.
Stanowisko Unii Europejskiej w zakresie wspierania mikroprzedsiębiorczości
(tj. przedsiębiorstw zatrudniających mniej niż dziesięciu pracowników, z rocznym obrotem do 2 mln euro lub roczną sumą bilansową do 2 mln euro) wynika
z obserwacji i analizy sytuacji na rynku pracy. Państwa członkowskie UE pragną
promować rozwój mikroprzedsiębiorstw, zdając sobie sprawę z utrudnień związanych z wykluczeniem społecznym, w tym z ponownym znalezieniem pracy.
3. Inicjatywy Unii Europejskiej w zakresie udzielania
pomocy zwrotnej
Środki z budżetu UE nie są przekazywane bezpośrednio podmiotom prywatnym w formie pożyczek, ale przez specjalnie powołanych pośredników.
Dodatkowo władze krajowe mogą zdecydować o wyodrębnieniu pewnej kwoty
w ramach istniejących programów operacyjnych na wsparcie zwrotne. Procedura
przyznawania środków ma zatem charakter pośredni i polega na wyborze przez
instytucję zarządzającą instytucji pośredniczącej, którą może zostać bank, agencje rozwoju regionalnego lub fundusze pożyczkowe, natomiast środkami zarządza podmiot będący menedżerem funduszu (rys. 1).
Menedżer funduszu
Instytucje pośredniczące
Przedsiębiorstwa
Rys. 1. Struktura organizacyjna przepływu środków
w ramach finansowania zwrotnego
Źródło: opracowanie własne.
Katarzyna Stabryła-Chudzio
176
W Polsce menedżerem funduszu jest najczęściej Bank Gospodarstwa Krajowego, natomiast w przekazywaniu wsparcia finansowego do przedsiębiorców
uczestniczy wiele podmiotów (tzw. financial intermediaries – MFI), z których
przykładowe zostały zaprezentowane w tabeli 1.
Tabela 1. Przykładowi pośrednicy finansowi w Polsce
Nazwa podmiotu
Europejski Fundusz
Leasingowy
Działania wspierane ze środków UE
– umowy leasingowe
Bank Przemysłowo-Handlowy
– finansowanie wydatków inwestycyjnych na utworzenie
nowego, modernizację bądź powiększenie istniejącego
majątku trwałego dla firm
– kredyt na sfinansowanie zakupu środków transportu
Fundusz Poręczeń
Kredytowych – Polfund
– udzielanie poręczeń dla przedsiębiorstw rozpoczynających
działalność lub będących we wczesnej fazie rozwoju
– udzielanie poręczeń dla kredytu finansującego kapitał obrotowy
– udzielanie poręczeń dla kredytu inwestycyjnego
Bank Pekso SA
– kredyty inwestycyjne
– kredyt obrotowy dla firm rozpoczynających działalność
gospodarczą
Polski Fundusz Gwarancyjny
– udzielanie poręczeń na działalność innowacyjną
Źródło: www.access2finance.eu (4.04.2012).
Obok prezentowanego w kolejnym rozdziale instrumentu Progress, do najważniejszych programów udzielania pomocy zwrotnej przez Komisję Europejską
można zaliczyć:
1)Program Ramowy na rzecz Konkurencyjności i Innowacji (Competitiveness and Innovation Framework Programme), w ramach którego funkcjonuje
instrument wzrostu i innowacji skierowany do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw określonych zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej z 2003 r., przy
czym związany jest z innowacyjnymi przedsiębiorstwami zaczynającymi swoją
działalność lub będącymi w fazie ekspansji;
2)JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises)
– wsparcie finansowe dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw z Unii Europejskiej, poprzez elastyczny dobór środków finansowych (poręczenia, pożyczki,
kredyty, kapitał podwyższonego ryzyka) pochodzących z funduszy strukturalnych;
3)JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City
Areas) – oferuje pomoc na terenach miejskich w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju poprzez inwestycje realizowane z udostępnionych zwrotnych środ-
Mikropożyczki jako jedna z form reakcji...
177
ków finansowych, przy czym inwestycje muszą być projektami przynoszącymi
dochód ze względu na konieczność spłaty zobowiązania finansowego i zarazem
mają podnosić atrakcyjność przestrzeni miejskiej i przyczyniać się do wzrostu
jakości życia mieszkańców; wsparcie jest przeznaczone dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą i posiadających osobowość prawną;
4)JASMINE (Joint Action to Support Microfinance Institutions in Europe)
– program pilotażowy Komisji Europejskiej, Grupy Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Parlamentu Europejskiego skierowany do instytucji finansowych
udzielających mikropożyczek i niebędących bankami; ma na celu umocnienie
tych instytucji na rynku kredytowym poprzez organizację szkoleń i doradztwo
w zakresie świadczenia usług finansowych2.
Oprócz wspomnianych instrumentów Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
podjęło w 2012 r. decyzję o stworzeniu w obrębie Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki instrumentu pożyczkowego skierowanego do przedsiębiorstw świadczących tzw. usługi społeczne, czyli z zakresu edukacji, ochrony zdrowia.
Nowe inicjatywy są przeprowadzane we współpracy z Europejskim Bankiem
Inwestycyjnym oraz innymi instytucjami finansowymi, tj. Europejskim Bankiem
Odbudowy i Rozwoju oraz Bankiem Rozwoju Rady Europy. Zaangażowanie
kilku podmiotów finansowych ma pozwolić na skuteczniejszą realizację przyjętych zamierzeń dzięki następującym działaniom [Strategia na rzecz wzrostu…
2006, s. 12]:
– zapewnienie dodatkowych źródeł pożyczek na kształcenie przedsiębiorców
oraz na rozwój w regionach UE,
– udzielanie poręczeń jako formy zabezpieczenia do kredytów oferowanych
przez banki komercyjne,
– pozyskiwanie wiedzy w dziedzinie finansów i zarządzania wnoszonej przez
wyspecjalizowane instytucje,
– łączenie dotacji z pożyczkami.
4. Charakterystyka instrumentu Progress
Europejski Instrument Mikrofinansowy Progress (European Progress Microfinance Facility) został utworzony ponad dwa lata temu jako jedna z form wspierania mikroprzedsiębiorstw. Wspólna inicjatywa Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego
polega na udzieleniu pożyczek poniżej 25 tys. euro. Środki na działanie tego
Do niedawna JASMINE był przedstawiany jako wsparcie kapitałowe dla rozszerzenia działalności mikrokredytowej, ale od 2010 r. tę funkcję przejął instrument Progress.
2
Katarzyna Stabryła-Chudzio
178
instrumentu zostały wyodrębnione z istniejącego od 2007 r. programu Progress
(60 mln euro), z rezerw budżetu UE (40 mln euro) oraz Europejskiego Banku
Inwestycyjnego (100 mln euro).
Funkcja instrumentu Progress jest ściśle związana z celami strategicznymi
Unii Europejskiej na lata 2007–2013, tj. ograniczeniem bezrobocia i przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu. Wsparcie za pomocą środków unijnych
umożliwia udzielenie poręczenia lub kredytu na korzystniejszych warunkach,
czyli przy obniżonym wkładzie własnym, niższych opłatach i oprocentowaniu,
wydłużonym okresie działania danego instrumentu, łagodniejszych wymogach
odnośnie do okresu działania przedsiębiorstwa (tabela 2).
Tabela 2. Warunki uzyskania wsparcia finansowego z instrumentu Progress
Menedżer środków
Europejski Fundusz Inwestycyjny
Forma pomocy
Pośrednie, polegające na:
– udzielaniu gwarancji do pożyczek dla pośredników finansowych
– oferowaniu instrumentów podziału ryzyka dla pośredników
finansowych
– przekazywaniu środków do instytucji pośredniczącej wybierającej beneficjentów pożyczek (udziały kapitałowe i instrumenty
dłużne)
Beneficjenci
końcowi
– przedsiębiorcy zatrudniający do 9 pracowników włącznie (zgodnie z definicją zawartą w [Commission recommendation… 2003]
– osoby fizyczne pozostające bez pracy (nieaktywne zawodowo lub
bezrobotne) i pragnące założyć własną działalność gospodarczą
(także w formie samozatrudnienia)
– osoby fizyczne chcące założyć własne przedsiębiorstwo lub
posiadające własną działalność, ale ze względu na wiek, niskie
dochody, płeć, przynależność do mniejszości narodowej czy stopień niepełnosprawności mające trudności w uzyskaniu kredytów
na standardowych warunkach
– podmioty objęte wsparciem nie mogą prowadzić działalności
związanej z produkcją i sprzedażą broni, przemysłem tytoniowym, działalnością hazardową oraz klonowaniem ludzkich
komórek
Instytucje
pośredniczące
Banki, pozabankowe instytucje finansowe, instytucje non profit
(fundacje, organizacje pozarządowe)
Wymagania minimalne
Co najmniej 100 mikropożyczek udzielonych w ciągu roku z tytułu
w zakresie generowanych mikrofinansowania Progress
wielkości finansowania
Warunki
Termin, wysokość stopy procentowej, opłaty, udział kapitału własnego – uzależnione od decyzji instytucji pośredniczącej
Źródło: [Wdrożenie… 2011, s. 4–6; Decyzja Parlamentu Europejskiego… 2010].
Mikropożyczki jako jedna z form reakcji...
179
Należy podkreślić, że oferta Progress obejmuje nie tylko przedsiębiorców
scharakteryzowanych w tabeli 2. Zwrócono także uwagę na sytuację wewnętrzną
przedsiębiorstwa, tzn. na to, czy z powodu zmiany sytuacji gospodarczej przedsiębiorstwa i spadku zamówień na jego produkty istnieje zagrożenie zwolnienia
części pracowników, czy przedsiębiorca zatrudnia osoby niepełnosprawne, starsze lub należące do mniejszości narodowych.
Organizacja działania wsparcia finansowego Progress przebiega dwutorowo,
poprzez [Wdrożenie… 2011, s. 7–12]:
1)kanał gwarancyjny – pośrednicy finansowi negocjują swoje umowy z Komisją Europejską i Europejskim Funduszem Inwestycyjnym (EFI). Po zawarciu
umowy EFI udziela gwarancji danemu podmiotowi lub regwarancji, jeśli umowa
zostanie podpisana z inną instytucją gwarancyjną, która dopiero udziela gwarancji pośrednikowi finansowemu. Zwiększony pułap gwarancji w obu przypadkach to 75% kwoty udzielonego kredytu. Gwarancja otrzymywana jest bezpłatnie
(maksymalnie na trzy lata), chyba że instytucja mikrofinansowa udzieliła mniej
niż 90% z zakładanej wielkości portfela kredytów;
2)kanał instrumentów kapitałowych funkcjonuje za pomocą tzw. unijnej platformy mikrofinansowania, w obrębie której działa Europejski Fundusz Mikrofinansowania Progress. Środki do pośredników finansowych są przekazywane
w postaci pożyczek uprzywilejowanych (pierwszeństwo w odzyskaniu środków
w razie bankructwa kredytobiorcy), pożyczek podporządkowanych, pożyczek
w oparciu o podział ryzyka między EIF a pośrednika finansowego w zakresie
portfela mikrokredytów, udziałów kapitałowych.
Pośrednicy finansowi w ramach korzystania z instrumentu Progress są zobowiązani do składania sprawozdań, w których powinny być zawarte następujące
informacje [Wdrożenie… 2011, s. 13]:
– liczba złożonych podań o pożyczkę, w tym liczba podań odrzuconych
(z wyszczególnieniem przyczyn odrzucenia),
– liczba umów zawartych z beneficjentami końcowymi,
– charakterystyka beneficjentów,
– wymiar społeczny, czyli status podmiotów składających wnioski ze względu
na zatrudnienie lub jego brak, wiek, płeć, wykształcenie, stopień niepełnosprawności, przynależność do mniejszości narodowej.
Jednym z podstawowych celów uruchomienia instrumentu Progress było
wspieranie polityki zatrudnienia w Unii Europejskiej, dlatego przed rozpoczęciem współpracy z danym beneficjentem i po jej zakończeniu monitoruje się
liczbę zatrudnionych osób i funkcjonowanie danego przedsiębiorstwa na rynku.
W ten sposób zostanie zbadana skuteczność nowej formy wsparcia i na podstawie
otrzymanych informacji zostanie podjęta decyzja o ewentualnym przedłużeniu
działania instrumentu po 2013 r.
180
Katarzyna Stabryła-Chudzio
Po zebraniu raportów od pośredników Europejski Fundusz Inwestycyjny
przesyła zbiorcze sprawozdanie do Komisji Europejskiej, która przekazuje ostateczne informacje Radzie UE i Parlamentowi Europejskiemu. W sprawozdaniu
EFI, oprócz wyżej wymienionych punktów, znajdują się dane dotyczące podziału
beneficjentów ze względu na region i sektor działalności [Decyzja Parlamentu
Europejskiego… 2010, art. 8].
5. Podsumowanie
Według danych Komisji Europejskiej [Wdrożenie… 2011, s. 4] mikroprzedsiębiorstwa stanowią 95% z 2 mln tworzonych corocznie przedsiębiorstw na obszarze Unii Europejskiej. Natomiast ponad 30% mikro i małych przedsiębiorstw
zostaje założonych przez osoby pozostające dotychczas bez pracy. Należy zatem
pozytywnie ocenić inicjatywy Komisji Europejskiej, która w ostatnim okresie
programowania nie tylko zauważyła konieczność wsparcia finansowego dla
omawianej grupy przedsiębiorstw, ale także dostarczyła środki z Europejskiego
Funduszu Społecznego na działalność szkoleniową i edukacyjną dla obecnych
i przyszłych przedsiębiorców.
Korzyści z tytułu nowych instrumentów oferowanych przez Unię Europejską
można rozpatrywać zarówno z punktu widzenia beneficjentów końcowych, czyli
osób fizycznych i przedsiębiorców, jak również od strony finansowych instytucji
pośredniczących oferujących instrumenty finansowe. W odniesieniu do pierwszej
grupy należy wymienić następujące zalety:
– ułatwienie w dostępie do zwrotnych źródeł finansowania działalności lub
otrzymanie możliwości takiego dostępu,
– różnorodność prezentowanych instrumentów finansowych,
– korzystniejsze warunki spłaty zobowiązania dla osób fizycznych chcących
rozpocząć lub rozpoczynających działalność gospodarczą, dla mikro, małych
i średnich przedsiębiorstw,
– indywidualizacja oferty ze względu na warunki konkretnego klienta,
– promocja zatrudnienia.
Pośrednicy finansowi uzyskują możliwość zróżnicowania swojej oferty,
a dzięki temu – szerszego dostępu do potencjalnych klientów, następuje zatem
wzrost ich konkurencyjności w stosunku do innych instytucji finansowych. Niezwykle istotne jest również ograniczenie ryzyka dzięki wsparciu finansowemu ze
strony podmiotów Unii Europejskiej. Brak opisanej formy pomocy prowadziłby
do istotnych ograniczeń w dostępie do pożyczek i poręczeń dla przedsiębiorców
z niewielkim kapitałem, jak również do wzrostu kosztów zaciągnięcia zobowią-
Mikropożyczki jako jedna z form reakcji...
181
zania (wysokich rat kredytowych i opłat ubezpieczeniowych pokrywających
ryzyko związane z działalnością pożyczkobiorcy).
Literatura
A European initiative for the development of micro-credit in support of growth and
employment, Communication from the Commission to the Council, the European
Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the
Regions, COM(2007) 708 final, Brussels, 13.11.2007.
Commission recommendation of 6 May 2003 (2003/361/EC) concerning the definition of
micro, small and medium enterprises, Dz.U. L 124 z 20.5.2003.
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 283/2010/UE z dnia 25 marca 2010 r. ustanawiająca europejski instrument mikrofinansowy na rzecz zatrudnienia i włączenia
społecznego Progress, Dz.U. L 87 z 7.4.2010.
Elementy finansów i bankowości [2008], red. S. Flejterski, B. Świecka, CeDeWu, Warszawa.
Strategia na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia a reforma europejskiej polityki
spójności, czwarte sprawozdanie okresowe na temat spójności, Komunikat Komisji,
12.6.2006, KOM(2006) 281 wersja ostateczna, Bruksela.
Wdrożenie europejskiego instrumentu mikrofinansowego Progress – 2010, Komunikat
Komisji Europejskiej do parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, KOM (2011) 195 wersja ostateczna, Bruksela, 11.04.2011.
Micro Loans as a Response to the Economic Crisis. EU Solutions
The paper presents the principles of the functioning of the European Progress Microfinance
Facility in the context of raising funds for natural persons who intend to set up their own business
and carry out economic activities. The author stresses the benefits resulting from the new forms
of support offered to entrepreneurs and their staff. The paper presents the following hypotheses:
1) at the time of crisis EU member states wish to promote microbusiness development also
through easier access to loans and guarantee funds; the lack of such support would hinder access
to loans and guarantees for entrepreneurs with scarce financial resources and increase the costs
of borrowing (high installments and insurance charges for covering credit risk); 2) EU funds
offer more favourable terms for extending guarantees and loans – entrepreneurs’ lower equity,
lower charges and interest rates, extended maturity periods for a given instrument and less strict
requirements related to the period of company operations. The results of the analysis indicate that
more than 30% of micro and small businesses in the EU are established by individuals who are out
of work. Therefore, one of the major objectives of the Progress facility is to support employment
policies. The analysis of the EU’s current social and economic condition leads to the conclusion
that it is necessary to strike the right balance between stricter credit policies and the efforts to
stimulate economic growth through supporting entrepreneurship.
182
Katarzyna Stabryła-Chudzio
Katarzyna Stabryła-Chudzio – doktor, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Finansów,
Katedra Finansów.
Zainteresowania naukowo-badawcze: finanse publiczne, programowanie budżetowe, finanse Unii
Europejskiej, procedury pozyskiwania środków unijnych, harmonizacja podatków w Unii Europejskiej.
e-mail: [email protected]