Przymiotniki i przysłówki w języku naukowym Joachima

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie
Seria: JĊzykoznawstwo
2010, z. VII
Violetta Jaros
Przymiotniki i przysáówki
w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
Joachim Lelewel znany jest powszechnie jako wybitny badacz dziejów polskich, profesor historii i bibliografii na Uniwersytetach WileĔskim i Warszawskim, autor podrĊczników szkolnych, polityk, dziaáacz spoáeczny, publicysta.
Bibliografia jego dzieá, studiów, artykuáów i szkiców w róĪnych jĊzykach stanowi kilkaset pozycji, obejmujących róĪnorodne zagadnienia zróĪnicowane
chronologicznie i tematycznie – od czasów staroĪytnych i Ğredniowiecznych po
wydarzenia wspóáczesne autorowi, uwzglĊdniające geograficznie nie tylko ziemie polskie, ale i inne kraje, i to nie tylko europejskie. DociekliwoĞü i rzetelnoĞü
badawcza Lelewela implikowaáa wielostronnoĞü i wielokierunkowoĞü jego opracowaĔ naukowych. Badania swe opieraá nie tylko na przekazach pisemnych, co
czyniá juĪ jego poprzednik Adam Naruszewicz, lecz uwzglĊdniaá i wyzyskiwaá
do ustaleĔ historycznych równieĪ dokumenty innego typu takie, jak: wykopaliska, ubiory, monety, budowle, narzĊdzia pracy itp. W syntezach historycznych
nowatorsko wprowadzaá dziedziny nieuwzglĊdniane dotąd, a mianowicie: geografiĊ, numizmatykĊ, religiĊ, prawodawstwo, archeologiĊ, bibliologiĊ i inne. Jako pierwszy w historiografii polskiej wprowadziá komparatystykĊ, która pozwalaáa porównawczo traktowaü dzieje narodów czy zjawisk. Wielki uczonyerudyta, wyprzedzający swą epokĊ w zakresie metod badawczych i sposobie widzenia dziejów, byá jednoczeĞnie badaczem mocno związanym z realiami i potrzebami spoáecznymi epoki, w której Īyá. àącznoĞü ta byáa tak silna, Īe trudno
czasami rozdzieliü twórczoĞü naukową Lelewela od jego Īycia. Jak podkreĞla
badaczka biografii i spuĞcizny naukowej uczonego, Helena WiĊckowska, „u Le-
60
Violetta Jaros
lewela istnieje szczególnie Ğcisáa spójnia miĊdzy dorobkiem uczonego-historyka,
czynnego dziaáacza politycznego i postawą Īyciową czáowieka”1.
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie na upodobania jĊzykowe Joachima Lelewela w zakresie sáowotwórstwa przymiotników i przysáówków oraz
ich analiza sáowotwórcza i stylistyczna, ze szczególnym uwzglĊdnieniem tych
formacji, które mogą mieü charakter indywidualizmów uczonego2. PodjĊcie
wzmiankowanej tematyki powoduje, Īe wspóáczesny badacz jĊzyka piĞmiennictwa minionych epok staje przed dylematami natury metodologicznej3: dystans
czasowy umoĪliwia wprawdzie uchwycenie istotnych zjawisk jĊzykowych i stylistycznych, jednak pojawiü siĊ moĪe problem báĊdnego, ahistorycznego zinterpretowania tych zjawisk4, nieuwzglĊdnienie w dostatecznym stopniu obowiązujących kiedyĞ reguá gatunkowych wypowiedzi, jak i ryzyko faászywej identyfikacji wartoĞci systemowej bądĨ tekstowej analizowanego tworzywa jĊzykowego. Dlatego zdaniem K. Maükowiaka analizy leksykalne w obrĊbie stylistyki historycznej powinny byü oparte na adekwatnym wyborze zestawu Ĩródeá leksykograficznych, który winien uwzglĊdniaü sáowniki z epoki, z której pochodzi
rozpatrywany tekst, oraz sáowniki z epok wczeĞniejszych i póĨniejszych, mogących stanowiü Ğwiadectwa pomocnicze5. UwzglĊdniając powyĪsze postulaty,
ocena jĊzykowa poszczególnych leksemów wyekscerpowanych na podstawie
czterotomowego dzieáa zatytuáowanego Polska wieków Ğrednich czyli Joachima
Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeĪenia6 moĪliwa byáa dziĊki
wykorzystaniu materiaáu porównawczego z XVIII i XIX wieku. PodstawĊ stanowią tu sáowniki jĊzyka polskiego Lindego (L), Sáownik wileĔski (SWil)7 oraz
monografie jĊzykowe innych pisarzy, zarówno osiemnastowiecznych, takich jak:
1
2
3
4
5
6
7
H. WiĊckowska, Joachim Lelewel: uczony – polityk – czáowiek, Warszawa 1980, s. 8.
O indywidualizmach Lelewela w zakresie formacji rzeczownikowych pisaáam w opracowaniu
zatytuáowanym Niektóre osobliwoĞci leksykalne w jĊzyku Joachima Lelewela, [w:] Wokóá sáów
i znaczeĔ, t. 3: Z zagadnieĔ leksykalno-semantycznych, red. B. Milewska i S. Rzedziecka,
GdaĔsk 2009, s. 391–400.
K. Maükowiak, Warsztat leksykograficzny w analizach stylistycznohistorycznych, [w:] Studia
o jĊzyku i stylu artystycznym, t. 4: Stylistyka a leksykologia. Związki, zaleĪnoĞci, metody, red.
K. Maükowiak, C. Piątkowski, Zielona Góra 2008, s. 85; B. Wyderka, Przedziwny wszĊdzie.
O stylu Mikoáaja SĊpa SzarzyĔskiego na tle tendencji stylistycznych poezji polskiego renesansu,
Opole 2002, s. 13.
A. WilkoĔ, Z zagadnieĔ jĊzyka i stylu, [w:] Z zagadnieĔ jĊzyka artystycznego, red. J. Bubak,
A. WilkoĔ, Warszawa – Kraków 1976, s. 116.
K. Maükowiak, dz. cyt., s. 88.
Jest to zbiór prac z zakresu polskiego Ğredniowiecza, które Lelewel uporządkowaá i wydaá drukiem u schyáku swego páodnego Īycia w latach 1847–1855 nakáadem poznaĔskiego ksiĊgarza
J.K. ĩupaĔskiego.
S.B. Linde, Sáownik jĊzyka polskiego, t. 1–6, Warszawa 1807–1814; Sáownik jĊzyka polskiego,
wydany przez M. Orgelbranda, t. 1–2, Wilno 1861.
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
61
F. Bohomolec, F. KarpiĔski, F. KniaĨnin, J. Jabáonowski, K. Benisáawska,
S. Staszic, J. Kitowicz, I. Krasicki, jak i wspóáczesnych Lelewelowi twórców dziewiĊtnastowiecznych, a wiĊc J. ChodĨki, W. Syrokomli, J. Sáowackiego, T.T. JeĪa,
filomatów i filaretów8. Szczególną uwagĊ zwróciáam na te leksemy, w przypadku których sáowniki i wyĪej wymienione opracowania nie notują formy lub
znaczenia, w jakich wyraz wystĊpuje u Lelewela. Podobnie, jak w przypadku
rzeczowników9, wielu formacji sáowniki nie poĞwiadczają i trudno w tej sytuacji
ustaliü, czy mamy do czynienia z neologizmami autora, czy teĪ są to wyrazy
przejĊte ze wspóáczesnego jĊzyka mówionego, ale nigdzie niezarejestrowane,
czy teĪ moĪna je zaliczyü do sáowotwórstwa potencjalnego. Dlatego teĪ w przypadku przymiotników i przysáówków nieodnotowanych w wymienionych opracowaniach leksykograficznych i monografiach jĊzykowych poddaáam je dalszej weryfikacji, szukając potwierdzenia ich wystĊpowania w Sáowniku warszawskim (SW)10
oraz Sáowniku jĊzyka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego (SJPD)11. Ze
wzglĊdu na bogactwo materiaáu leksykalnego przykáady ograniczam do niezbĊdnego minimum, które pozwoli, jak myĞlĊ, uchwyciü idiolektalne wáaĞciwoĞci jĊzyka naukowego Lelewela w zakresie sáowotwórstwa przymiotników
i przysáówków.
8
9
10
11
J. WĊgier, JĊzyk Franciszka Bohomolca, PoznaĔ 1972; K. KwaĞniewska-MĪyk, JĊzyk Franciszka KarpiĔskiego, Warszawa – Wrocáaw 1979; J. BrzeziĔski, JĊzyk Franciszka Dionizego
KniaĨnina, Zielona Góra 1975; J. Zieniukowa, Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku.
JĊzyk pism Jana Jabáonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych, Wrocáaw –
Warszawa – Kraków 1968; T. Brajerski, O jĊzyku „PieĞni” Konstancji Benisáawskiej, Lublin
1961; S. Szober, O jĊzyku Stanisáawa Staszica, [w:] tenĪe, Wybór pism, Warszawa 1959, s. 98–168;
R. Bizior, O jĊzyku prozy JĊdrzeja Kitowicza, CzĊstochowa 2003; W. LubaĞ, OsobliwoĞci jĊzykowe poezji Ignacego Krasickiego, Kraków 1992; H. Turska, JĊzyk Jana ChodĨki, Wilno 1930;
J. Trypuüko, JĊzyk Wáadysáawa Syrokomli (Ludwika Kondratowicza), t. 2, Uppsala 1957;
A. Boleski, Sáownictwo Juliusza Sáowackiego (1825–1849), àódĨ 1956; W. Doroszewski, JĊzyk
Teodora Tomasza JeĪa (Zygmunta Miákowskiego), Warszawa 1949; Z. Kawyn-Kurzowa, JĊzyk
filomatów i filaretów. Sáowotwórstwo i sáownictwo, Wrocáaw – Warszawa – Kraków 1963. Dodatkowo materiaá leksykalny porównaáam z opracowaniem T. Skubalanki, Neologizmy w poezji
romantycznej, ToruĔ 1962 oraz J. WĊgier, JĊzyk komediopisarzy OĞwiecenia. Sáowotwórstwo,
sáownictwo, frazeologia, Warszawa 1973.
Por. V. Jaros, dz. cyt., s. 392.
Sáownik jĊzyka polskiego, red. J. Karáowicz, A. KryĔski, W. NiedĨwiecki, t. 1–8, Warszawa
1900–1927.
Sáownik jĊzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–9, Warszawa 1958.
62
Violetta Jaros
I. Sáowotwórstwo przymiotników
Przymiotniki stanowią obok rzeczowników podstawowe záoĪe leksykalne
w jĊzyku Lelewela, co wiąĪe siĊ z nominalnym charakterem stylu naukowego12.
Przymiotniki motywowane, podzielne sáowotwórczo nazywają cechy przedmiotów polegające na pewnym stosunku do czynnoĞci lub na relacji do innego
przedmiotu, a ponadto informują o modyfikacji cechy, którą nazywa podstawowy przymiotnik13. Oto przegląd wybranych formantów (derywaty odrzeczownikowe i odczasownikowe podajĊ áącznie) i przykáadów przymiotników z sufiksami:
-n-: dopiski annalistyczne (I 84)14 tylko SJPD cyt. pisarzy póĨniejszych, bajeczne dziwolągi (I 150), biblijny // bibliczne wyraĪenie (I 52) sáowniki notują
pierwszą formĊ, drugą tylko SW z kwalifikatorem rzad. cyt. Lelewela, chorągiewny (III 53), dawczynny (II 471) notowany tylko przez SW jako rzad. od
podstawy dawca lub dawczyni, który cyt. Lelewela Nie mieli pociągu do szczeroty dawczynnej…, dąb dąbrowny (III 274) brak w SJPD, krajobraz droĪny (II 361)
brak w SWil, rzeczy dziedzinne (IV 172) brak w SWil, SJPD jako daw., kazirodny (IV 35) SJPD jako daw., letni ‘mający lata, dorosáy’ (III 57) SW jako rzad.,
liczalna moneta ‘dająca siĊ policzyü’ (III 83) SJPD jako przest., ludny (II 381), áaĨniany (I 257) tylko SJPD jako przest. cyt. Lelewela Jeden [przywilej] leĪaá
w archiwum suátana tureckiego i podobno poszedá do pieców áaĨnianych, máodociany (II 409), najezdny (II 268), nowotny (III 13) brak w SWil, SJPD jako
daw., dziĞ gw. cyt. Lelewela, koĔ ochromiony (III 299) tylko SWil, inne sáowniki notują tylko czasownik, oryginalny ‘zgodny z oryginaáem’ (III 87), otoczny
(IV 382) brak w SJPD, pieniĊĪny Piotr (II 440), namiot pilĞniany (II 422), pomnik piĞmienny (I 206), páuĪny (IV 204) jest teĪ u Syrokomli i KarpiĔskiego,
polotny stan (IV 99) SJPD jako przest., jest u KniaĨnina, powinne posáuszeĔstwo (II 268), edykt pozewny (III 310) brak w SJPD, SWil podaje formy oboczne
pozewny // pozwowy, przestĊpne potwarze ‘przestĊpcze’ (III 19), przykáonni
w wierze (I 235) brak w SJPD, przysadny wyskok (IV 134), rozksiĊstwiona Lechja (III 97) SW notuje tylko podstawĊ czasownikową rozksiĊstwiü cyt. Lelewela, rozliczny (I 391), ludnoĞü rzutna (II 263) jest u KniaĨnina, siemienna chata
(II 432) SW cyt. Lelewela, rozporządzenia synodalne (IV 119), na Ğwiadecz12
13
14
V. Jaros, Analiza jĊzykowa nominis essendi w wybranych pismach naukowych Joachima Lelewela, „Prace Naukowe AJD. Filologia Polska. JĊzykoznawstwo”, z. VI, CzĊstochowa 2007,
s. 47; V. Jaros, Nomina actionis w wybranych pismach naukowych Joachima Lelewela – analiza sáowotwórczo-leksykalna, „Prace Naukowe AJD. Filologia Polska. JĊzykoznawstwo”, z. VI,
CzĊstochowa 2007, s. 63.
R. Grzegorczykowa, Zarys sáowotwórstwa polskiego. Sáowotwórstwo opisowe, wyd. 6, Warszawa 1984, s. 63.
Cyfra rzymska oznacza tom, cyfra arabska stronĊ przywoáywanego dzieáa.
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
63
nych dowodach (IV) SW jako rzad. cyt. SkargĊ, SJPD jako daw. cyt. Lelewela
i Naruszewicza, tysiączny (II 474), uchrzeĞcijaniony (II 272) SW i SJPD podają
tylko czasownik uchrzeĞcijaniü, przy czym pierwszy cyt. Lelewela, drugi z kwalifikatorem daw. cyt. Naákowską, opáata ugodna (III 80) SJPD jako daw.,
uroczne gniazdo (IV 17) SW jako rzad., jest teĪ u KarpiĔskiego i KniaĨnina,
ustawne zmagania ‘ustawiczne’ (II 452), ustronny (II 235), wierzalny (III 278)
sáowniki nie notują …wierca jako czáowiek wiary, wierzalny…, wstydny (III 297)
SW jako rzad., jest u KniaĨnina i filomatów, wygarbiony (II 381) sáowniki podają tylko podstawĊ czasownikową wygarbiü …Orava, Oravica i áączy siĊ z rzeką
Wag, która pojedynczo wygarbionym do Dunaju biegiem zbliĪa siĊ […] do morawskiego Bruna, wzbronny ‘zabroniony’ (IV 61) SW jako rzad., SJPD cyt. Lelewela …niewzmiankowano Pomorzanom wzbronnym w szóstym i siódmym pokrewieĔstwa stopniu zawiązywaniu maáĪeĔstw, zapaĞny (IV 440) tylko SW jako
rzad. i SJPD, jest u JeĪa i KarpiĔskiego, zwierzynny las (II 480) SW jako rzad.,
SJPD jako daw. cyt. Lelewela, zmówny (I 264) SJPD cyt. m.in. Lelewela, zuáomkowiony artikuá (IV 185) sáowniki nie notują, Īoniny (II 222) SWil i SW podają Īonin;
-sk-: annalistski (II 294) brak potwierdzenia w sáownikach O pokutowaniu
mówiono juĪ w owych czasach dosyü jak to z annalistskich zapisków dostrzegaü
nietrudno, atheuszowski (I 381), baáwochwalski (I 397) SJPD jako daw. cyt.
m.in. Lelewela, bracki (III 53) SJPD jako przest., dziejopiskie15 wypadki (I 217)
tylko SW i SJPD jako daw. cyt. Lelewela, handlarski (IV 418), akt kompromissarski (III 184) u L brak, SJPD jako daw., pomnik krajopiski (I 487) tylko SJPD
jako daw. (moĪe indyw.) cyt. Lelewela, kronikarskie wymysáy (I 266), z lachickiego rodu (I 261), lechickich synów (I 289), miejscowski (II 459) sáowniki notują tylko formĊ miejscowy …ziemianie, nic wiĊcej nie znaczyáo tylko miejscowscy, indigenae, akt notarjacki (III 194) tylko SJPD jako daw. cyt. Lelewela, pedancki (I 136), pielgrzymski (I 54) SJPD jako daw., pobliski krewny (III 18), biskup pragski (IV 40), rowennaccy pisarze ‘od Rowenna’ (II 344) sáowniki nie
notują, sielski (II 463), staroĞciĔski (III 113), biskup strazburgski (I 297), kodex
szamotulaĔski (I 248), tuáaccy Rugowie (IV 520) brak w SWil, SJPD jako
przest. cyt. Lelewela, stolnik urzĊdowski (IV 372) sáowniki notują tylko urzĊdowy, warteĔskie ustawy ‘od Warta’ (III 337) sáowniki nie notują, Sáawianie wiĞlaĔscy (IV 65) tylko SJPD jako rzad., wojewodziĔski (III 76) SJPD jako daw.,
jest u Syrokomli, wsiaĔski (II 463) L i SWil nie notują, zaĞ SW i SJPD jako
rzad. cyt. Lelewela …macelae: stanowiáa gminĊ liczniejszej ludnoĞci od siel15
W ten sposób zaznaczam osobliwoĞci jĊzykowe Joachima Lelewela, na które wskazuje T. Lewaszkiewicz. Por. tenĪe, OsobliwoĞci leksykalne w jĊzyku Joachima Lelewela, „Slavia Occidentalis”, t. 33, Warszawa 1976, s. 59–74.
64
Violetta Jaros
skiej, wsiaĔskiej, naddziadowski (IV 431) sáowniki notują tylko podstawĊ rzeczownikową …biorąc siĊ do przepisywania dzieá naddziadowskich…;
-i//y-: bezboĪniczy (I 381) L i SWil notują tylko podstawĊ bezboĪnik, czáeczy
(IV 279) SJPD jako daw., jest teĪ u Benisáawskiej, lud kmiecy (II 299), liszy
(I 312) ‘zbyteczny’ tylko SW, inne sáowniki notują tylko czasownik liszyü ‘pozbawiaü czego’, lwia gáowa (I 354), morderczy (III 31), ofiarniczy topór (IV 313)
u L brak, SJPD jako daw., ojczymy (IV 217) tylko SW i SJPD, pastuszy (II 227)
SJPD cyt. m.in. Lelewela, prawo wáodicze (III 280) tylko SW, inne leksykony:
wáadyczy, wáodyki, wujeczy (IV 522) SJPD jako daw. cyt. Lelewela, zwierzchniczy (IV 246), rzemieĞlniczy przemysá (IV 418);
-aw-: ruchawy (II 433) jest teĪ u JeĪa i KniaĨnina;
-ow-: kronika defektowa (II 240) SJPD jako przest., drobnostkowe szczegóáy
(III 104) L i SWil nie notują, sromota grzechowa (IV 185) SJPD jako daw., jest
u Benisáawskiej i KniaĨnina, zapiski ksiĊgowe (IV 125) SJPD cyt. Lelewela, nagrobkowy L i SWil nie notują, SW cyt. Lelewela, SJPD jako daw., ogóáowy prolog (IV 154) u L brak, SJPD jako daw., przybyszowy (I 404) SJPD jako przest.
cyt. m.in. Lelewela, przydatkowe rozporządzenie (IV 119), przysiĊgowy (IV 435)
SWil i SW nie notują, SJPD jako rzad. cyt. Lelewela …na przysiĊgowych dowodach oparte…, wstĊpowy dodatek (IV 105) tylko SW i SJPD, handel zbytkowy
(II 424) SJPD jako daw. cyt. Lelewela, Ĩródáosáowowy (I 390) brak u L, SW cyt.
Lelewela;
-cz-: badawczy domysá (I 229), chwalcze pióro (I 54) brak u L, SJPD jako
daw., dorywcze ksiĊstwo (II 455), jednawcze sądy (III 33) L i SWil nie notują,
SJPD jako daw. cyt. Lelewela i Rzewuskiego, najezdniczy (I 6) u L brak, pobratymcza mowa (III 13) brak u L, poprzedniczy = ‘poprzedni’ (I 305) brak w SJPD;
-liw-: gadatliwa áacina (I 52), popĊdliwy Bolesáaw (II 284), straszliwy (I 244),
szkodliwy (I 282), Īartobliwy pasibrzuch (I 185);
-ist-: krajina lesista (II 463), nerwisty (IV 485) SW jako stp., SJPD jako
daw., polisty (I 258) sáowniki nie notują …wspólne jimie od polistych posad
wziĊte, góra przepaĞcista (II 405), trojisty (II 445), macierzysty (IV 218);
-it-: naleĪyty (IV 5), woáy ornite ‘dobre do orki’ (II 350) tylko SW i SJP jako
daw., oba sáowniki cyt. Lelewela, …w zepsutych listach Mateusza cholewy (I 9);
-t-: obzuty (II 442) SW jako rzad. cyt. Lelewela, SJPD podaje podstawĊ czasownikową cyt. Lelewela Wáadysáaw Herman, nowym porządkiem obzuty…, gadatliwoĞü uciĊta (IV 105), wykuty (I 192), zĊbate kruki (I 356);
-á-: przerosáe dziecko (IV 300), z obwisáym brzuchem (IV 300), zwolniaáe
obyczaje (III 286), Īelastwo zerdzewiaáe (I 446).
Bardzo liczną grupĊ w jĊzyku Lelewela stanowią przymiotniki záoĪone reprezentujące róĪne struktury i typy, przyjmując za punkt wyjĞcia charakter gramatyczny podstawy. Dodajmy, Īe przymiotniki záoĪone jako bardziej pojemne
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
65
semantycznie zajmowaáy szczególne miejsce wĞród Ğrodków stylistycznych wykorzystywanych w utworach poetyckich w dobie odrodzenia i romantyzmu16.
Najliczniej reprezentowane u Lelewela typy to:
przymiotnik + przymiotnik: pisarz anglobretoĔski (I 123) brak w sáownikach, Nennjusz banchoreĔski (I 123) brak w sáownikach, cesarsko-niemiecka
dostojnoĞü (II 113) sáowniki nie notują, dobromilsko-lipski text (I 322) bez potwierdzenia w leksykonach, paĔstwo frankoniemieckie (IV 36) brak potwierdzenia w sáownikach, owoczesno-miejscowe oĞwiecenie (I 188) nie notuje Īaden
sáownik, …z politheismem rzymsko-greckim (I 405), kronika wĊgiersko-polska
(I 63), Pomorze zachodnio-odrzaĔskie (II 114) tylko SW cyt. Lelewela;
typ przymiotnik + rzeczownik: bliskoczesny ‘zbliĪony w czasie’ (II 148)
tylko SJPD cyt. Maáeckiego Nam tu przywilej ten, tyle potrzebny, jile okazuje
krajiny, którymi miastem byá Kraków, rozciągáoĞü, podáug wyobraĪeĔ bliskoczesnego Bolesáawowi wielkiemu…, cudzoziemcze rĊce (III 285) L i SWil nie notują, SJPD jako daw. cyt. m.in. Lelewela, jinnoplemienny (II 45) L i SWil nie notują, SJPD jako przest., maáozmienny (III 303) brak w sáownikach Maáozmiennemi, a w wielkiej czĊĞci tymiĪ samymi wyrazami, ustawa ta jednostajnie w
Wielkiej i Maáejpolszcze znajoma…, nowowierczy (I 294), róĪnoczesny (III 267)
brak u L, róĪnojĊzyczna ludnoĞü (II 375) L podaje róĪnojĊzyki, róĪnomiejscowe
wieĞci (I 192) brak w sáownikach …za przykáadem uczonych zachodĔców usiáowano róĪnojĊzyczne wieĞci…, róĪnostronny (I 355) brak u L, rudobrody (II 350),
wspóábrzmienny ‘homonimiczny’ (II 475) tylko SJPD cyt. Lelewela …w okolicach Tondowa poniĪej Sieradzia znajdują siĊ dziĞ wspóábrzmienne wsi…, wspóáletni ‘wspóáczesny’ (I 202) sáowniki nie notują Wedle wspóáletniego Mateuszowi
geografa arabskiego Edrisego Bartos […] siedzieli na wschód Pieczyngów…,
z nowowierczymi sąsiady (I 294) sáowniki nie notują;
typ rzeczownik + czasownik: bór miodopáynny (III 35) SJPD jako daw. cyt.
Lelewela, rymotwórczy (IV 457), Konstantin purpurorodny (I 229) brak w SJPD,
winorodny (I 444) brak w SJPD, jest u KarpiĔskiego, nauka rymotwórcza (IV 457);
typ liczebnik + rzeczownik: kronika czteroksiĊgowa (I 177) sáowniki nie
notują, czworoboczny (II 355), czworonogi (I 431) jest teĪ u Benisáawskiej,
czworonoĪny (I 448), dwugáówne baáwanki (I 427) sáowniki notują tylko formĊ
dwugáowy, a SW dwugáowny, dwujimienny (I 47) brak u L, dwuroĨny (IV 283) //
dwuroĪny (IV 319) sáowniki podają tylko drugą formĊ, jednobrzmienny (II 257)
L i SWil nie notują, SJPD jako daw. cyt. Lelewela …czĊĞü czwarta listu […]
jednobrzmienna w nastĊpującym sposobie, jednosáówny (II 220) L i SW nie no16
H. Kurkowska, Budowa sáowotwórcza przymiotników polskich, Wrocáaw 1954, s. 129; J. Gorzelana, Przymiotniki záoĪone w poezji Jana Pawáa Woronicza, [w:] Wokóá sáów i znaczeĔ, t. 3:
Z zagadnieĔ leksykalno-semantycznych, s. 383–390.
66
Violetta Jaros
tują, SJPD jako daw. cyt. Lelewela, póátorasetny (IV 169) brak potwierdzenia
w sáownikach …do zbytecznego póátorasetnego áadunku tak zwanego wiĞlickiego statutu ciągnione…, siedmioznamienny dar ducha ĝwiĊtego (7 sakramentów)
(IV 58) brak potwierdzenia leksykograficznego, stugáówne ciaáo (II 16) brak
w SWil, trójboczny (I 413) w SWil brak, SW i SJPD cyt. Lelewela, trójgáówny
(I 318) brak w sáownikach …Markomirowi czarownica Aliruma trójgáówny [potwór] ukazaáa, trójkątny (I 421) brak tylko w SW, trzydziestoletnia zastawa (III 311)
jest teĪ u KarpiĔskiego, trzy palczaty (I 446) brak w sáownikach Jest to czworonoĪne stworzenie z nogami trzy palczatymi…, trzystronny (II 136) L i SJPD nie
notują;
typ przysáówek + rzeczownik: maáoletni (III 56), wieloliczny (I 311), wielosáowna baĞĔ (II 4), wielowieczny (IV 454) L i SWil nie notują, SJPD jako
daw. cyt. Lelewela Lecz przed czasem burzone wielowieczne zakáady, poróĪniáy
jich [teologów z Bazylei] z papieĪem;
typ zaimek + rzeczownik: owoczesny (I 112) SJPD jako przest., owowieczny (I 282) tylko SJPD jako rzad. Getów nazwanie, jest nazwaniem owowiecznych Prusaków…, samowolny (II 87), samowtórny bój (III 336) SW jako rzad.
cyt. Lelewela, swo-wieczne okolicznoĞci (I 224) sáowniki nie notują, tamtostronny (I 472) brak w sáownikach Na pomnikach tamtostronnych, ukazują siĊ
jimiona bóstw, towieczny (I 297) sáowniki nie notują …w Boguchwale […] oraz
w jinnych towiecznych kronikarzach […] caáe skarby wiadomoĞci o powstaniu
polskiego mocarstwa mamy, wszechstronne stanowisko (II 5) brak u L;
typ rzeczownik + rzeczownik: carogrodzki pisarz ‘konstantynopolitaĔski,
suátaĔski’ (I 9) tylko L i SWil;
przymiotniki od wyraĪeĔ syntaktycznych: bezbratni (IV 67) tylko SJPD
jako daw. cyt. Lelewela, bezdodatkowy (I 466) nigdzie nienotowany Co do narodów SáawiaĔskich […] wiela onych czĊĞü jest, co w Ğrednich wieków kronikach, zakoĔczenia mają proste, bezdodatkowe…, bezdzietny (III 18), bezecny
(III 33) jest teĪ u Benisáawskiej17, bezprzykáadna surowoĞü (III 232), bezsensowy opis (I 284) SJPD jako rzad., bezskuteczny (II 6), coroczny (I 413), doczasowy ‘tymczasowy, trwający tylko do pewnego czasu’ (II 138) brak u L, SW jako
rzad., SJPD jako daw. cyt. Lelewela, przyzywanie dorazowe (IV 83) brak u L,
SJPD jako daw. cyt. min. Lelewela, koáoodrzaĔski (I 488) brak w sáownikach
…w krajinach winulskich koáoodrzaĔskich, z naddunajskich Sáowian (I 258),
nadgoplaĔski (IV 487) tylko w SW, który cyt. Sáowackiego, nadnotecki (I 258)
L i SWil nie notują, strony nadodrzaĔskich Sáawian (I 293), nadwartaĔski (I 263)
tylko SW cyt. Lelewela …dla Polan nadwartaĔskich, naoczne wiadomoĞci (II 360),
naokoliczni (I 422) tylko SW jako rzad. cyt. Lelewela Ustąpili naokoliczni Sáa17
Wedáug T. Brajerskiego jest to archaizm. Por. tenĪe, dz. cyt., s. 61.
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
67
wianie, a naszli Saksoni osiadaü, odludny (II 334), pobliski krewny ‘najbliĪszy’
(III 18), poboczny (I 56) L i SJPD nie notują, podspodnie noty (III 9) SJPD jako
daw. cyt. Lelewela, postronne Niemcy (II 511), powierzchne rozwaĪenie (III 219)
L nie notuje, SW jako stp., pozgonny (I 403) tylko L nie notuje, przedbolesáawowski (III 269) brak w sáownikach …z przedwiecznej, przedbolesáawowskiej
niespójnoĞci…, przedchrobowy // powieĞci przedchrobrowe (I 354) sáowniki nie
notują Niech siĊ Maciejowski […] z pojĊciami swemi nawraca na immensites
imperia przedchrobowe…, noc przedchrzeĞcijaĔska (II 297) tylko SW i SJPD,
przedreĔski (I 31) tylko SW cyt. Lelewela, przedtoczesny (I 295) brak potwierdzenia w leksykonach …wyrazów tych, za nieskazitelne przedtoczesne tego powtórzenie przywodziü nieĞmiem, przedwieczny (III 30), przedwczesne natchnienie (II 6), czasy przedwiĞlickie ‘przed statutem wiĞlickim’ (IV 147) brak w sáownikach, edycją lipską przydáugoszową (I 16) brak w sáownikach, krajina przymorska (II 129), przybrzeĪny (I 293), zaalpejski (IV 402), zadnieprski (I 258)
jest teĪ u Bohomolca, w stronach zadniestrskich (IV 496) tylko SW, zaelbiaĔski
(II 163) brak w SJPD, SW cyt. Naruszewicza, zakarpacki (IV 444), zalądowy (II 362)
brak potwierdzenia leksykograficznego …táómacze zalądowe [odlegáoĞci] Edrisemu podali, zamorski (I 192), zanotecka krajina (II 459) zabopólne siáy (III 302)
brak w sáownikach, zapilickie ziemie (IV 499) brak w sáownikach, zareĔski
Francuz (I 31), zastolny (IV 361) SJPD jako daw., zawczesny (I 164) brak w SJPD;
przymiotniki dzierĪawcze, których leksykony nie notują: bartáomiejowy rĊkopism (I 167), dáugoszowskie czasy (IV 203), janowy list (I 248), justynjanowy (I 94),
Polaków lechowych (I 289), panowanie Leszkowe (I 284), luciperowe piekáo (I 51),
edikta (áokietkowe) (IV 202), matczyny (IV 218), mateuszowy opis (I 284), Mateuszowo-Wincentowa kronika (I 120), mirzwiany rozdziaá = ‘Mirzwy’ (IV 485),
wyznanie mojĪeszowe (III 437), kronikĊ nestorową i sylwestrową (I 19), pawi
ogon (I 354), ojcowe dziaáy (III 240), oĞlemi uszyma (I 424), ottonowski (IV 499),
ottonowe odwiedziny (I 48), Radziwiááowski kodex (I 22), miejsce szlecerowe (I 258),
wiewiórkowy (I 450) sáowniki notują tylko podstawĊ rzeczownikową …szczĊki
psie i wiewiórkowe…, kronika wincencjaĔska = ‘Wincentego’ (II 239), …w prowincji lendeĔskiej (dawniej Wáadysáawskiej) (II 475), …z Leszkiem ziemowitowym… (I 268).
Przymiotniki modyfikacyjne: prefiksalne z przedrostkiem pra-: prastary
(I 438) brak w SWil; prze-: przemoĪny wasal (III 282), przestary (I 456) tylko
SW, przeĞliczny (IV 336), przewyborny (I 393); przy-: przydáuĪyszy (IV 485)
SWil nie notuje, SW jako rzadki, SJPD jako daw., przygrubszy (IV 373) brak w
SJPD, jest teĪ u Bohomolca; negativa przymiotnikowe: nieczysty (I 168), niekáótliwe religji przeniesienie (IV 294), niemaáy (III 120), nieobojĊtne znaczenie
(IV 137), niewczesny (IV 44) tylko L i SW …niewczesne jest septuagesimam
pobáogosáawienie…; przymiotniki sufiksalne: uboĪuchny (II 305), KruciusieĔki
68
Violetta Jaros
Īywot ĞwiĊtego Stanisáawa (I 64); przymiotniki w stopniu wyĪszym: maáo co
dawniejszy (I 32) L tyko dawniej, miĊkszy (II 331) tylko SW, nieco oddaleĔszą
(II 474) tylko SW, polerowniejszy (I 285) brak w sáownikach, poáudniowszy (I 112)
tylko SW cyt. Naákowską, póánocniejszy (I 112) brak w sáownikach, Ğwiadomszy
(I 191) tylko SW, uboĪszy (II 305), uczeĔszy (I 320) tylko SW, uroczystsze zabawy (I 434), wschodniejszy (I 462) brak w sáownikach, wyraĨniejsza postaü
(I 152), zawikáaĔszy (I 46), uprzejmiejszego i dobrotliwszego rodu (II 367), znajomszy (IV 31) tylko SW cyt. Sáowackiego, bardzo faászywy (III 27); przymiotniki w stopniu najwyĪszym: najbaáamutniejszy (I 229), najczynniejsza czujnoĞü
(IV 95), najdogodniejsze wydanie (I 359), najdowodniejsze Ğwiadectwo (I 233)
brak w sáownikach, najmnoĪniejszy (IV 392) brak w sáownikach, najniedorzeczniejszy (I 229), NajpoĪądaĔszą wedle mego widzenia byáoby rzeczą… (IV 111).
Lelewel lubiá kondensowaü okreĞlenia przymiotnikowe w jednej wypowiedzi, jak w przykáadach: Nazywam go niegáadkim i niewyrobionym [statut wiĞlicki] (IV 450), …Īe dotąd textu áaciĔskiego do áacnego i beĞpiecznego uĪycia
nie mamy… (IV 112), …gdzie ten niesáychanie waĪny i nieoceniony z roku
1120, akt wielkich nadaĔ TiĔcowi zachowany zostaá (II 141), WaĪniejsze jeszcze
i wyraĨniejsze na to dowody posiada Jan Wincenty Bandtke (III 339), niekiedy
dublujące siĊ semantycznie: …nowsze staje siĊ zbyteczne, niepotrzebne… (IV 465),
…rzecz konieczna i nieodzowna (II 337).
Neologizmy przymiotnikowe Lelewela mają, co zrozumiaáe, w wielu przypadkach charakter terminów naukowych, zwáaszcza derywaty od wyraĪeĔ syntaktycznych. Przymiotniki komponowane pojemne semantycznie, a jednoczeĞnie
bardzo przydatne z punktu widzenia naukowej precyzyjnoĞci i jednoznacznoĞci,
charakteryzuje stylistyczna wielofunkcyjnoĞü. Znaczenia wielu indywidualizmów mieszczą siĊ caákowicie w kategoriach semantycznych wáaĞciwych jĊzykowi naukowemu, ale niektóre z nich noszą piĊtno romantycznej poetyckoĞci18
i emocjonalnoĞci19 – Lelewel w szerszym zakresie, niĪby tego wymagaá tok naukowego dyskursu, wykorzystywaá formacje z sufiksami o funkcji ekspresywnej
i intensyfikującej. Wiele formacji to derywaty od podstaw, które sam powoáywaá
do Īycia, np. rozksiĊstwiony. Indywidualną praktykĊ jĊzykową uczonego w zakresie sáowotwórstwa przymiotników charakteryzuje upodobanie do tworzenia
okazjonalnych tworów od wyraĪeĔ przyimkowych, innej dystrybucji formantów,
np. annalistski, bibliczny, dziejopiski, siĊganie po formy archaiczne i przestarzaáe,
nierzadko staropolskie, stosowanie form o tym samym znaczeniu kategorialnym,
ale przy wykorzystaniu róĪnych morfemów sáowotwórczych, np. biblijny // bibliczny, annalistski // annalistowski, lechicki // lechowy, najezdny // najezdniczy,
18
19
T. Skubalanka, dz. cyt., s. 175–177.
Por. V. Jaros, EmocjonalnoĞü...; V. Jaros, WartoĞciowanie leksykalne…
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
69
ottonowy // ottnowski. Indywidualny rys noszą takĪe wáaĞciwe dla epoki oĞwiecenia, pseudoklasycyzmu i romantyzmu20 formacje záoĪone – wiele derywatów
ma charakter okazjonalny, niepowtarzalny (brak potwierdzenia wystĊpowania
leksemów w sáownikach i monografiach), zwáaszcza przymiotniki z pierwszym
czáonem motywowanym zaimkiem. JĊzyk Lelewela, pomimo indywidualnych
upodobaĔ uczonego i jego szczególnej predylekcji w zakresie neologizmów, pozostaje pod wpáywem tendencji sáowotwórczych szerzących siĊ w jĊzyku literackim XIX wieku, gdzie odnotowaü moĪemy zwiĊkszoną produktywnoĞü poszczególnych formatów lub ich innych moĪliwoĞci derywacyjnych, np. -ny od
podstaw czasownikowych, uproduktywnienie formacji przedrostkowych intensivów, oĪywianie sufiksów starych i rzadkich, np. -any, odmienne funkcje semantyczne poszczególnych formantów, np. derywaty z -aty, -liwy21. Ulubionym
zabiegiem sáowotwórczym Lelewela jest teĪ tworzenie doraĨnie przymiotników
dzierĪawczych22 w miejsce czĊstszych w polszczyĨnie wspóáczesnej form rzeczownikowych.
II. Sáowotwórstwo przysáówków
Najbardziej zauwaĪalną wáaĞciwoĞcią formacji przysáówkowych w pismach
naukowych Lelewela jest wystĊpowanie derywatów nieco przestarzaáych, o innej dystrybucji sufiksów -o, -e. Formant przysáówkowy -e byá wáaĞciwy derywatom motywowanym przymiotnikami bezsufiksalnymi. Jednak z biegiem czasu
w polszczyĨnie przewagĊ zdobywaáy formacje zakoĔczone na -o. Proces ten dokonywaá siĊ na przeáomie XVIII i XIX wieku23. Dlatego teĪ u Lelewela znajdziemy licznie potwierdzone formy typu: baáamutnie (II 130)24 u L tylko baáamutny, bezkorzystnie (IV 442), bezprzestannie (III 331) SJPD jako przest., bezwarunkowie (III 329) SWil i SJPD nie notują leksemu, zaĞ SW odnotowuje jako
rzad. cyt. SyrokomlĊ …czyli to jednak bezwarunkowie miejsce miaáo?, bezwypadkowie (IV 430) sáowniki nie notują Mateusz […] bezwypadkowie zasiągá
w etymologie…, bogobojnie (III 13), chronologicznie (II 138), chybnie ‘mylnie’
20
21
22
23
24
T. Skubalanka, dz. cyt., s. 182.
T. Skubalanka, dz. cyt., s. 182–183.
Wedáug R. Grzegorczykowej kategoria ta Īywa byáa zwáaszcza w staropolszczyĨnie. Por. tejĪe,
Zarys sáowotwórstwa..., s. 68. ZaĞ Z. Kurzowa-Kawyn wskazuje na szczególne upodobanie
w tym zakresie filomatów. Por. tejĪe, dz. cyt., s. 178.
R. Bizior, dz. cyt., s. 98; W. Cyran, Przysáówki polskie. Budowa sáowotwórcza, àódĨ 196, s. 74.
ZachowujĊ pisowniĊ zgodną z oryginaáem, pomijając jedynie zaznaczanie e pochylonego. Znaczenie leksemów podajĊ tylko wtedy, gdy moĪe nie byü ono oczywiste dla wspóáczesnego odbiorcy lub w przypadku, gdy ma ono charakter idiolektalny.
70
Violetta Jaros
(III 85), odnotowane tylko w SW jako rzad. …kodex pergaminowy z biblioteki
towarzystwa warszawskiego przyjacióá nauk, chybnie popiera, pisząc secz grziwien (zamiast szeĞü grzywien), czasowie (III 338), cząstkowie (II 134) u L tylko
cząstkowy, SWil, SW cyt. ĝniadeckiego, SJPD z kwalifikatorem daw. cyt. Lelewela i Grabowskiego, doradnie (III 346) odnotowany tylko przez SW jako rzad.,
L i SJPD z kwalifikatorem daw. notują tylko podstawĊ doradny, dowodnie
(I 366) u L tylko dowodny, inne sáowniki notują, doĪywotnie (IV 75) u L doĪywotni // doĪywotny, w pozostaáych sáownikach odnotowany: w SW jako rzad.,
w SJPD jako przest., dziwacznie (I 109) tylko u L podstawa przymiotnikowa,
inne sáowniki rejestrują leksem, haniebnie (I 5), jednozgodnie (IV 124) tylko
SW i SJPD jako przest., w SWil i L brak nawet podstawy przymiotnikowej, kanonicznie (IV 61), krotofilnie (III 285) u L tylko krotochwilny, poza tym notowany przez wszystkie sáowniki: SW jako rzad., listownie (I 13), monetarnie czyli mennicznie (IV 374) – pierwsza forma odnotowana tylko przez SJPD z kwalifikatorem rzad., drugiej nie rejestruje Īaden z wymienionych sáowników, podawana jest tylko podstawa przymiotnikowa menniczy, namaszczalnie (II 88) odnotowany tylko przez SW i SJPD, który wskazuje, Īe leksem naleĪy do rzadkich
i cyt. Lelewela, naukowie (IV 94) u L tylko naukowy, poza tym odnotowany
przez wszystkie sáowniki, SJPD z kwalifikatorem rzad. cyt. Lelewela, nieczeĞnie
(IV 525) nieodnotowany w leksykonach, jedynie SW podaje podstawĊ przymiotnikową Jest to coĞ, niewczeĞnie zapisane czyliĪby w ów czas w caáej Polszcze burzyli siĊ poganie?, niekanonicznie (III 36) tylko SJPD, SW podaje tylko
podstawĊ przymiotnikową, nielitoĞciwie (II 90), nienaruszalnie (IV 134) odnotowany w SW i SJPD, L i SWil podają tylko nienaruszalny, nieodzownie (IV 415),
nierozáącznie (IV 139) odnotowany tylko w SW i SJPD, niesáychanie (I 488),
niewolnie ‘niewolniczo’ (IV 100) odnotowany tylko w SW obok formy niewolno,
byü moĪe rusycyzm Bo rolniczą byáa sáawiaĔska rodzina ale nie byáa niewolnie
do ziemi przywiązana, niezwáocznie (IV 44), niezwrotnie (IV 187) u L i w SWil
brak, notują tylko SW i SJPD, który cyt. Lelewela i Krasickiego, nowotnie
(II 292) tylko u L nowotny, poza tym odnotowany we wszystkich leksykonach,
SJPD cyt. Lelewela, obrazowie (IV 304) tylko L podaje podstawĊ przymiotnikową, pozostaáe leksykony rejestrują wyraz: SJPD cyt. Sáowackiego, oczywiĞcie
(III 259), okolicznie podbijający (IV 490), początkowie (IV 133) L podaje formĊ
początkowo, poza tym zarejestrowany przez wszystkie leksykony, przy czym
SWil notuje formy oboczne początkowo // początkowie, SW IV jako rzadki, podwójnie (I 467), pogáoĞnie (IV 498) sáowniki nie notują Nowy grecki […] pogáoĞnie odzywający siĊ w morawskim, pontyfikalnie (II 290), postronnie (IV 308),
potrójnie (I 467), powierzchnie (I 194) brak tylko w SJPD, który notuje tylko
formĊ na -o, jest u Krasickiego…jeno powierzchnie nadmienione…, pozgonnie
(II 337) sáowniki notują tylko podstawĊ przymiotnikową Przypuszczali [bene-
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
71
dyktyni] Īe dla swego i nieboszczyków zaszczytu mogli jich pozgonnie do bractwa i habitu swego przyjmowaü, prowincjonalnie (III 97) jw. Haereditates paĔskie […] na jinnem zdawaáo siĊ staü prawie; teutoĔskie rozwijaáo siĊ w nazwiskach i skáadni, polskie skaĪone i sprzecznoĞciami zamieszane wyobraĪeniami,
prowincjonalnie znacznie siĊ poróĪniáo, przypadkowie (IV 327) notują wszystkie sáowniki: u L oboczne formy przypadkowo // przypadkowie, SJPD jako rzad.,
jest u JeĪa, retoricznie (II 358) notują wszystkie leksykony poza L: tu tylko retoryczny, SJPD cyt. m.in. Lelewela, rocznie ‘raz na rok’ (I 412) rejestrują
wszystkie sáowniki, SJPD cyt. m.in. Lelewela, rozerwanie (IV 154) sáowniki
podają tylko znaczenie rzeczownikowe ChociaĪ te artykuáy […] w digestach Kazimierza rozerwanie, rozosóbnione stoją…, surowie (II 282) SJPD jako daw.,
jest u Benisáawskiej, Bohomolca i KniaĨnina, szeroce (II 231) brak u L, SJPD
jako daw., jest u KniaĨnina i Syrokomli, szmieszliwie (I 365) nie notuje Īaden
sáownik …Sarnicki, raczej przez sáów jigraszkĊ, niĪ przez odkrycie zmudne badania, przezwaá szmieszliwie kotkiem, tabularnie (I 84) tylko SJPD, w innych
sáownikach tylko podstawa przymiotnikowa [kronika] tabularnie we dwie kolumny pisana, tamecznie (II 70) tylko L i SW, tymczasowie (IV 141) notują
wszystkie sáowniki, SJPD jako daw. cyt. Lelewela, jest u JeĪa, ugodnie ‘polubownie’ (III 23) L tylko ugodny, inne sáowniki notują leksem: SJPD cyt. Lelewela i Kraszewskiego, uáamkowie (III 215) tylko SJPD z kwalifikatorem daw.
cyt. Lelewela …caákiem lub uáamkowie powtarzane, upornie (IV 110) odnotowany we wszystkich leksykonach, SJPD cyt. Lelewela i Naruszewicza, urzĊdowie (II 459) SJPD jako daw., jest u JeĪa, urzĊdownie (IV 422), wielosáównie (III 30)
L i SW notują tylko podstawĊ przymiotnikową, zastrzeĪenie (III 241) jw.,
zbocznie (IV 282) SWil, SW jako rzad. cyt. Bobrowskiego, L i SJPD podaje tylko podstawĊ zboczny ‘zbaczający z drogi’, ten ostatni cyt. Lelewela …przyszáo
nawet ramiarzom gáoski odcinaü: odciĊte áaciĔskie, zbocznie wyryte zostaáy…,
zmownie (I 72) brak w SWil, SW cyt. Bobrowskiego, Īarliwie (IV 93).
W obrĊbie przysáówków na -o wymieniü moĪna formacje: bezdzietnio (III 20)
sáowniki notują tylko formĊ na -e – W nimĪe [statut wiĞlicki] o kmiecych spadkach bezdzietnio pozostawionych…, bolesno (I 282), chromo (IV 202), czarowno (II 130), gromko (I 367) tylko w SWil i u L podstawa przymiotnikowa, jawno (II 417) brak w SWil, L podaje formy oboczne jawno // jawnie, SJPD jako
daw., koĔczato (IV 370) odnotowany tylko w SWil obok formy koĔczasto ‘spiczasto’, w pozostaáych sáownikach podawane są tylko podstawy przymiotnikowe: w SJPD z kwalifikatorem daw. …áĊki koĔczato siĊ zbiegające…, kryjomo
(III 8) SJPD jako przest., ludzko (II 146), mnogo (I 361) SJPD jako daw., nawiasowo (I 196), niepáocho (I 208) sáowniki podają tylko podstawĊ przymiotnikową …táómacze przez biaáych przeáoĪyli uczynili to niepáocho, widząc ten wyraz wszĊdzie toĪ samo znaczący…, pewno (II 284), pieszko (I 364) brak tej for-
72
Violetta Jaros
my w sáownikach, które notują tylko stp. pieszki ‘pieszo’ lub pieszo, pieszkami:
BraĔcy tedy na wyspĊ Korfu zasáani wracali pieszko do wyludnionych i opustoszaáych ziem naddunajskich…, przestronno (IV 216), rado (IV 202) SJPD jako
daw., sáodko (IV 344) SW jako rzad., SJPD cyt. m.in. Lelewela, spieszno (II 353)
tylko w SWil notuje spiesznie, jest u Bohomolca, u KniaĨnina i Staszica Ğpieszno, stosunkowo (II 440) tylko u L podstawa przymiotnikowa, nietajno to byáo
(II 437) sáowniki notują tylko formy tajno // tajnie, wczesno (III 234) podają
wszystkie sáowniki poza L: tu tylko forma wczeĞnie, SW i SJPD z kwalifikatorem daw. cyt. Lelewela, wyrywczo (III 270) tylko u L podstawa przymiotnikowa,
zawczesno (IV 415) tylko SW jako rzad., w innych sáownikach zawczeĞnie lub
podstawa przymiotnikowa Powstawaáy bowiem, z caáą usilnoĞcią fanatismu
wojny krzyĪowe, a te przewracając stan polityczny Europy, niemoĞü Īe uáatwiáy
podnoszenie siĊ niĪszych stanów, ale nadto otworzyáy setne nowoĞci, wzbudzające ciekawoĞü, zawczesno, do grubej i ciemnej Europy polor wprowadzaáy,
zbrojno (II 112) brak tylko w SWil, gdzie notowana jest tylko forma na -e, zbyteczno (II 148) brak w sáownikach, które rejestrują tylko formĊ zbytecznie lub
podstawĊ przymiotnikową Obstawaü za autenticznoĞcią dyplomatów byáoby zbyteczno.., zdroĪno (II 71) jw. Pojmowano Īe […] nie byáo zdroĪno pomnieü aby
jej gáowie na dochodach niebywaáo.
Jak widaü z przytoczonych przykáadów czĊĞciej omawiany przyrostek pojawia siĊ w formacjach odprzymiotnikowych z sufiksem -n-, w których wspóáczeĞnie panuje -e. Zasada ta, czyli wystĊpowanie -e po spóágáosce przedniej, ustaliáa
siĊ z koĔcem XVIII i początkiem XIX wieku25, a zatem moĪna uznaü te formy
za starsze w czasach Lelewela wobec szerzących siĊ derywatów z przyrostkiem -e.
Osobną grupĊ stanowią przysáówki prefiksalno-sufiksalne takie, jak: naczysto (III 36) nieodnotowany w Īadnym sáowniku Nie od razu siĊ to naczysto jakoĞmy uwaĪali staü mogáo, na gáucho (I 4) jw. …w pierwszej wiĊc czĊĞci niektóre
me wyrazy na gáucho powtórzone zostaáy, na próĪno (III 215); po arabsku
(I 359), po grecku (I 234), po polsku (I 28), po przyjacielsku (IV 372), po rusku
(I 28), powierzchu (III 76); z umysáu ‘umyĞlnie’ (I 28) odnotowany tylko przez
SW, który cyt. Kraszewskiego, zwolna (II 129) SW cyt. Mickiewicza i SyrokomlĊ, jest u KarpiĔskiego; do wysoka (III 263) nienotowany przez sáowniki
…do wysoka podnoszona opáata… Omawiane tu formacje genetycznie reprezentują wyraĪenia z przyimkami i stare formy przymiotników odmiany niezáoĪonej. Z synchronicznego punktu widzenia są to konstrukcje typu: prefiks po- // zoraz sufiks -u (w tej funkcji dawna koĔcówka celownika liczby pojedynczej),
25
W. Cyran, dz. cyt., s. 95.
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
73
a takĪe prefiks na- oraz sufiks -o (tj. forma biernika rodzaju nijakiego liczby pojedynczej), prefiks do- oraz sufiks -a (czyli dawny dopeániacz liczby pojedynczej)26.
Bardzo chĊtnie posáugiwaá siĊ Lelewel przysáówkami tworzącymi wyraĪenia
szeregowe typu: dorywczo i uáamkowo (II 274), jasno i oczywiĞcie (II 254), jasno i niezaprzeczenie (II 219), áacno i zrozumiale (I 225), czĊsto i ponawiano
(III 346), tego drugiego przysáówka sáowniki nie notują …(najwiĊcej táuczyksiĊgowie, doradnie mają i o to dbają) przyjąü […] czĊsto i ponowiono, nie byáoby
dostatecznie…, niedbale i chromo (IV 202), sucho i ucinkowo (I 66), starannie
i pracowicie (IV 107), sucho i po prostu (I 71), Ğmiesznie i niedorzecznie (I 191),
trudno i niewarto (I 70), wszerz i wzdáuĪ (II 401). Ponadto odnajdziemy w analizowanym tekĞcie przysáówki w stopniu wyĪszym i najwyĪszym, wskazujące na
natĊĪenie wáaĞciwoĞci zjawisk (cech), które nie mają wprawdzie potwierdzenia
w sáownikach, ale jako naleĪące do sáowotwórstwa potencjalnego tworzone byáy
doraĨnie, o czym Ğwiadczą licznie odnotowane formacje w opracowaniach monograficznych pisarzy XVIII i XIX wieku, np. dowodniej (III 222), lepiej (III 221),
staranniej (IV 202), swobodniej (I 82), bardzo piĊknie (IV 476), bardzo chudo
(I 69); najdobitniej (I 175), najlepiej (IV 96), najsnadniej (IV 513). Warto
zwróciü uwagĊ na okazjonalną formĊ skróconą wyĪ przytoczony ‘wyĪej’ (III 65),
którą notują wszystkie leksykony, oraz derywaty prefiksalne typu przewybornie
(I 367), które sygnalizują najczĊĞciej emocjonalną i wartoĞciującą postawĊ
nadawcy tekstu27. Charakter modyfikacyjny mają takĪe konstrukcje typu: nieco
wiĊcej (III 76), doĞü niezgrabnie (IV 430), mniej zrozumiale (IV 210), tak
Ğwietnie (I 153), nader trafnie (III 119). WartoĞü idiolektalną ma prawdopodobnie formacja nadarem (III 215) ‘nadaremno’, nieodnotowana przez sáowniki,
które rejestrują tylko formy nadaremnie // nadaremno …ale jako gáos puszczyka
w Ğród ciemni na próĪno huczący, tak nadarem stawaáo siĊ wezwanie moje.
Wspomnieü moĪna jeszcze o zleksykalizowanych formach przysáówkowych,
chĊtnie stosowanych przez Lelewela, typu: na prĊdce (III 462) L i SWil nie notują, pokrótce (I 190), wprĊdce (III 94) brak u L, SJPD notuje jako przest., oraz
samopas (I 123), caákiem (III 215), hurmem (III 290), omackiem (III 215), Īywcem (I 228), zarejestrowanych przez wszystkie przywoáywane opracowania
sáownikowe.
26
27
R. Grzegorczykowa, dz. cyt., s. 89.
Por. V. Jaros, EmocjonalnoĞü w stylu naukowym Joachima Lelewela, [w:] W Ğwiecie wartoĞci.
Literatura – kultura – interpretacje, red. K.Z. SzymaĔska, A. Wypych-GawroĔska, CzĊstochowa 2008, s. 201–202; V. Jaros, WartoĞciowanie leksykalne w stylu naukowym Joachima Lelewela, [w:] JĊzyk, spoáeczeĔstwo, wartoĞci, red. E. Laskowska, I. Benenowska i M. Jaracz,
Bydgoszcz 2008, s. 168.
74
Violetta Jaros
Wnioski koĔcowe
Porównanie wyekscerpowanej z czterotomowej Polski wieków Ğrednich leksyki z opracowaniami sáownikowymi i monograficznymi z XVIII i początku
XIX wieku pozwala przede wszystkim ustaliü, Īe do formacji zarejestrowanych
tylko przez SW, który cytuje Lelewela, naleĪą formacje: bibliczny, dawczynny,
naokoliczny, obzuty, przedreĔski, samowtórny, zachodnio-odrzaĔski. SJPD notuje zaĞ derywaty: annalistyczny, bezbratni, áaĨniany, jednosáówny, krajopiski, notarjacki, przysiĊgowy, tuáacki, wielowieczny, wspóábrzmienny, wujeczy; uáamkowie, ilustrując je materiaáem leksykalnym z tekstów Lelewela. SW i SJPD jako
jedyne odnotowują formacje: dziejopiski, kompromissarski, ornity, namaszczalnie, powoáując siĊ oczywiĞcie na interesujące nas opracowanie uczonego.
Natomiast do indywidualizmów Lelewela, niezarejestrowanych w Īadnym
z wymienionych na wstĊpie opracowaniu leksykograficznym i monograficznym,
zaliczyü moĪna derywaty przymiotnikowe: anglobretoĔski, annalistski, banchoreĔski, bezboĪniczy, bezdodatkowy, cesarsko-niemiecki, czteroksiĊgowy, dobromilsko-lipski, dwugáówny, frankoniemiecki, jednobrzmienny, koáoodrzaĔski, maáozmienny, naddziadowski, nadwartaĔski, nowowierczy, owoczesno-miejscowy,
polisty, póátorasetny, póánocniejszy28, przedbolesáawowski, przedchrobowy,
przedchrobrowy, przedwiĞlicki, przydáugoszowy, rowenacki, rozksiĊstwiony,
róĪnomiejscowy, siedmioznamienny, swo-wieczny, tamtostronny, towieczny, trzy
palczaty, uchrzeĞcijaniony, urzĊdowski, warteĔski, wierzalny, wiewiórkowy,
wschodniejszy, wygrabiony, zaobopólny, zuáamkowiony; i przysáówkowe: bezdzietnio, bezwypadkowie, do wysoka, mennicznie, naczysto, nadarem, niepáocho,
nietajno, niewczeĞnie, pieszko, pogáoĞnie, pozgonnie, prowincjonalnie, rozerwanie, zbyteczno.
Charakterystyczną cechą jĊzyka Lelewela obok tendencji do urabiania neologizmów przydatnych z punktu widzenia stylu naukowego (pozwalających na
precyzyjne i jednoznaczne wypowiadanie siĊ) jest tworzenie okazjonalizmów
o strukturze niemieszczącej siĊ w ogólnie przyjĊtej normie sáowotwórczej polszczyzny XVIII i XIX wieku, pomimo tego, Īe uczony pozostawaá pod wpáywem
panującej wówczas mody i normy jĊzykowej. Wiele z przywoáanych tu okreĞleĔ
zarówno przymiotnikowych, jak i przysáówkowych nienotowanych przez opracowania sáownikowe naleĪy do sáowotwórstwa potencjalnego i tym najprawdopodobniej táumaczyü naleĪy brak ich potwierdzenia leksykograficznego. Niewątpliwie szczególnym upodobaniem uczonego cieszyáy siĊ przymiotniki two28
PodajĊ tylko wybrane (ciekawsze) przymiotniki w stopniu wyĪszym – te od nazw kierunków –
gdyĪ sáowniki najczĊĞciej nie notują tych form, chyba z racji tego, Īe moĪna je zaliczyü do
sáowotwórstwa potencjalnego.
Przymiotniki i przysáówki w jĊzyku naukowym Joachima Lelewela
75
rzone od wyraĪeĔ syntaktycznych, a wĞród tych – okreĞlenia geograficzne typu
koáoodrzaĔski, przedreĔski itp., struktury komponowane, które w jĊzyku filomatów podlegaáy swoistej stylizacji29, u Lelewela podporządkowane byáy caákowicie wymogom stylu naukowego. Ulubionym zabiegiem sáowotwórczym uczonego byáo takĪe tworzenie przymiotników dzierĪawczych, zwáaszcza odosobowych, oraz przymiotników modyfikacyjnych, szczególnie intensivów, które pozostają w związku z wartoĞciującą i emocjonalną postawą nadawcy, ale równie
dobrze mogáy byü wykorzystywane w dyskursie naukowym, jak w poniĪszym
przykáadzie: …statut maáopolski byá obszerniejszy, w liczbĊ artykuáów bogatszy,
pozornie i rzeczywiĞcie w widoków i szczegóáów rozmaitoĞci peániejszy… (III 105).
Uczony-erudyta próbujący wielokrotnie swych siá na polu etymologii, czego
liczne dowody odnajdziemy w analizowanej Polsce wieków Ğrednich, doskonale
zdawaá sobie sprawĊ z wagi sáów i ich znaczenia, dlatego oryginalne formy wyrazowe powoáywaá do Īycia nie ze zwykáej zabawy sáowem, lecz w celu uzyskania jak najwiĊkszej precyzyjnoĞci, rzetelnoĞci i jasnoĞci naukowej oraz obrazowoĞci i sugestywnoĞci przekazu nakierowanego na ksztaátowanie postaw obywatelskich30.
Wykaz skrótów:
cyt. – cytuje, cytując
daw. – dawny
gw. – gwarowy
indyw. – indywidualizm
jw. – jak wyĪej
m.in. – miĊdzy innymi
przest. – przestarzaáy
rzad. – rzadki
stp. – staropolski
29
30
Por. Z. Kawyn-Kurzowa, dz. cyt., s. 177–178.
V. Jaros, Lelewelowska koncepcja „historyka moralnego” i jej jĊzykowa egzemplifikacja
w „Polsce wieków Ğrednich”, [w:] Kategorie etyczne w literaturze i kulturze XIX i XX wieku,
red. L. RoĪek [w druku].
76
Violetta Jaros
Summary
Adjectives and adverbs in Joachim Lelewel’s academic language
The purpose of this article is to point out Joachim Lelewel’s linguistic preferences in the field of adjectives and adverbs formation as well as their morphological and stylistic analysis with particular consideration of those forms which
can have the character of the individualism of the scholar. The material used for
the research is based on the four-volume Polska wieków Ğrednich czyli Joachima
Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeĪenia.