Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Zjawisko zawłaszczania wartości a zachowania obronne przedsiębiorstw, Bogusław Gulski,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017
Wstęp
1. Uwagi wprowadzające
Po okresie intensywnych badań nad konkurencyjnością, w pierwszej dekadzie
XXI wieku dociekania dotyczące strategii organizacji w coraz większym stopniu
zmierzały do zrozumienia systemów złożonych z komplementarnych wobec siebie podmiotów [Jacobides, MacDuffie, Tae, 2012]. Rosnące zainteresowanie takimi
systemami świadczyło o tym, że potrzebne jest zrozumienie, w jaki sposób organizacje wytwarzające złożone produkty współpracują, aby wygenerować wartość,
a następnie dzielą ją pomiędzy siebie. Tę opinię potwierdził D. Lavie, stwierdzając,
że liczne badania nad sieciami strategicznymi przedsiębiorstw skupiały się prawie
wyłącznie na kreowaniu wartości, pomijając rozważania nad zatrzymywaniem wartości [Lavie, 2007]. Zjawisko „zatrzymywania wartości” w literaturze przedmiotu
jest opisywane za pomocą różnych pojęć, takich jak: przywłaszczenie wartości, realizacja wartości, rozproszenie wartości, dystrybucja wartości czy przydział wartości [Fischer, 2011, s. 12]. Posługując się metaforą, można stwierdzić, że jeżeli
wygenerowana wartość oznacza wielkość placka, to wartość zatrzymana opisuje tę
część placka, którą otrzymuje każdy z podmiotów uczestniczących w procesie generowania wartości [Gulati, Wang, 2003, s. 209]. Dlatego zatrzymywaniem wartości można nazwać proces prowadzący do zapewnienia przedsiębiorstwu możliwości
dysponowania wartością, która z jakichś względów mu przypada.
Współczesne przedsiębiorstwa funkcjonują w turbulentnym otoczeniu. Jednym ze składników otoczenia, który podlega istotnym zmianom, jest paradygmat
zarządzania. Od trzech dekad jest on kształtowany m.in. pod wpływem pogłębiającej się finansyzacji1, która może być rozumiana jako masa stale powiększaJakkolwiek niektórzy autorzy posługują się terminem „finansjalizacja” [por. Dembinski,
2011], to w nowszych publikacjach używa się zwrotu „finansyzacja” [por. Szczepankowski, 2016]. Takim zwrotem posługuje się też autor w niniejszej pracy.
1
10
Wstęp
jących się obrotów finansowych na rynkach globalnych, oddzielona od realnej
gospodarki i żyjąca własnym życiem [Błasiak, 2010]. W przedsiębiorstwach
funkcjonujących w warunkach finansyzacji P.H. Dembinski dostrzegł brzemienne
w skutki przekształcenie relacji, traktowanych jako społeczna i ekonomiczna
forma interakcji, w transakcje pozwalające jednostronnie i nagle zerwać każdą
relację. Relacje coraz częściej są nawiązywane przede wszystkim po to, by okresowo wykorzystać pojawiające się możliwości i odnieść korzyść przez konkretną
transakcję, co pociąga za sobą nagłe zmiany sojuszy i zrywanie więzów lojalności, czasami kosztem dotychczasowego partnera [Dembinski, 2011, s. 14]. Wśród
kilku nurtów wyróżnianych w badaniach nad finansyzacją należy wskazać na ten,
w ramach którego badacze traktują powstawanie wartości dla akcjonariuszy jako
główną zasadę zachowania przedsiębiorstwa. Jest to podejście do zarządzania,
w którym uzależnia się sukces przedsiębiorstwa od zmiany wartości spółki dla
akcjonariuszy. Jego istota polega na przyjęciu założenia, że najważniejszym celem przedsiębiorstwa jest wzrost aktywów akcjonariuszy (właścicieli) przez wypłatę dywidendy lub wzrost wartości akcji. Koncepcja wartości dla akcjonariuszy
koncentruje się na wartości, która pozostaje do dyspozycji przedsiębiorstwa, ponieważ tylko taka – jak stwierdziła M. Najda-Janoszka [2013] − przekłada się na
ponadprzeciętne wyniki działalności przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, jak
ta wartość do niego „trafiła”. Wartość dla akcjonariuszy zaczęto traktować jako
najważniejszy cel przedsiębiorstwa i zarazem normę transformacji kapitalizmu
[Aglietta, 2000, s. 149]. Koncepcja ta stała się usprawiedliwieniem dla preferowania akcjonariuszy w stosunku do innych interesariuszy.
2. Zjawisko zawłaszczania wartości i problemy badawcze z nim związane
Ważną konsekwencją finansyzacji jest fakt, że współczesne przedsiębiorstwa są
obligowane do przyjmowania takiego tempa przyrostu zysków, jakie jest niemal
niemożliwe do utrzymania w dłuższym okresie. W sytuacji, gdy spółki nie są w stanie osiągnąć wyśrubowanych, określonych w kategoriach ilościowych, celów za
pomocą wymagających wysiłku metod właściwych dla działalności gospodarczej
(np. przez stopniowy wzrost produktywności, innowacje produktowe, lepsze motywowanie pracowników), są one zmuszone osiągać cele dotyczące wzrostu zysków innymi sposobami. „Stosują wówczas wybiegi nieodmiennie prowadzące
do pomniejszania wartości wypracowanej przez […] całe społeczeństwo” [Bogle,
2009, s. 122, 123]. Dążenie do tego, by stać się dysponentem i właścicielem wartości większej niż samodzielnie wygenerowana, nieproporcjonalnej do wniesionego wkładu, wynika – jak się wydaje – z transformacji zachodzącej w gospodarce,
która powoduje, iż dotychczasowe modele biznesowe przedsiębiorstw kapitali-
Wstęp
zmu korporacyjnego są niewystarczające w nowym środowisku ekonomicznym. „Próby podniesienia poziomu efektywności operacyjnej przedsiębiorstw poprzez
restrukturyzację, reinżyniering czy kompleksowe zarządzanie jakością także nie
powiodły się” [Krawiec, 2008, s. 78]. Jeśli do analizy opisanych konsekwencji finansyzacji oraz koncepcji wartości dla akcjonariuszy zastosuje się pojęcie zatrzymywania wartości, to okaże się, że trudno postrzegać zatrzymywanie wartości
rozumiane tak, jak określono to powyżej. Można raczej dostrzec zjawisko jakościowo odmienne od zatrzymywania wartości, którego podstawową cechą jest to,
że wartość trafia do tych przedsiębiorstw, które wniosły nieproporcjonalnie małe
wkłady w jej wygenerowanie. W niniejszej pracy takie zjawisko zostało nazwane zawłaszczaniem wartości. Zawłaszczanie można potraktować jako specyficzny atak podejmowany przez jedno z przedsiębiorstw ze współdziałającej pary na
drugie przedsiębiorstwo, którego celem jest odebranie mu pewnej części wartości ekonomicznej, którą dysponuje lub mogłoby dysponować. W obliczu takiego
zachowania, które utrudnia realizację własnych celów przedsiębiorstwa, można
oczekiwać podejmowania zachowań obronnych przez przedsiębiorstwa, które są
narażone na zawłaszczanie wartości. Zachowania obronne przedsiębiorstw rzadko są przedmiotem zainteresowania literatury przedmiotu, głównie dotyczą one
relacji między konkurentami, a nie przedsiębiorstw rywalizujących o wielkość
udziału w wygenerowanej wartości. Zachowania obronne przed oportunizmem
partnerów także były przedmiotem zainteresowania literatury [np. Czakon, 2009].
Analizując zarówno zatrzymywanie wartości, jak i jej zawłaszczanie, dostrzega się, że oba wymienione zjawiska dotyczą wartości ekonomicznej, która
pochodzi z transformacji wartości użytkowej w wartość wymienną i przybiera
postać środków pieniężnych. Przedsiębiorstwa podejmujące takie działania, jak
wymienione powyżej, opisane przez J.C. Bogle’a czy F. Krawca, zwiększają wartość, którą dysponują i mogą ją dystrybuować między swoich interesariuszy. Jednocześnie te same działania powodują straty dla przedsiębiorstw, które są na te
działania narażone.
Opisane zjawiska były dotychczas stosunkowo rzadko przedmiotem badań naukowych. Jako nurt, w którym poświęcano im uwagę, można wskazać krytyczne
studia zarządzania. Innym nurtem badawczym, w którego obszarze zainteresowania znajdowały się tego rodzaju zachowania, są badania nad zachowaniami
oportunistycznymi przedsiębiorstw, podejmowanymi w relacjach międzyorganizacyjnych. Zachowania przedsiębiorstw związane z zawłaszczaniem wartości
częściej jednak są przedmiotem zainteresowania publicystów uwypuklających ich
sensacyjne wątki.
Obserwacje poczynione przez autora w przedsiębiorstwie, które później stało
się jednym z badanych obiektów, przyczyniły się do uświadomienia sobie luki
w postaci braku wiedzy umożliwiającej znalezienie odpowiedzi na pytanie, dla-
11
12
Wstęp
czego przedsiębiorstwo toleruje zjawiska, które można określić jako zawłaszczanie wartości. Ta obserwacja, w połączeniu ze studiami literaturowymi, pozwoliła
stwierdzić istnienie luki poznawczej dotyczącej zawłaszczania wartości, którą
można wyrazić za pomocą następujących pytań:
1. Na czym polega istota zawłaszczania wartości? Czym różni się to zjawisko od
zatrzymywania wartości? Czy ta różnica jest na tyle istotna, by uzasadniała
tworzenie nowej kategorii pojęciowej?
2. Jaki jest charakter zawłaszczania wartości? Czy jest to zdarzenie, czy proces?
Jeśli jest to proces, to jak przebiega i z jakich faz się składa?
3. Czy (a jeśli tak, to w jaki sposób) przedsiębiorstwa bronią się wobec prób zawłaszczania wartości?
Oznacza to, że luka poznawcza w obrębie omawianych zjawisk dotyczy zarówno zawłaszczania wartości, jak i zachowań obronnych przedsiębiorstw przed
zawłaszczaniem wartości.
3. Model zjawiska zawłaszczania wartości
Na podstawie analizy literatury można zidentyfikować co najmniej dwa zjawiska, które potencjalnie mają wpływ na zawłaszczanie wartości: nierównowagę organizacyjną oraz oportunizm organizacyjny. Nierównowaga w relacjach między
dwoma podmiotami pozwala jednemu z nich wywierać wpływ na drugi, powodując jakąś formę uzależnienia. Oportunizm jako taki polega na przebiegłym dążeniu do realizacji własnego interesu i może przybierać rażące formy, takie jak
kłamstwo, kradzież czy oszustwo. Częściej oportunizm przybiera jednak bardziej subtelną postać podstępu [Williamson, 1998, s. 60]. Oportunizm organizacyjny można zaś potraktować jako zachowania o charakterze oportunistycznym
podejmowane przez organizacje. Ponadto można sądzić, że zawłaszczanie wartości ma charakter procesu występującego w trakcie relacji zachodzących między
dwoma podmiotami, zaś jego zwieńczeniem jest przywłaszczenie wartości rozumiane jako zdarzenie powodujące, iż określona wartość pozostaje do dyspozycji
przedsiębiorstwa dokonującego zawłaszczenia wartości.
Zjawisko zawłaszczania wartości oraz zachowania obronne przeciwko zawłaszczaniu wartości, a także zależności między nimi można przedstawić w postaci modelu badawczego zaprezentowanego na rys. 1. Zawłaszczanie wartości
stanowi proces składający się z trzech następujących po sobie faz: nierównowagi
organizacyjnej, oportunizmu organizacyjnego i przywłaszczenia wartości. Na zachowania obronne składają się natomiast zachowania podejmowane z intencją
ograniczenia lub wyeliminowania zjawisk właściwych dla każdej z faz zawłaszczania wartości.
Wstęp
Przedmiotem badań zaprezentowanych w pracy są zachowania przedsiębiorstw dokonujących zawłaszczania wartości oraz zachowania obronne przedsiębiorstw narażonych na procesy zawłaszczania wartości.
Zawłaszczanie wartości
wartości
Nierównowaga
organizacyjna
Przedsiębiorstwo
zawłaszczające wartość
ekonomiczną
Oportunizm
organizacyjny
Przedsiębiorstwo
podejmujące
zachowania obronne
Przywłaszczenie
wartości
Zachowania obronne
Otoczenie
Rys. 1. Model zawłaszczania wartości i zachowań obronnych przedsiębiorstw
Źródło: opracowanie własne.
Nowość podejścia zastosowanego w pracy, jak się wydaje, polega na połączeniu w spójną całość kategorii i zjawisk, które wprawdzie były już opisywane
w literaturze, lecz nie rozpatrywano ich w związkach przyczynowo-skutkowych. W literaturze przedmiotu zajmowano się bowiem nierównowagą organizacyjną,
oportunizmem organizacyjnym oraz wybranymi aspektami zawłaszczania wartości. W niniejszej monografii autor nadał im specyficzne znaczenia i wskazał zależności przyczynowo-skutkowe w celu zidentyfikowania sposobu dokonywania
zawłaszczania wartości. Jako drugą nowość należy wskazać identyfikację zachowań obronnych podejmowanych przez przedsiębiorstwa narażone na zawłaszczanie wartości.
4. Hipotezy, cele i metody badawcze
Jakkolwiek wyrażane są poglądy, iż w badaniach jakościowych nie formułuje się
hipotez badawczych, w pracy sformułowano następującą główną hipotezę badawczą: procesy zawłaszczania wartości są podejmowane wobec tych przedsiębiorstw ze współpracujących par, które mają mniejsze możliwości samodzielnego
generowania i pozostawienia do swojej dyspozycji wartości ekonomicznej.
13
14
Wstęp
Kolejne hipotezy są rozwinięciem hipotezy głównej:
1. Ograniczone możliwości generowania wartości ekonomicznej wynikają ze słabości zasobowych przedsiębiorstwa, w szczególności z niedostatecznej ilości relacji cechujących się równowagą z partnerem, co stanowi bodziec do nawiązywania lub akceptowania relacji cechujących się jakąś formą przewagi partnera.
2. W procesie zawłaszczania wartości występuje sekwencja zjawisk składająca
się z nierównowagi organizacyjnej, oportunizmu organizacyjnego oraz przywłaszczenia wartości.
3. Na zachowania obronne przedsiębiorstw przed zawłaszczaniem wartości składają się specyficzne zachowania obronne podejmowane wobec każdego ze
składników procesu zawłaszczania wartości.
4. Przedsiębiorstwa mogą ograniczać swoje zachowania obronne dla utrzymania
relacji z silniejszym podmiotem, akceptując pewien poziom przywłaszczanej
wartości. Stanowi to swoistą „kontrybucję” na rzecz silniejszego partnera, wynagrodzenie za możliwość uzyskiwania określonych korzyści wynikających
z relacji z nim. W rezultacie powstaje relacja „wasalizacji” między przedsiębiorstwami.
Przed pracą postawiono dwa rodzaje celów badawczych:
1. Cele poznawcze:
− identyfikacja i uporządkowanie wiedzy na temat zjawiska zawłaszczania
wartości przez przedsiębiorstwa,
− identyfikacja procesów i uwarunkowań zawłaszczania wartości,
− charakterystyka elementów składowych procesu zawłaszczania wartości
wygenerowanej przez przedsiębiorstwo,
− identyfikacja i charakterystyka zachowań obronnych przedsiębiorstw wobec podmiotów dokonujących zawłaszczania wartości.
2. Cel metodyczny: opracowanie metody postępowania umożliwiającej określenie stopnia narażenia przedsiębiorstwa na zawłaszczanie wartości.
Na marginesie wskazanego celu metodycznego należy zwrócić uwagę na jego
praktyczny aspekt, polegający na możliwości wykorzystania przez zarządzających opisanej metody do poprawy sytuacji przedsiębiorstw z punktu widzenia
możliwości pozostawienia do dyspozycji przedsiębiorstwa tej wartości, którą
przedsiębiorstwo wygenerowało.
Osiągnięcie tak sformułowanych celów badawczych wymagało realizacji zadań badawczych na trzech płaszczyznach:
a) teoretycznej, w obrębie której zamierzano dokonać:
− identyfikacji dotychczasowego dorobku w obszarach: oportunizmu, nierównowagi organizacyjnej, zatrzymywania oraz migracji wartości,
− konceptualizacji pojęcia zawłaszczanie wartości,
− identyfikacji składników procesu zawłaszczania wartości,
Wstęp
− identyfikacji zachowań obronnych jako takich, niezależnie od rodzaju podmiotu je podejmujących,
b) empirycznej, wymagającej:
− identyfikacji przypadków rzeczywistego zawłaszczania wartości,
− identyfikacji uwarunkowań realnych procesów zawłaszczania wartości,
− identyfikacji realnych zachowań obronnych przedsiębiorstw przed zawłaszczaniem wartości,
c) analitycznej, gdzie zamierzano:
− określić czynniki wpływające na proces zawłaszczania wartości,
− określić kierunek wpływu tych czynników na proces zawłaszczania wartości,
− dokonać typologii zachowań obronnych przedsiębiorstw.
S.D. Jap i E. Anderson stwierdzili, że przyczyną trudności badania zachowań
motywowanych egoizmem i przebiegłością jest obawa respondentów przed wywołaniem wobec nich uprzedzeń społecznych. Wskazali również, że w takiej sytuacji możliwe są dwa zasadnicze sposoby postępowania [Jap, Anderson, 2003]. Pierwszy z nich polega na zbieraniu bezpośrednich danych dotyczących takich zachowań, ale przy wykorzystaniu kategorii neutralnych. Drugi natomiast polega na
badaniu opisanych zachowań poprzez pytanie o to podmiotów narażonych na nie
przez partnerów. Ze względu na możliwą drażliwość omawianych w pracy zjawisk, autor zastosował drugi ze wskazanych przez S.D. Jap i E. Anderson sposobów, dlatego zachowania przedsiębiorstw dokonujących zawłaszczania wartości
zostały zrekonstruowane na podstawie odpowiedzi udzielanych przez respondentów z przedsiębiorstw poddanych tym procesom.
Metodyka badań, których wyniki zaprezentowano w pracy, powstała pod wpływem czterech podstawowych nurtów. Są to: nurt krytyczny w naukach o zarządzaniu, epistemologia niefundamentalistyczna, ewolucjonizm oraz paradygmat
interpretatywno-symboliczny. Szerzej inspiracje metodyczne zaprezentowano
w rozdziale czwartym.
Przeprowadzone badania miały charakter wyjaśniający. Formułę takich badań
wyznaczają pytania typu: w jaki sposób? dlaczego? Odnoszą się one do zjawiska zawłaszczania wartości oraz zachowań obronnych podejmowanych wobec
zawłaszczania wartości. W badaniach posłużono się podejściem indukcyjnym. Dla zrealizowania celów zastosowano studia przypadków, które należą do grupy
metod jakościowych wykorzystywanych w poznaniu i doskonaleniu organizacji. Ten rodzaj badań jest najbardziej popularną metodą jakościową używaną przez
badaczy zarządzania. Do zbierania danych o zachowaniach przedsiębiorstw posłużono się kwestionariuszem do wywiadu skategoryzowanego, który składał się
z trzech zasadniczych części zawierających pytania dotyczące:
− ogólnych informacji o zaangażowaniu przedsiębiorstwa w relacje z innymi
podmiotami,
15
16
Wstęp
− faz procesu zawłaszczania wartości,
− zachowań obronnych wobec zawłaszczania wartości.
Dokonując wyboru przedsiębiorstw do badań, uwzględniono dwa podstawowe
kryteria: dostępność danych oraz prawdopodobieństwo wystąpienia badanych
zjawisk. Pierwsze oznaczało gotowość członków kierownictw przedsiębiorstw do
udziału w badaniu oraz chęć ujawnienia danych o zjawiskach, które były przedmiotem zainteresowania autora. W celu uwzględnienia drugiego kryterium posłużono się osobistymi relacjami oraz informacjami medialnymi, które pozwoliły
określić przedsiębiorstwa cechujące się dużym prawdopodobieństwem wystąpienia badanych zjawisk.
5. Układ i zawartość pracy
Praca składa się z czterech rozdziałów, a jej struktura jest konsekwencją toku rozumowania przedstawionego w opisie problemu badawczego oraz hipotez i celów badań.
Rozdział pierwszy stanowi kontekst rozważań zawartych w kolejnych częściach pracy. Scharakteryzowano w nim przedsiębiorstwo jako rodzaj podmiotu
dominujący we współczesnej gospodarce oraz wskazano na możliwość zróżnicowanego postrzegania istoty przedsiębiorstwa, co może mieć konsekwencje m.in. przy dokonywaniu podziału wartości między jego interesariuszy. Ponadto rozwinięto wątek uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw, skupiając się na
zjawisku finansyzacji jako czynniku, który w opinii autora sprzyja podejmowaniu zachowań zmierzających do zawłaszczania wartości, a nawet może służyć do
ich uzasadniania. W rozdziale uzasadniono domysł dotyczący wspierania finansyzacji przez globalizację. Następnie podjęto wątek wartości w przedsiębiorstwie,
omawiając zjawisko celów przedsiębiorstwa i podejście do definiowania pojęcia „wartość” oraz określono sposób rozumienia w pracy tego pojęcia. Zwrócono
również uwagę na miejsce wartości wśród celów przedsiębiorstw. Trzy kolejne
podrozdziały poświęcono zjawiskom kluczowym dla sukcesu współczesnego
przedsiębiorstwa: generowaniu wartości zarówno indywidualnemu, jak i kooperatywnemu, migracji wartości między przedsiębiorstwami oraz zatrzymywaniu
wartości przez przedsiębiorstwa.
Rozdział drugi poświęcono tytułowemu procesowi zawłaszczania wartości
przez przedsiębiorstwa. W pierwszej kolejności przeprowadzono rozróżnienie
między zatrzymywaniem a zawłaszczaniem wartości oraz dokonano konceptualizacji pojęcia „zawłaszczanie wartości”, formułując kryteria pozwalające zidentyfikować to zjawisko. Następnie opisano proces zawłaszczania wartości rozumiany
jako wywieranie wpływu na inne przedsiębiorstwa, składający się z trzech faz:
Wstęp
wywoływania nierównowagi organizacyjnej, zastosowania oportunizmu organizacyjnego oraz przywłaszczenia wartości. Wymienione fazy zostały szczegółowo
opisane w kolejnych podrozdziałach.
W rozdziale trzecim w pierwszej kolejności zajęto się relacjami przedsiębiorstw jako czynnikiem, którego zaistnienie umożliwia wystąpienie zjawisk
będących przedmiotem zainteresowania autora, tzn. zawłaszczania wartości i zachowań obronnych. Wskazano tu w szczególności przesłanki nawiązywania relacji między przedsiębiorstwami. Następnie zaprezentowano dwa rodzaje zjawisk:
przemoc i zachowania obronne jako takie. Zachowania obronne zostały omówione
na podstawie dorobku szkoły prakseologicznej i nauk wojskowych, ze szczególnym uwzględnieniem walki podmiotu słabszego z silniejszym. Następnie przedstawiono bardziej konkretne, wybrane zachowania obronne wobec nierównowagi
organizacyjnej oraz przeciwko zachowaniom oportunistycznym.
W rozdziale czwartym zostały zaprezentowane wyniki badania empirycznego przeprowadzonego przez autora. Omówiono tu metodykę badań, uzasadniając tym samym przyjęte rozwiązania metodyczne. Następnie opisano informacje
uzyskane z badanych przedsiębiorstw oraz zaprezentowano uogólnienia (sformułowane na podstawie badania) dotyczące procesów zawłaszczania wartości i zachowań obronnych podejmowanych przez badane przedsiębiorstwa.
Niniejsza monografia powstała na podstawie badań własnych autora. Biorąc
odpowiedzialność za wszelkie niedostatki pracy, autor składa wyrazy wdzięczności recenzentom wydawniczym: prof. zw. dr hab. Irenie K. Hejduk oraz prof. dr. hab. Zbigniewowi Dworzeckiemu za ich cenne uwagi oraz innym osobom,
które zechciały podzielić się swoimi spostrzeżeniami, za nieraz bolesne, ale cenne
wskazówki.
17