Wspomnienie o Profesorze Stanisławie Kostaneckim (16.04.1860

Wspomnienie o Profesorze Stanisławie Kostaneckim
(16.04.1860 – 15.11.1910)
Stanisław Kostanecki urodził się w dniu 16 kwietnia 1860 roku, w miejscowości
Myszaków, w obwodzie Słupcy (ówczesny zabór rosyjski na terenie Polski) jako syn
tamtejszego ziemianina i jednocześnie najstarsze dziecko spośród pięciorga rodzeństwa. Po
przedwczesnej śmierci ojca, matka musiała przejąć cały cięŜar wychowania dzieci.
Szkołę średnią I stopnia, później nazywaną gimnazjum ukończył w Poznaniu, tam teŜ, w roku
1881 uzyskał świadectwo dojrzałości. JuŜ w szkole dały się zauwaŜyć jego skłonności do
przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. Sprzyjał temu fakt, Ŝe juŜ w szkole średniej
spotkał wspaniałego nauczyciela przedmiotów ścisłych – profesora Kruga, który zaraŜał
swoich uczniów wielką pasją do tego przedmiotu. Pod koniec Ŝycia napisał w liście do
swojego nauczyciela: „Chemicznego myślenia nauczyłem się w szkole średniej, w Poznaniu”.
W roku 1881 Kostanecki podjął studia w Berlinie, pracując najpierw w grupie profesora
Finkenera w Akademii Górniczej, a następnie w grupie profesora Liebermanna na
Politechnice. Zwłaszcza Liebermann zauwaŜył wielki talent swojego młodego
współpracownika i dlatego awansował go w roku 1884 na stanowisko prywatnego asystenta,
które następnie zostało zamienione na stanowisko drugiego asystenta dydaktycznego. Ten
okres czasu zaowocował wspólnymi pracami dotyczących chemii barwników
hydroksyantrachinonowych. W tym czasie sformułowana została reguła LiebermannaKostaneckiego, mówiąca o tym, Ŝe techniczne znaczenie posiadają tylko takie barwniki, w
których dwie grupy hydroksylowe zajmują pozycje alizarynowe.
2
Kilka lat później, Kostanecki zajął się ustalaniem struktury czerwonego barwnika koszenilii
wydzielonego z czerwca kaktusowego (Dactylopius coccus) i wraz z Niementowskim,
przeprowadził syntezę kwasu nitrokokusowego (s-trinitrokrezotynowego).
Jesienią 1886, Kostanecki przeniósł się do Miluzy (z niem. Mülhausen, z franc. Mulhouse) w
Alzacji, skąd otrzymał propozycję objęcia stanowiska kierownika zespołu badawczego, co
umoŜliwiło mu podjęcie dalszych badań nad wykorzystaniem nowych produktów
chemicznych w farbiarstwie oraz drukarstwie, czego nie mógł swobodnie robić w Berlinie.
Pobyt w nadreńskim mieście przemysłowym był pod kaŜdym względem udany. Kostanecki
spędził tam trzy lata i dla jego dalszego rozwoju naukowego pobyt w Miluzie miał ogromne
znaczenie. Pozwolił na nawiązanie bliŜszych kontaktów z osobami pracującymi w przemyśle,
co pozwoliło mu na lepsze zrozumienie wielu problemów technicznych. Dzięki tym
kontaktom narodziły się nowe pomysły dotyczące rozwijania dalszych badań, prowadzonych
później w Bernie. A jego wyniki pozwoliły na zaprojektowanie wielu rozwiązań w zakresie
syntezy i przemysłowego wykorzystania barwników, szczególnie barwników zaprawowych.
Ludzie techniki zwrócili uwagę na osiągnięcia zdolnego chemika i dlaczego oczekiwali od
niego coraz to nowych rozwiązań.
Wielkie zmiany w Ŝyciu Kostaneckiego przyniósł rok 1890, kiedy po śmierci profesora
Schwarzenbacha, władze Kantonu zaproponowały 30-letniemu Kostaneckiemu stanowisko
profesora chemii organicznej na Uniwersytecie w Bernie. Kostanecki spotkał się tam ze
swoim rodakiem, profesorem Marcelim Nenckim.
Kiedy w dniu 5 maja 1890 roku Kostanecki obejmował stanowisko w Bernie, Instytut Chemii
był ulokowany na pierwszym piętrze kasyna lokalnego pułku kawalerii. Na parterze budynku
znajdował się sklep z meblami, zaś na wyŜszym piętrze miał swoją siedzibę wojskowy Sztab
Generalny. Powszechnie było wiadomo, Ŝe oficerowie nie byli zachwyceni sąsiedztwem
chemików w swoim budynku. W tych skromnych warunkach Kostanecki rozpoczął badania
nad gentyzyną, czyli Ŝółtym barwnikiem gencjany (goryczki) oraz nad grupą pochodnych
hydroksyksantonu. Doprowadziło to do sformułowania reguły Kostaneckiego-Drehera dla
szeregu pochodnych hydroksyksantonu, która okazała się prawdziwa równieŜ dla grupy
hydroksychalkonów, hydroksyflawonów oraz flawonoli i była bardzo pomocna przy ustaleniu
wzorów strukturalnych tych układów.
Stanisław Kostanecki interesował się głównie Ŝółtymi barwnikami roślinnymi i w ciągu 15 lat
prowadzonych badań udało mu się otrzymać, na drodze syntezy organicznej, prawie
wszystkie substancje naleŜące do tej grupy związków pochodzenia naturalnego. Dziś, reakcja
opracowana po raz pierwszy przez Kostaneckiego nosi nazwę annulacji KostaneckiegoRobinsona.
W kolejnych opracowaniach, Kostanecki sformułował następną regułę mówiącą, Ŝe
występujące w cząsteczce związku organicznego, pojedyncze grupy chromoforowe, mogą
tworzyć złoŜony układ chromoforowy, w którym poszczególne grupy wzajemnie na siebie
oddziaływają dając ostatecznie nowy efekt obserwowanej barwy.
Obok tej czysto naukowej działalności, Kostanecki zaangaŜowany był w budowę nowego
laboratorium. A czynił to na tyle skutecznie, Ŝe wiosną 1893 roku mógł się przenieść do
nowego gmachu.
Badania nad Ŝółtymi barwnikami roślinnymi były nie tylko bardzo waŜne i interesujące, ale
takŜe kosztowne. Środki finansowe, jakimi dysponowało laboratorium, nie zawsze
wystarczały na pokrycie kosztów prowadzonych badań i zdarzało się, Ŝe Kostanecki musiał je
pokrywać z własnej kieszeni.
W roku 1896, Kostanecki, na wniosek Dyrekcji Wydziału Nauczania w Bernie przejął
kierownictwo Katedry Chemii Nieorganicznej po zmarłym profesorze A. Rosselu i pełnił ten
obowiązek aŜ do roku 1897. W tym czasie pełnił równieŜ funkcję Dziekana Wydziału
Filozoficznego.
3
Około roku 1900, Kostanecki rozpoczął badania nad ustaleniem wzoru strukturalnego
brazyliny, znanego barwnika pochodzenia roślinnego, jednak to zadanie nie zostało w pełni
zrealizowane.
Dzięki sukcesom naukowym, Kostanecki zyskał uznanie i szacunek zarówno w Szwajcarii jak
i za granicą. Cesarska Akademia Nauk przyznała mu w Krakowie tytuł Członka
Rzeczywistego, a Towarzystwo Przemysłowe w Miluzie uhonorowało go, w uznaniu zasług
w dziedzinie badań nad Ŝółtymi barwnikami roślinnymi, Złotym Medalem Honorowym. W
roku 1903 zaproszony został przez Paryskie Towarzystwo Chemiczne do wygłoszenia
wykładu, a Towarzystwo uhonorowało go Medalem Lavoisiera. Rząd Republiki Francuskiej
odznaczył go Legią Honorową.
W roku 1910 przyszła propozycja, na którą Kostanecki czekał bardzo długo, zaproponowano
mu, bowiem stanowisko kierownika Katedry Chemii Organicznej na Uniwersytecie w
Krakowie.
Niestety, nie dane mu było nacieszyć się tą propozycją, ani teŜ z niej skorzystać. Intensywny
tryb Ŝycia, prowadzony przez lata, nie pozostał bez wpływu na zdrowie; zaburzenia jelitowe,
na które cierpiał przez wiele lat, doprowadziły do bardzo powaŜnego schorzenia. Lekarze
zadecydowali się na operację jelita, która przeprowadzona w została Würzburgu i niestety nie
powiodła się, sześć dni po operacji, wieczorem 15 listopada 1910 roku Stanisław Kostanecki
zmarł.
Dorobek naukowy profesora Kostaneckiego obejmuje ponad 200 artykułów. Pod jego
kierunkiem przygotowano na Uniwersytecie w Bernie około 150 prac doktorskich, w grupie
jego studentów zawsze znajdowało się wielu Polaków studiujących w Niemczech lub
Szwajcarii.
Zgodnie z wielokrotnie wyraŜanym Ŝyczeniem, jego ciało zostało przewiezione do
Ojczyzny, gdzie spoczął w rodzinnym grobowcu, w miejscowości Kazimierz koło Łodzi, u
boku swoich rodziców.
W dniu 12 września 2009 roku, dzięki staraniom Polskiego Towarzystwa Chemicznego, na
ścianie Kaplicy Kostaneckich znajdującej się na tym cmentarzu, została odsłonięta
pamiątkowa tablica.
Grzegorz Mlostoń i Jarosław Lewkowski
(Wydział Chemii Uniwersytetu Łódzkiego)
Łódź, dn. 15 listopada 2010 r.