Recenzja projektu planu ochrony Tatrzańskiego Parku

Recenzja projektu planu ochrony
Tatrzańskiego Parku Narodowego
uwzględniającego zakres planu ochrony
obszaru Natura 2000 PLC Tatry
Część dotycząca:
OPERATU OCHRONY ROŚLIN I GRZYBÓW (MCHY)
Autor recenzji: prof. dr hab. Jan Żarnowiec
Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody
Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska
Wydział Nauk o Materiałach i Środowisku
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej
ul. Willowa 2; 43-309 Bielsko-Biała
Poznań, marzec 2015 r.
I. Metryka recenzowanego opracowania
Tytuł opracowania:
Imiona i nazwiska autorów
opracowania:
Operat ochrony roślin i grzybów (mchy)
dr hab. Adam Stebel (ŚUM w Katowicach) – nadzór
merytoryczny, opracowanie merytoryczne
mgr inż. Marcin Czerny (KRAMEKO sp. z o.o.) – opracowanie
wzoru operatu
Krameko. Sp. z o. o.
Kraków 2013
Liczba stron:
79
Jednostka sporządzająca:
Miejsce i data opracowania:
Załączniki:
rodzaj załączników (np. mapy)
Tabela 23. Lista mchów TPN
Wykaz nr 24. Bibliografia briologiczna Tatrzańskiego PN
Mapy siedlisk i stanowisk oraz oceny gatunków
Warstwy geometryczne
Dokumentacja multimedialna
liczba załączników tego rodzaju
1
1
38
7
15 fotografii barwnych gatunków
i/lub ich siedlisk
II. Streszczenie recenzowanego opracowania
Recenzowana dokumentacja
Recenzowany dokument – operat ochrony roślin i grzybów (mchy) – liczy łącznie 79 stron. Zasadnicza
część operatu zawarta jest na 54 stronach, a na pozostałych znajdują się załączniki (tabele, wykazy i spisy).
Dodatkowo udostępniono plik w programie Excel – zestawienia_inwentaryzacji_mchów_karty_populacji
oraz spakowany katalog z plikami 38 map siedlisk i stanowisk oraz oceny gatunku (dla 38 gatunków),
a także 4 mapy – (1) mapę zagrożeń dla populacji mchów, (2) mapę zadań ochronnych, (3) mapę
oceny zagrożeń dla populacji mchów i (4) mapę monitoringu mchów oraz 15 fotografii barwnych
gatunków i/lub ich siedlisk.
Streszczenie operatu
Po stronie tytułowej, spisach: treści, tabel, map i warstw geometrycznych, znajduje się wprowadzenie
– gdzie ogólnie scharakteryzowano dokumentację i przedstawiono schemat budowy operatu.
Merytorycznie ważna treść recenzowanego operatu rozpoczyna się od strony siódmej. Dokument
składa się jakby z dwóch głównych działów – pierwszy obejmuje zagadnienia związane
z charakterystyką mchów Tatrzańskiego PN, a drugi dotyczy problemów ochrony omawianej grupy
roślin. Operat podzielono na cztery zasadnicze części – (A) wstęp, (B) charakterystyka flory mchów,
w tym gatunków Natura 2000, (C) ochrona mchów, w tym gatunków Natura 2000 i (D) załączniki.
W obrębie tych części wyróżniono rozdziały pierwszego i, w razie potrzeby, niższych rzędów.
We wstępie podano – podstawę prawną sporządzenia operatu, opisano historię poznania mchów
TPN, przedstawiono listę muskoflory TPN, wyselekcjonowano grupę gatunków najcenniejszych
i syntetycznie podsumowano zasoby muskologiczne polskich Tatr. W części „B. Charakterystyka flory
mchów, (...)” opisano dotychczasowy stan rozpoznania muskoflory TPN (w tym analizę dostępnych
materiałów; nakreślono zakres uzupełniających prac inwentaryzacyjnych), metodykę inwentaryzacji
(w tym metody inwentaryzacji – flory, procesów i zmian w populacjach oraz zagrożeń dla populacji
gatunków), wyniki inwentaryzacji (gatunków, procesów i zmian oraz zagrożeń dla populacji),
a następnie opracowano zbiorczą charakterystykę oraz ocenę populacji mchów (w tym
2
charakterystykę populacji gatunków tej grupy łącznie z taksonami NATURA 2000 i waloryzację ich
populacji). Część „C. Ochrona mchów, (...)” zawiera koncepcję ochrony (analizę dotychczasowej
ochrony i projekt ochrony oraz monitoring zasobów mchów), a także zadania ochronne. W części „D.
Załączniki” zamieszczono wykaz gatunków mchów podanych dotąd z TPN (w formie tabeli),
bibliografię briologiczną polskich Tatr, wykazy map i warstw geometrycznych oraz zestawienie
dokumentacji multimedialnej.
We wnioskach operatu zaproponowano następujące działania ochronne:
(a) zmiana systemów grzewczych na systemy wykorzystujące energię elektryczną, geotermalną,
słoneczną oraz pomp cieplnych – w celu zachowania przede wszystkim populacji mchów
epifitycznych, w tym „reliktów puszczańskich” (priorytet wysoki);
(b) promowanie polityki proekologicznej – w celu zachowania populacji mchów z różnych grup
ekologicznych, przede wszystkim tzw. „gatunków parasolowych” (priorytet wysoki);
(c) dostosowanie infrastruktury szlaków turystycznych do ilości korzystających z nich turystów –
w celu zachowania populacji mchów muraw wysokogórskich (priorytet średni);
(d) brak ingerencji – w celu zachowania populacji mchów leśnych regla górnego (priorytet wysoki);
(e) kontynuacja renaturalizacji drzewostanów regla dolnego poprzez ich przebudowę – w celu
odtworzenia wielkości populacji mchów zasiedlających wielogatunkowe, naturalne lasy regla dolnego
(priorytet wysoki);
(f) prowadzenie działań o charakterze tradycyjnego zrównoważonego użytkowania kośnego poprzez
okresowe wykaszanie łąk na polanach, gdzie występują młaki i torfowiska – w celu zachowania
i odtworzenia siedlisk mchów bagiennych (priorytet wysoki).
W celu oceny skuteczności proponowanych sposobów ochrony zaprojektowano monitoring
polegający na obserwacji lokalnych populacji 9 gatunków, w tym 2 gatunków ujętych w załączniku II
Dyrektywy Siedliskowej; wytypowano w tym celu następujące mchy: zdrojek potokowy Fontinalis
antipyretica (monitoring wód), płaszczeniec fałdowany Buckiella undulata (monitoring wilgotnych
borów), limprichtia pośrednia Limprichtia cossonii (monitoring młak), torfowiec magellański
Sphagnum magellanicum (monitoring torfowisk), fałdziec pomarszczony Rhytidium rugosum
(monitoring muraw wysokogórskich), miechera kędzierzawa Neckera crispa (monitoring zbiorowisk
naskalnych), myszyniec baźkowiec Isothecium alopecuroides (monitoring zbiorowisk epifitycznych),
haczykowiec błyszczący Hamatocaulis (Drepanocladus) vernicosus (Załącznik II DS; monitoring młak)
i bezlist okrywowy Buxbaumia viridis (Załącznik II DS; monitoring leśnych gatunków epiksylicznych).
III. Ocena recenzowanego opracowania
1. Aspekty merytoryczne
1.1 Struktura opracowania
Układ recenzowanego operatu i struktura podziału jego treści są prawidłowe, typowe dla takich
opracowań. Kolejność rozdziałów, podawania danych i informacji jest logiczna, dobrze przemyślana.
Tekst operatu napisany jest zwięzłym, ładnym i przystępnym językiem, a ważniejsze zagadnienia
przedstawiono w tabelach i na mapach co znacznie ułatwia ich percepcję.
1.2 Szczegółowa ocena operatu
Strona tytułowa. – Tytuł recenzowanego dokumentu to „Plan ochrony Tatrzańskiego Parku
Narodowego. Operat ochrony roślin i (...)”, a zgodnie z SIWZ tytuł powinien być następujący „Plan
3
ochrony dla obszaru Natura 2000 PLC120001 Tatry oraz obejmującego go Tatrzańskiego Parku
Narodowego. Operat ochrony roślin i (...)”.
Część A. Wstęp
1. Podstawa prawna sporządzenia operatu. – Przywołano poprawnie dwa podstawowe akty prawne
będące podstawą prawną sporządzenia przedmiotowego operatu.
2. Historia poznania mchów TPN. – Autorzy operatu zwięźle opisali historię badań mchów na terenie
TPN i zawartego w jego granicach obszaru Natura 2000 PLC Tatry. Badania mchów w polskich Tatrach
trwają już ponad 200 lat, a ich pionierem był szwedzki lekarz, botanik Göran Wahlenberg, który
w lecie 1813 r. prowadził tu eksploracje briologiczne, a ich wyniki opublikował w znanym dziele Flora
Carpatorum Principalium (Wahlenberg 1814). Następnie na terenie tym prowadzili analizy czołowi
briolodzy europejscy, tak że pod koniec XIX w. Tatry należały do gór o najlepiej poznanej florze
mchów w Europie. Warto tu zacytować fundamentalną monografię lekarza, botanika, profesora
Uniwersytetu Warszawskiego Tytusa Chałubińskiego Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium,
hucusque cognitorum (Chałubiński 1886), która do dziś nie straciła na wartości. Po II wojnie
światowej działali na tym terenie m.in. muskolodzy z poznańskiego i krakowskiego, a ostatnio
również ze śląskiego ośrodka naukowego. Autorzy przedstawili historię badań mchów w polskich
Tatrach do 2013 r. Ponad 200 lat badań briologicznych zaowocowało licznymi publikacjami, w których
znajdują się dane o mchach TPN. Rozdział dotyczący historii badań muskologicznych, jest zwięzły,
szczegółowy, napisany przystępnym językiem. Wyraźnie koresponduje z informacjami zawartymi
w opracowaniu monograficznym Mchy w zielniku Tytusa Chałubińskiego w Muzeum Tatrzańskim
w Zakopanem (Ochyra, Cisło 1999), ale uzupełniono go o prace opublikowane w latach 1998−2013.
Przytoczono większość prac ważnych dla poznania mchów TPN, jednak brak tu cytowań kilku
ważnych publikacji prof. Stanisława Lisowskiego – jednego z głównych badaczy muskoflory
tatrzańskiej, które moim zdaniem powinny znaleźć się w tym rozdziale. Chodzi o pracę
fitosocjologiczną Charakterystyka briologiczna wysokogórskich zespołów murawowych Tatr
Zachodnich (Lisowski 1966), gdzie podano liczne taksony mchów (w tym kilka nowych). Nie
uwzględniono również wydawnictwa zielnikowego Bryotheca Polonica (13 fascykułów, 325
numerów; wydanych przez S. Lisowskiego w latach 1956−1965). Autorzy na str. 7 (wiersze 19−20 od
dołu) wydają się wskazywać na te prace, ale ostatecznie zapomnieli (?) je tu zacytować; nie umieścili
ich również w wykazie bibliografii. Nie zacytowano też pracy Górskiego (2007) dotyczącej roślinności
piargowej przy szlakach turystycznych w polskich Karpatach, siedlisk wcześniej słabo poznanych,
gdzie podano kilka nowych gatunków mchów dla Tatr.
3. Lista mchów TPN. – Wykaz mchów znanych z TPN opracowano w formie długiej, obszernej tabeli
(tabela 23), umieszczonej w części D. Załączniki. Przy poszczególnych taksonach podano informacje
o ich statusie ochronnym w Polsce, czy ujęty jest w Konwencji Berneńskiej, czy wymieniony jest w V
załączniku Dyrektywy Siedliskowej, o stopniu zagrożenia w Europie i Polsce oraz czy jest rzadki
w Parku, a także dane o jego ostatnim notowaniu na tym terenie. Zestawiono tu prawie wszystkie
mchy znane z TPN, ale w związku z pominięciem np. pracy Górskiego (2007) brakuje w niej np.
Bucklandiella elongata, Campylium polygamum i Hypnum pratense; zauważyłem też np. brak
Hypnum imponens, który podał Balcerkiewicz (1984); powyższe prace warto jeszcze raz
przestudiować pod tym kątem. Podobnie, również w wielu miejscach, mogą się zmienić informacje
o ostatnim notowaniu danego gatunku na badanym terenie. Warto podkreślić, że liczne taksony
mchów obserwowano na terenie TPN ponad 50 lat temu (tab. 23), co wg kryteriów czerwonej listy
może kwalifikować je do grupy zaginionych. Niewątpliwie współczesna muskoflora TPN wymaga
dalszych intensywnych badań przez większą grupę muskologów. Ich przeprowadzenie w pełnym
zakresie dla potrzeb niniejszego planu ochrony..., biorąc pod uwagę dostępne ramy czasowe i środki,
było oczywiście niemożliwe.
4. Gatunki najcenniejsze TPN. – Wyodrębniono grupę 124 gatunków, które uznano za najcenniejsze
w muskoflorze TPN. W grupie tej umieszczono: 75 gatunków objętych ochroną ścisłą i 21 – częściową
4
(wg wówczas obowiązującego rozporządzenia), 70 zagrożonych w Polsce, 26 zagrożonych w Europie
i 3 zamieszczone w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz 35 mchów górskich znanych w Polsce
tylko z Tatr (łączna liczba gatunków najcenniejszych nie jest zwykłą sumą poszczególnych grup,
ponieważ dany mech może należeć do kilku różnych grup). Przyjęte przez autorów kryteria wyboru
najcenniejszych składników muskoflory uważam za właściwe; są również spójne z przyjętymi
w operacie ochrony wątrobowców.
5. Podsumowanie zasobów mchów TPN. – Po przestudiowaniu danych opublikowanych i w efekcie
własnych badań terenowych autorzy operatu ustalili, że muskoflora TPN liczy 472 taksony (452 sp., 2
subsp., 18 var.; stan na październik 2013 r.), co stanowi ok. 65% flory mchów kraju. W świetle tych
danych, TPN i leżący w jego granicach obszar Natura 2000 PLC Tatry, jest pod względem
zróżnicowania muskoflory najbogatszy wśród wszystkich obszarów chronionych w Polsce. Dziewięć
gatunków podanych we wcześniejszych pracach wykluczono z flory Tatr (ponieważ po rewizji okazów
zielnikowych okazało się, że materiały te reprezentują inne taksony). Należy podkreślić, że w wyniku
eksploracji terenowych przeprowadzonych na potrzeby tego operatu, autorzy odnaleźli 4 gatunki
nowe dla TPN (tj.: Bryum dichotomum, Dicranella cerviculata, Mnium hornum i Pohlia nutans subsp.
schimperi). Przyszłe szczegółowe badania terenowe zapewne jeszcze powiększą liczbę gatunków
mchów znanych z tego terenu, szczegółowe studia dalszych publikacji pewnie też wniosą nowe dane,
a w wyniku krytycznych rewizji dowodowych materiałów zielnikowych prawdopodobnie wyłączone
zostaną z flory terenu niektóre dalsze taksony. Jak podkreślono powyżej, muskoflora Tatr wymaga
dalszych intensywnych, długotrwałych badań przez liczniejszy zespół badaczy. Zaznaczyć jednak
należy, że zestawiona tu lista mchów jest prawie kompletna i całkowicie wystarcza dla potrzeb
recenzowanego operatu, zwłaszcza dla określenia celów i zaprojektowania zadań ochronnych.
Oszacowanie szczegółowej liczby stanowisk mchów na terenie TPN, uwzględniając dane
opublikowane (zwłaszcza przy ujęciu gatunków częstych i pospolitych), jest praktycznie niemożliwe.
Warto podkreślić, że podczas eksploracji terenowych przeprowadzonych przy realizacji niniejszego
operatu, jego autor zebrał ok. 1300 oryginalnych dat florystyczno-ekologicznych (w większości
odnoszących się do zagrożonych i rzadkich mchów), co całkowicie wystarcza do analiz dla potrzeb
przedmiotowego operatu.
Część B. Charakterystyka flory mchów, w tym gatunków Natura 2000
1. Dotychczasowe rozpoznanie.
1.1. Analiza dostępnych materiałów i ocena ich przydatności. – Z bardzo obszernej bibliografii
briologicznej TPN wybrano 46 publikacji (ok. 41% prac opisujących muskoflorę Tatr), które zdaniem
autorów mają największe znaczenie z punktu widzenia konstruowanego operatu. Wybrano pełne
spektrum publikacji – opracowania monograficzne, prace florystyczne, taksonomiczne,
fitogeograficzne, wydawnictwa zielnikowe i ważniejsze prace fitosocjologiczne. Uważam, że zestaw
tych prac wykazuje dużą, wystarczającą przydatność dla potrzeb niniejszego operatu.
Publikacje te i ocenę ich przydatności przedstawiono w formie tabeli 1 (str. 9−13). W tabeli tej,
w wierszu 41 – ostatnia kolumna, pomylona jest nazwa gatunku – oczywiście chodzi o Hookeria
lucens a nie o Oligotrichum hercynicum.
1.2. Zakres uzupełniających prac inwentaryzacyjnych. – Obejmował chronione i zagrożone mchy
leśne, naskalne, młak i torfowisk oraz wodne w całych Tatrach. Większość opublikowanych danych
o florze mchów dotyczy terenów powyżej górnej granicy lasu, a piętra leśne są znacznie słabiej
poznane. Podczas prowadzonych inwentaryzacji starano się więc położyć większy nacisk na badanie
mchów pięter leśnych. Przyjęty zakres prac uzupełniających uważam za całkowicie wystarczający.
2. Inwentaryzacja.
2.1. Metodyka inwentaryzacji. – Prowadzono szczegółową inwentaryzację i waloryzację terenową
we wszystkich dostępnych siedliskach w Parku, w oparciu o specjalnie przygotowane formularze
wymuszające jednorodne dane, ułatwiające późniejszą analizę. Zapisywano standardowe dane, m.in.:
5
wielkość populacji, realizowany sposób rozmnażania, położenie, występujące zagrożenia i ich typ.
stanowiska zaznaczano na podkładzie mapy. Metody inwentaryzacji gatunków, procesów i zmian
zachodzących w ich populacjach oraz zagrożeń dla populacji zestawiono i opisano w tabelach
(odpowiednio tab. 3, 4 i 5). W każdej z tych tabel szczegółowo określono przedmiot inwentaryzacji,
jej miejsce, czas i intensywność oraz metodę, a dodatkowo w ostatniej kolumnie precyzyjnie opisano
metodę inwentaryzacji. Najczęściej była to bezpośrednia obserwacja w terenie i kartografia
botaniczna. Analizowano krytycznie również wcześniejsze dane. Metodyka powyższa jest zwykle
stosowana w tego typu opracowaniach i nie budzi zastrzeżeń merytorycznych.
2.2. Wyniki inwentaryzacji. – Uzupełniające prace inwentaryzacyjne gatunków mchów (w tym
gatunków Natura 2000), zmian zachodzących w ich populacjach oraz inwentaryzacji zagrożeń dla
populacji mchów, przeprowadzono w sezonach wegetacyjnych 2012−2013 r. w 164 punktach na
terenie TPN. Zebrano niezbędne próbki do identyfikacji mikroskopowej trudniejszych gatunków (450
okazów), które po opracowaniu złożono w zielnikach SOSN i KRAM; zebrano też łącznie 1300 dat
florystyczno-ekologicznych. Uzyskane wyniki zebrano w geometrycznej bazie danych. Rozmieszczenie
inwentaryzowanych stanowisk i siedlisk dobrze ilustruje warstwa nr 1. Warstwa – inwentaryzacja
stanowisk i siedlisk mchów…
3. Zbiorcza charakterystyka oraz ocena populacji mchów, w tym gatunków Natura 2000
3.1. Charakterystyka populacji mchów, w tym gatunków Natura 2000. – W części opisowej (rozdz.
3.1.1.) podano ogólne dane liczbowe o florze mchów TPN, podkreślono zwłaszcza jej specyfikę.
Rośnie tu 37 gatunków, które w Tatrach mają jedyne stanowiska w Polsce, a Hygrohypnum
cochlearifolium i Zygodon gracilis mają tu jedyne stanowiska w całym łuku Karpat. Spośród grupy 124
mchów najcenniejszych w Parku wybrano 96, które zamieszczono i opisano w formie tabeli – karty
gatunków (tab. 6). Przedstawiono m.in. tak ważne z punktu widzenia ich ochrony informacje jak:
najczęściej zajmowane siedlisko, wymagania świetlne, sposób rozmnażania, lokalizację najbliższych
stanowisk, liczbę kwadratów ATPOL w Polsce, liczbę stanowisk w TPN i liczebność w Parku. Autorzy
jednak nie podali kryteriów, jakimi kierowali się przy wyodrębnieniu tej grupy (najpewniej chodzi tu
o ochronę gatunkową i odpowiednią reprezentatywność poszczególnych grup ekologicznych).
Uzupełnieniem tego rozdziału są umieszczone w załącznikach mapy siedlisk i stanowisk oraz oceny
opracowane dla 38 gatunków (spakowane mapy w wersji elektronicznej). Mapy te są czytelne i niosą
pełną informację o danych taksonach. Wyjaśnienia wymaga jedynie (podobnie jak w przypadku tabeli
6.) – jakie było kryterium wyboru tych 38 gatunków?
Z terenu TPN znane są 3 gatunki z załącznika II Dyrektywy siedliskowej, tj. Buxbaumia viridis,
Hamatocaulis vernicosus i Meesia longiseta (rozdz. 3.1.2.). W tabeli 7. przedstawiono ich zestawienie
zbiorcze, gdzie po nazwie łacińskiej zamieszczono następujące informacje: kod UE gatunku, znaczenie
gatunku o priorytetowym znaczeniu, liczba stanowisk w Parku, zajmowana powierzchnia
i syntetyczna charakterystyka. Przeprowadzono specjalne inwentaryzacje i waloryzacje w miejscach
występowania gatunków Natura 2000. Okazało się, że Buxbaumia viridis znany jest z 5 stanowisk,
Hamatocaulis vernicosus rośnie na jednym stanowisku, natomiast specjalne poszukiwania Meesia
longiseta na jedynym znanym stanowisku jego występowania, nad Toporowym Stawem Wyżnim,
były bezowocne. W wyniku tych badań ostatni gatunek określono w tej tabeli jako
„najprawdopodobniej wyginął”, a w dalszej części operatu (str. 35 w operacie) napisane jest wprost –
wymarł (sugeruję ujednolicenie informacji; gatunek ten był ostatnio notowany ponad 50 lat temu).
Opisując procesy i zmiany zachodzące w populacjach mchów (rozdz. 3.1.3.), autorzy wymieniają dwa
przeciwstawne procesy, tj. zmniejszanie lub zwiększanie lokalnego zasięgu występowania
poszczególnych gatunków albo ich grup ekologicznych. Zmniejszanie areału dotyczy głównie mchów
leśnych (części epifitów i epigeitów) oraz gatunków młak i torfowisk. Zwiększają swój zasięg mchy
miejsc wydeptywanych (przede wszystkim wzdłuż szlaków i ścieżek) i część epifitów (głównie
występujących na samotnie rosnących drzewach). W tabeli 8 zamieszczono zbiorcze zestawienie
procesów i zmian zachodzących w populacjach mchów. Informacje zawarte w tej tabeli są jasne,
6
zrozumiałe i nie budzą wątpliwości merytorycznych. Analogiczne zjawiska obserwuje się praktycznie
w całych polskich Karpatach i często w innych regionach.
Przyczyną drastycznych zmian wśród mchów leśnych (głównie epifitów i epiksyli), w tym grupy
gatunków puszczańskich, jest przede wszystkim prowadzona wcześniej gospodarka leśna protegująca
świerk (rozdz. 3.1.4.). Dochodzi do tego jeszcze zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, emisje
zanieczyszczeń dalekiego zasięgu, a obecnie głównie zanieczyszczenia ze źródeł lokalnych. Mchy
bagienne i błotne oraz torfowiskowe zanikają wskutek sukcesji leśnej na ich siedliskach. Kolejne
ważne przyczyny to masowa turystyka górska i zaprzestanie użytkowania polan reglowych (czego
efektem jest ich zarastanie). W tabeli 9 przedstawiono zbiorcze zestawienie zagrożeń dla populacji
mchów; wyodrębniono i scharakteryzowano: zagrożenie, grupę ekologiczną mchów, których dotyczy
to zagrożenie, zdefiniowano źródło zagrożenia, występowanie zagrożenia, jego miejsce
występowania i skutki oraz syntetyczny opis zagrożenia. Wszystkie dane zawarte w tej tabeli są jasne
i poprawne merytorycznie.
Tekst tej części operatu uzupełnia mapa zagrożeń dla populacji mchów (mapa 1) i warstwa
geometryczna – zagrożenia dla populacji mchów (warstwa nr 3). Obie mapy dobrze ilustrują
poruszane zagadnienia merytoryczne, niosą duży bagaż informacji i są dobrze wykonane pod
względem graficznym.
3.2. Waloryzacja populacji mchów i ocena stanu ochrony gatunków Natura 2000. – Do waloryzacji
gatunków wyselekcjonowano 96 taksonów spośród 124 najcenniejszych składników muskoflory
Parku. Wyboru dokonano tak, aby wśród nich reprezentowane były wszystkie grupy ekologiczne
(rozdz. 3.2.1.), co należy uznać za właściwe. W tabeli 10 określono 6 stopni wartości gatunku (od
wybitnej do negatywnej) i kwalifikujące do nich kryteria. Tabela 11 zawiera 96 wyselekcjonowanych
gatunków specjalnej troski i przyporządkowaną im wartość waloryzacyjną (opierając się na wcześniej
zdefiniowanych kryteriach). 3 z nich mają wartość wybitną, 34 – bardzo wysoką, 1 – wysoką, 9 –
średnią i 49 – niską. Przyporządkowane poszczególnym gatunkom wartości waloryzacyjne nie budzą
wątpliwości merytorycznych. Treści zawarte w tym podrozdziale syntetycznie ilustruje warstwa
geometryczna nr 4 (Warstwa 4 – ...ocena mchów).
Zróżnicowana jest ocena stanu ochrony gatunków Natura 2000 (rozdz. 3.2.2.). W wyniku
prowadzonych badań oceniono, że: (1) Meesia longiseta – wyginął; (2) Hamatocaulis vernicosus –
parametry populacji i siedliska są złe (U2), i perspektywy ochrony jego stanowiska są złe (jego
stanowisko szybko zarasta i wymaga ochrony czynnej); (3) Buxbaumia viridis – podawany z Parku od
XIX w., ostatnio obserwowany w 2011 r., parametr siedliska oszacowany jako U1, a populacji – FV. W
formie wymaganej tabeli przedstawiono zestawienia oceny gatunków Natura 2000 – Hamatocaulis
vernicosus i Buxbaumia viridis. Cała treść tego podrozdziału jest poprawna pod względem
metodycznym i merytorycznym.
Podczas terenowych badań inwentaryzacyjnych zarejestrowano procesy zmniejszania się
i zwiększania areału niektórych grup mchów (rozdz. 3.2.3.), co jest zwykle niekorzystne
(zidentyfikowano 5 takich przypadków). Zmniejszanie zasięgu występowania epifitów cienistych
lasów, mchów młak i torfowisk oraz naziemnych gatunków leśnych jest procesem niekorzystnym.
Korzystne jest zwiększanie areału epifitów rosnących na samotnie rosnących drzewach lub na
obrzeżach lasów. Zwiększanie zasięgu mchów miejsc wydeptywanych może być korzystne
(w przypadku rzadkich gatunków miejsc inicjalnych) lub niekorzystne (w przypadku gatunków
ubikwistycznych) (tab. 14). Zmiany areałów zwykle spowodowane są przyczynami
antropogenicznymi, a rzadko naturalnymi. Powyższe procesy obserwuje się praktycznie w całych
Karpatach. Oceny procesu, zmiany (korzystny – obojętny – niekorzystny) i ich kryteria jasno
przedstawiono w tabeli 13.
Za najważniejsze zagrożenia dla populacji mchów na terenie TPN, będące przyczyną ich zanikania,
autorzy operatu przyjęli: (1) zagrożenia antropogeniczne – funkcjonowanie systemu grzewczego
opartego na spalaniu koksu i węgla skutkującego zanieczyszczeniem atmosfery, komunikację
7
samochodową, niedostosowanie do siedliska drzewostanów w reglu dolnym, masowy ruch
turystyczny i związana z nim infrastruktura i (2) naturalne – sukcesja na polanach reglowych (rozdz.
3.2.4.). Zestawienie kryteriów oceny zagrożeń i zestawienie oceny zagrożeń dla populacji
przedstawiono w tabelach (tab. 15 i 16). Rozdział ten został napisany jasno, logicznie i jest poprawny
pod względem merytorycznym oraz metodycznym. Uzupełnieniem, ilustracją powyższych treści jest
dobrze wykonana i czytelna mapa oceny zagrożeń dla populacji mchów (mapa 2).
Część C. Ochrona mchów, w tym gatunków Natura 2000
1. Koncepcja ochrony.
1.1. Dotychczasowa ochrona. – Autorzy przeprowadzili ocenę dotychczasowej ochrony mchów na
terenie TPN, w wyniku której stwierdzili, że „Do tej pory nie były prowadzone specjalne działania
skierowane na ochronę konkretnych gatunków mchów, np. z listy Natura 2000. Szczególnie narażona
jest populacja Hamatocaulis vernicosus na brzegu Toporowego Stawu Wyżniego, podawana z tego
stanowiska Meesia longiseta najprawdopodobniej [?] już wyginęła”. Równocześnie napisano,
że Dyrekcja TPN chroniła mchy pośrednio różnymi sposobami. Do najważniejszych działań zaliczyli
przebudowę systemów grzewczych schronisk i budynków w Parku (przejście z ogrzewania węglem
i koksem na ogrzewanie drewnem, energią elektryczną i słoneczną) oraz modernizację systemów
oczyszczania ścieków. Podkreślono również działania w zakresie renaturalizacji lasów.
Zidentyfikowane na terenie Parku sposoby ochrony mchów i ich ocenę przedstawiono w formie
tabeli 17, gdzie w poszczególnych kolumnach umieszczono i scharakteryzowano: przedmiot ochrony,
sposób ochrony, ocenę sposobu ochrony i uzasadnienie oceny. Przedmioty ochrony wskazano
precyzyjnie, a analizę i ocenę dotychczasowej ochrony przeprowadzono właściwie. Dotychczas
stosowane sposoby ochrony mchów oceniono jako prawidłowe, ale w świetle obecnych danych są
one niewystarczające. Ta ocena jest właściwa i w pełni oddaje dotychczasowe działania ochronne na
terenie Parku.
1.2. Zaprojektowana ochrona (przedmioty, cele, priorytety, strefy i sposoby ochrony). – Unikalną
w skali kraju różnorodność flory i jej siedlisk (w tym mchów) w Tatrach uznano za strategiczny
przedmiot ochrony w Parku, natomiast strategicznym celem ochrony jest jej utrzymanie i częściowe
odtworzenie. W tabeli 18 właściwie wyodrębniono 6 przedmiotów ochrony, wskazano cel ochrony,
nadano im priorytet ochronny, określono sposoby ochrony i wskazano miejsca zastosowania sposobu
ochrony. Wysoki priorytet ochrony mają – (1) mchy epifityczne (w tym relikty puszczańskie), (2) mchy
parasolowe z różnych grup ekologicznych, (3) gatunki lasów regla górnego, (4) mchy lasów regla
dolnego i (5) gatunki młak i torfowisk; średni priorytet ma ochrona – (6) mchów muraw
wysokogórskich. Zaprojektowane w operacie sposoby ochrony dotyczą przede wszystkim
zmniejszenia zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego i polegają głównie na neutralizacji zagrożeń
wynikających z funkcjonowania systemów grzewczych opartych na spalaniu węgla, koksu i drewna
(na terenie Parku, Zakopanego i sąsiadujących gmin) oraz z funkcjonowania transportu opartego na
spalaniu paliw płynnych. W tabeli 19 przedstawiono warunki utrzymania lub odtworzenia właściwego
stanu ochrony przedmiotów ochrony Natura 2000, jednak uwzględniono tu tylko Buxbaumia viridis.
Tabela 20 zawiera wskaźniki właściwego stanu ochrony gatunków roślin, będących przedmiotami
ochrony, ale również zawiera tylko Buxbaumia viridis. W obu tabelach (tab. 19 i 20) pominięto drugi
występujący w Parku gatunek z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis vernicosus –
należy go ująć w powyższych tabelach. Treść omawianego podrozdziału jest logiczna, jasna i nie budzi
wątpliwości merytorycznych, poza tym, że powinno się ująć w tabelach 19 i 20 informacje
o Hamatocaulis vernicosus.
1.3. Monitoring. – W celu oceny skuteczności zaprojektowanych sposobów ochrony zaprojektowano
monitoring oparty na obserwacji populacji 9 gatunków, tj.: Buckiella undulata, Buxbaumia viridis,
Fontinalis antipyretica, Hamatocaulis (Drepanocladus) vernicosus, Isothecium alopecuroides,
Limprichtia cossonii, Neckera crispa, Rhytidium rugosum, Sphagnum magellanicum (w tym 2 gatunków
Natura 2000). Wśród nich znajdują się przedstawiciele wszystkich zagrożonych w Parku grup
8
siedliskowych i ekologicznych. W tabeli 21 przedstawiono szczegółowe zasady monitoringu.
Wskazano 13 miejsc gdzie monitoring ma być prowadzony, dokładnie określono czas i intensywność
monitoringu oraz zasady jego prowadzenia. Miejsca monitoringu i monitorowane obiekty
przedstawiono na mapie (mapa 3) i na warstwie geometrycznej (warstwa 6). Monitoring
zaprojektowany jest precyzyjnie i zgodnie z obowiązującymi zasadami.
2. Zadania ochronne. – W tabeli 22 klarownie opisano zadania ochronne. Wyodrębniono szczegółowo
cztery rodzaje zadań ochronnych, tzn.: (1) zmianę systemów grzewczych na systemy wykorzystujące
energię nieemisyjną, (2) wprowadzenie do dokumentacji zagospodarowania przestrzennego zapisu
o konieczności modernizacji systemu grzewczego, (3) zastąpienie monokultur świerkowych regla
dolnego drzewostanami o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem i (4) koszenie (niezbędne dla
utrzymania zarastających młak i torfowisk na polanach). Określono lokalizację zadań ochronnych, ich
czas i sposób wykonania. Dane te przedstawiono również na mapie (mapa 4) i na warstwie
geometrycznej (warstwa nr 7). Zadania ochronne opracowane są w operacie dokładnie i zgodnie
z zasadami, ale ich nie zaadresowano. Koszt realizacji tych zadań oszacowano na „kilkanaście (20)
milionów złotych”, ale nie podano w jaki sposób dokonano tej wyceny (w tym zakresie treść tego
rozdziału wymaga uściśleń i objaśnień).
Część D. Załączniki
Tabela nr 23. Lista mchów TPN. – wniosłem niewielkie uwagi w różnych miejscach tekstu powyżej.
Wykaz nr 24. Bibliografia briologiczna TPN. – Jest to zestawienie piśmiennictwa wspólne dla operatu
dotyczącego wątrobowców i mchów. Liczy łącznie 178 publikacji, z czego ok. 113 prac (64%) zawiera
dane o mchach. Zestawiono tu znakomitą większość prac opublikowanych do 2013 r., które opisują
różnorodność muskoflory TPN. Wszystkie cytowane w operacie publikacje znajdują się w wykazie
bibliografii. Ich zestaw w nadmiarze jest wystarczający dla potrzeb wykonania recenzowanego
operatu. Wykaz ten można poszerzyć o publikacje wymienione na końcu niniejszej recenzji.
Mapa nr 5. Mapy siedlisk i stanowisk oraz oceny gatunków. – 38 map siedlisk i stanowisk 38
gatunków, które przygotowano zgodnie ze standardami kartografii botanicznej.
Warstwy geometryczne. – 7 warstw geometrycznych, które skomentowano powyżej.
2. Aspekty formalno-prawne
2.1 Zgodność z przepisami
Recenzowany operat ochrony mchów przygotowano zgodnie z obowiązującym wówczas prawem,
w szczególności:
(1) art. 29 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2013 poz. 627 ze zm.);
(2) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej
roślin (Dz.U. 2012 poz. 81);
(3) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu
planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania
zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. 2005 nr 94 poz.
794);
(4) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu
planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 64 poz. 401 i Dz.U. 2012 poz. 507);
(5) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych
oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru
obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. 2014 poz.
1713).
9
Zamieszczone w operacie dane o gatunkach chronionych nie są obecnie aktualne, ponieważ pod
koniec ubiegłego roku weszło nowe rozporządzenie w sprawie ochrony gatunkowej roślin:
(6) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej
roślin (Dz.U. 2014 poz. 1409).
2.2 Zgodność z wymaganiami Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia
Zawartość merytoryczna recenzowanego operatu spełnia wymagania zawarte w SIWZ, za wyjątkiem
tytułu, który jest następujący: „Plan ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony
roślin i grzybów (mchy)”, a zgodnie z SIWZ tytuł powinien brzmieć „Plan Ochrony dla obszaru Natura
2000 PLC120001 Tatry oraz obejmującego go Tatrzańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony
roślin i grzybów (mchy)”.
2.3 Zgodność operatu z dokumentami powiązanymi
Ważniejsze wyniki recenzowanego operatu ochrony mchów, w tym zalecenia ochronne, zostały
w większości uwzględnione w dokumentach powiązanych, tj.: (1) Synteza (podsumowanie)
dokumentacji do projektu planu ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres
planu ochrony obszaru Natura 2000 Tatry i (2) Projekt rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie
ustanowienia planu ochrony dla Tatrzańskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu
ochrony obszaru Natura 2000 PLC120001 Tatry, jednak zauważono w obu tych dokumentach
niedociągnięcia i pomyłki.
W opracowaniu Synteza (podsumowanie) dokumentacji do projektu planu ochrony Tatrzańskiego
Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu ochrony obszaru Natura 2000 Tatry:
(1) str. 30. rozdz. 1.2.1.7. – podano błędną statystykę odnośnie zróżnicowania mchów – jest 454
gatunki, natomiast powinno być 452 gatunki i 2 podgatunki; jest 96 zagrożonych, a powinno być 70
zagrożonych w Polsce i 26 w Europie [to nie jest prosta suma ponieważ dany gatunek może być
zagrożony w Polsce i Europie];
(2) str. 34 pkt 1.2.1.11. – w tabeli nie uwzględniono drugiego obecnie występującego na terenie
Parku mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis (Drepanocladus)
vernicosus;
(3) str. 52. – w tabeli 5.1. Warunki utrzymania… obszaru Natura 2000 – nie uwzględniono drugiego
obecnie występującego na terenie Parku mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej
– Hamatocaulis (Drepanocladus) vernicosus;
(4) str. 110 – w tabeli dotyczącej monitoringu – nie uwzględniono drugiego obecnie występującego
na terenie Parku mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis
(Drepanocladus) vernicosus.
W Projekcie rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ustanowienia planu ochrony dla
Tatrzańskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu ochrony obszaru Natura 2000
PLC120001 Tatry:
(1) załącznik 1 pkt 2.1.7. – podano błędną statystykę odnośnie zróżnicowania mchów – jest 454
gatunki, natomiast powinno być 452 gatunki i 2 podgatunki; jest 96 zagrożonych, a powinno być 70
zagrożonych w Polsce i 26 w Europie [to nie jest prosta suma ponieważ dany gatunek może być
zagrożony w Polsce i Europie];
(2) załącznik 1 pkt 2.1.11. – w tabeli nie uwzględniono drugiego obecnie występującego na terenie
Parku mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis (Drepanocladus)
vernicosus;
10
(3) załącznik 5 pkt 1.2. – w tabeli nie uwzględniono drugiego obecnie występującego na terenie Parku
mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis (Drepanocladus)
vernicosus;
(4) załącznik 6 pkt 2. – w tabeli nie uwzględniono drugiego obecnie występującego na terenie Parku
mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis (Drepanocladus)
vernicosus;
(5) załącznik 8 pkt 2 – w tabeli nie uwzględniono drugiego obecnie występującego na terenie Parku
mchu wymienionego w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis (Drepanocladus)
vernicosus.
3. Rekomendowane uzupełnienia i korekty
3.1 Niezbędne uzupełnienia i korekty
(1) Należy zmienić tytuł operatu – „Plan ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony
roślin i grzybów (mchy)”, który zgodnie z SIWZ powinien brzmieć „Plan Ochrony dla obszaru Natura
2000 PLC120001 Tatry oraz obejmującego go Tatrzańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony
roślin i grzybów (mchy)”.
(2) W tabeli 1 (str. 9−13) w wierszu 41 – ostatnia kolumna – poprawić nazwę gatunku – chodzi
o Hookeria lucens a nie o Oligotrichum hercynicum.
(3) Należy podać kryteria, jakimi autorzy kierowali się przy wyodrębnieniu 96 taksonów spośród 124
mchów najcenniejszych w Parku, które następnie zamieszczono i opisano w tabeli 6 (rozdz. 3.1.1.).
(4) Należy jednoznacznie określić, czy Meesia longiseta „najprawdopodobniej wyginął”, na swoim
jedynym stanowisku nad Toporowym Stawem Wyżnim w TPN czy też bez wątpienia „wymarł”
(w różnych częściach operatu odnajdujemy te dwa określenia, co jest mylące).
(5) W tabelach 19 i 20 (część C, rozdz. 1.2.) pominięto drugi występujący w Parku gatunek z II
załącznika Dyrektywy Siedliskowej – Hamatocaulis vernicosus – należy go ująć w powyższych
tabelach.
(6) Należy zaadresować zaprojektowane zadania ochronne.
(7) Koszt realizacji zadań ochronnych oszacowano na „kilkanaście (20) milionów złotych”, jednak nie
podano w jaki sposób dokonano tej wyceny – to wymaga uściśleń i objaśnień.
(8) Uaktualnienia wymagają zamieszczone w operacie dane o gatunkach chronionych, w związku
z wejściem jesienią 2014 r. nowego rozporządzenia w sprawie roślin chronionych. Podkreślić należy,
że przedmiotowy operat został opracowany w 2013 r., gdy obowiązywało poprzednie rozporządzenie
i w tym kontekście dane o ochronie gatunkowej były wówczas poprawne.
3.2 Sugerowane uzupełnienia, do rozważenia przez autorów
Zdaniem recenzenta uzupełnienia te powinno się wprowadzić, jednak ich brak nie wpływa na
poprawność recenzowanego operatu, zwłaszcza na określenie przedmiotu ochrony, opracowanie
zadań ochronnych i zaplanowanie monitoringu. Operat to nie jest monografia Parku i nie muszą być
w nim zawarte wszystkie informacje.
(1) W rozdziale traktującym o historii poznania muskoflory TPN powinno się zacytować jeszcze pracę
Charakterystyka briologiczna wysokogórskich zespołów murawowych Tatr Zachodnich (Lisowski
1966; gdzie podano liczne taksony mchów – w tym kilka nowych) i wydawnictwo zielnikowe
Bryotheca Polonica (13 fascykułów, 325 numerów; wydanych przez S. Lisowskiego w latach
1956−1965) oraz pracę Górskiego (2007) dotyczącą roślinności piargowej przy szlakach turystycznych
11
w polskich Karpatach (gdzie podano kilka nowych gatunków mchów dla Tatr). Pozycje te powinno się
wprowadzić również w wykazie bibliografii.
(2) Uzupełnić informacje w tabeli 23 – lista mchów – o dane zawarte w powyższych pracach.
4. Podsumowanie
Operat ochrony mchów został przygotowany w pełnym zakresie, zgodnie z obowiązującym w 2013 r.
prawem i zgodnie z warunkami zawartymi w SIWZ.
Układ operatu jest logiczny, przejrzysty, dobrze przemyślany, a tekst napisany jest ładnym
i komunikatywnym językiem. Ważniejsze zagadnienia czytelnie przedstawiono w tabelach i na
mapach.
Cytowane źródła literaturowe są poprawne; zestawiono prawie kompletną literaturę briologiczną
zawierającą dane o mchach TPN.
Na podstawie danych literaturowych i badań własnych zestawiono, jak dotąd najpełniejszą listę
mchów znanych z Parku.
Załączone mapy i warstwy geometryczne są kompletne, zgodne z danymi zawartymi w tekście
i dobrze korespondują z tekstem.
Metodyka badań i analizy danych jest poprawna, jest standardowo wykorzystywana w tego typu
opracowaniach i jest zgodna z metodyką oceny Państwowego Monitoringu Środowiska. Na potrzeby
niniejszego operatu przeprowadzono uzupełniające eksploracje terenowe, podczas których zebrano
ok. 1300 oryginalnych dat florystyczno-ekologicznych na 164 stanowiskach badawczych. Ten zbiór
dat, łącznie z danymi opublikowanymi jest wystarczający do analiz dla potrzeb recenzowanego
operatu.
Precyzyjnie i jasno określono przedmioty oraz cele ochrony. Poprawnie zidentyfikowano i opisano
procesy, zmiany zachodzące w populacjach mchów, a także zagrożenia dla ich populacji i grup
ekologicznych oraz wskazano ich przyczyny i źródła zagrożeń. Przeprowadzono ocenę dotychczasowej
ochrony mchów na terenie TPN oraz poprawnie zaproponowano przyszłe zadania i zalecenia
ochronne (wskazano cele ochrony, nadano im priorytet ochronny oraz określono sposoby ochrony
i wskazano miejsca jej zastosowania). Dla oceny skuteczności zaprojektowanych sposobów ochrony,
zgodnie z obowiązującymi zasadami, opracowano również szczegółowy monitoring oparty na
obserwacji populacji 9 wybranych gatunków mchów (wszystkie te gatunki mają cechy dobrych
bioindykatorów i dość łatwo je zidentyfikować w terenie).
5. Konkluzje końcowe
Recenzowany operat ochrony mchów jest opracowaniem rzetelnym i właściwie nie budzi wątpliwości
metodycznych ani merytorycznych. Drobne pomyłki i uzupełnienia konieczne do wprowadzenia do
operatu wykazano powyżej. W zasadzie nie wpływają one na poprawność wniosków w nim
zawartych.
6. Piśmiennictwo
Górski P. (2007): Roślinność piargowa towarzysząca szlakom turystycznym w obszarach górskich po
polskiej stronie Karpat. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy Naukowe 384:
1−166.
Lisowski S. 1956, 1957, 1958, 1960, 1964. Bryotheca Polonica. Mchy Tatr – Musci Tatrenses. Fasc. ...
[łącznie 13 zeszytów, 325 numerów].
12
Lisowski S. 1966: Charakterystyka briologiczna wysokogórskich zespołów murawowych Tatr
Zachodnich. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Biologicznej 26:1–38.
13