Przeczytaj fragment

Wstęp
Wstęp
Zakład Ruchów Politycznych stanowi trwały element struktury Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Jego pozycja jest
rezultatem systematycznej działalności naukowej pracowników Zakładu, kierowanego przez prof. zw. dr. hab. Edwarda Olszewskiego oraz prof. zw. dr hab.
Marię Marczewską-Rytko. Pracownicy tej jednostki od wielu lat zaangażowani są
w wiele przedsięwzięć naukowo-badawczych, które spotkały się z pozytywnym
i życzliwym przyjęciem zarówno ze strony przedstawicieli polskiego środowiska
akademickiego, jak i akademików zagranicznych. Do najbardziej rozpoznawalnych inicjatyw naukowych należą organizowane regularnie konferencje naukowe oraz systematycznie publikowane wydawnictwa naukowe1, w których biorą
udział naukowcy reprezentujący niemal wszystkie polskie uniwersytety oraz wybrane szkoły wyższe. Wysoka jakość prac naukowych połączona z profesjonalną
organizacją przedsięwzięć sprawiły, iż Zakład Ruchów Politycznych w świecie
akademickim zyskał opinię znaczącego ośrodka naukowego. Organizowane
przez Zakład wydarzenia, na które tak licznie odpowiadają akademicy, często
są okazją do pogłębienia kontaktów środowiskowych.
Najnowszą okazją do organizacji tego typu przedsięwzięć naukowych jest
jubileusz 30-lecia istnienia Zakładu Ruchów Politycznych. To okres symbolizujący pewną dojrzałość i duże doświadczenie, a jednocześnie zapowiadający
nadchodzące wyzwania. Przez 30 lat funkcjonowania Zakładu (w latach 1984–
2014) udało się zrealizować wiele ambitnych i znaczących planów naukowych.
Dlatego pracownicy Zakładu nadal będą podejmować inicjatywy, które będą
1
Pełna lista zorganizowanych konferencji naukowych oraz opublikowanych przez Zakład Ruchów
Politycznych wydawnictw naukowych została zamieszczona w aneksie.
10
Wstęp
odgrywać istotną rolę w rozwoju zarówno Wydziału Politologii UMCS, jak
i polskiej politologii.
Właściwe zrozumienie istoty Zakładu jest możliwe dzięki nawiązaniu do zakresu badań prowadzonych w trzech głównych obszarach tematycznych:
* Ruchy społeczne i polityczne oraz ideologie i doktryny polityczne (ruch
i doktryna liberalizmu, ruch i doktryna konserwatyzmu, ruch oraz ideologia komunistyczna, ruch i doktryna socjalizmu, ruch i doktryna współczesnej socjaldemokracji, ruch i doktryna chrześcijańskiej demokracji,
współczesny ekstremizm polityczny, ruchy narodowe, populizm, nowe
ruchy społeczne i polityczne). Pracownicy Zakładu Ruchów Politycznych
przede wszystkim koncentrują się na wymiarze międzynarodowym tychże
ruchów, dlatego są zainteresowani zwłaszcza wszelkimi ponadnarodowymi strukturami poszczególnych ruchów. W ten sposób poszerzają zakres
problemowy pozostałych wydziałowych Zakładów, nie powielając ich
badań.
* Systemy religijne we współczesnym świecie (religie i związki wyznaniowe,
systemy religijne w Polsce i świecie, polityka wyznaniowa, związki religii
i polityki, ruchy religijne, fundamentalizm).
* Demokracja, demokracja bezpośrednia oraz demokracja elektroniczna
(teoria demokracji, demokracja bezpośrednia w Polsce i świecie, nowe
formy demokracji, polityka i ruchy protestu, haktywizm, nieposłuszeństwo obywatelskie, cyberaktywizm, cyberterroryzm).
Wyżej wymienione tematy badawcze zostały wykrystalizowane na przestrzeni
lat. Historia Zakładu Ruchów Politycznych rozpoczęła się jeszcze przed 1984 rokiem, kiedy powstał on formalnie. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że pracownicy przyszłego Zakładu odgrywali istotną rolę w tworzeniu lubelskiej politologii
od samego początku, czyli od 1964 roku, kiedy utworzono Studium Nauk Politycznych Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Wówczas dr Jan Szreniawski,
pracownik naukowy Wydziału Prawa i Administracji UMCS, w porozumieniu
z Rektorem UMCS prof. dr. hab. Grzegorzem Leopoldem Seidlerem, przystąpił
do organizacji Studium. W gronie pierwszych czterech naukowców znaleźli się
dwaj przyszli pracownicy Zakładu: mgr Edward Olszewski oraz mgr Bogusław
Pawłowski. W 1975 roku Studium zostało przekształcone w Międzyuczelniany
Instytut Nauk Politycznych, gdzie w 1980 roku uruchomiono pięcioletnie studia magisterskie dzienne. W Instytucie wyodrębniono wtedy pięć zespołów
naukowo-badawczych, jakkolwiek o niezbyt sformalizowanej strukturze:
Wstęp
11
* Zespół Współczesnych Ruchów Politycznych;
* Zespół Myśli Politycznej;
* Zespół Polityki Społeczno-Gospodarczej i Badań Polonijnych;
* Zespół Teorii Polityki i Organizacji Politycznych;
* Zespół Współczesnych Stosunków Międzynarodowych.
W okresie funkcjonowania Zespołu Współczesnych Ruchów Politycznych
jego pracownicy realizowali przedmiot współczesne ruchy i doktryny polityczne.
Pełnili także funkcje kierownicze w Instytucie. Docent dr hab. Edward Olszewski
w latach 1980–1981 był zastępcą dyrektora Instytutu ds. Studiów Dziennych,
a w latach 1981–1990 kierował pracami Międzyuczelnianego Instytutu Nauk
Politycznych. Ponadto w 1981 roku dr Bogusław Pawłowski piastował stanowisko
zastępcy dyrektora Instytutu ds. Studiów Dziennych.
W 1984 roku dokonano zmiany w strukturze Instytutu i w miejsce pięciu
zespołów powołano sześć zakładów:
* Zakład Ruchów i Doktryn Politycznych;
* Zakład Badań Etnicznych;
* Zakład Myśli Politycznej XIX i XX Wieku;
* Zakład Socjologii Polityki;
* Zakład Stosunków Międzynarodowych;
* Zakład Systemów Politycznych.
W Zakładzie Ruchów i Doktryn Politycznych prowadzono badania w zakresie
współczesnych doktryn i ruchów politycznych, religii i związków wyznaniowych,
polityki społecznej oraz racji stanu w wymiarze teoretycznym i praktycznym.
Popularność wyżej wymienionej problematyki znalazła swoje odzwierciedlenie
w licznym udziale studentów w zajęciach seminaryjnych. Dość wspomnieć, że
w ciągu ośmiu lat wypromowano w Zakładzie ponad pięćdziesiąt osób, które
uzyskały tytuł zawodowy magistra nauk politycznych. W tym gronie znalazła
się także Ewa Krzysztoń-Jachowicz. Jej praca magisterska Koncepcje Mochandasa
Karamczanda Gandhiego, napisana pod kierunkiem doc. dr. hab. Edwarda Olszewskiego, została obroniona w 1985 roku. Był to zarazem pierwszy tytuł magistra nauk politycznych przyznany na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej.
Ponadto w tym okresie pracownicy Zakładu nieustannie rozwijali się zawodowo:
uzyskano stopień doktora habilitowanego oraz cztery stopnie doktora w zakresie
nauk o polityce.
W 1991 roku Senat UMCS dokonał zmiany nazwy Międzyuczelnianego
Instytutu Nauk Politycznych na Instytut Nauk Politycznych UMCS. W skład
Zakładu w tym momencie wchodziło trzynaście osób: doc. dr hab. Edward
12
Wstęp
Olszewski – kierownik Zakładu, dr Jadwiga Krzyszycha, dr Aleksander Olszewski, dr Bogusław Pawłowski, dr Elżbieta Sawa-Czajka, dr Stefan Stępień,
dr Danuta Winiarska-Tworóg, mgr Jolanta Jawor, mgr Katarzyna Krzywicka,
mgr Maria Marczewska-Rytko, mgr Beata Romiszewska, mgr Henryk Soćko,
mgr Zenon Tymoszuk.
W listopadzie 1992 roku doc. dr hab. Edward Olszewski wystosował do władz
Instytutu wniosek o przekształcenie jednostki w Zakład Ruchów Politycznych. W piśmie tym został też określony profil badawczy Zakładu. Zaliczono
do niego badania nad współczesnymi ruchami politycznymi i powojenną myślą społeczną i polityczną na świecie. W następnych latach profil uzupełniano
o nowe zagadnienia, takie jak emigracja polska w państwach skandynawskich
czy rozwój demokracji w Ameryce Łacińskiej.
20 stycznia 1993 roku Senat UMCS przyjął uchwałę o przekształceniu Instytutu w Wydział Politologii. 26 lutego 1993 roku odbyło się pierwsze uroczyste
posiedzenie Rady Wydziału. Powołaniu nowego Wydziału w ramach UMCS
towarzyszyły także zmiany organizacyjne i powstawanie nowych zakładów. Przełożyło się to na określone zmiany personalne. Grono pracowników Zakładu
tworzyli wówczas dr hab. Edward Olszewski – kierownik Zakładu, dr Jadwiga
Krzyszycha, dr Bogusław Pawłowski, dr Stefan Stępień, dr Danuta Winiarska-Tworóg, mgr Katarzyna Krzywicka, mgr Maria Marczewska-Rytko, mgr Henryk
Soćko, mgr Zenon Tymoszuk.
Pracownicy Zakładu pełnili dodatkowo znaczące funkcje na Wydziale Politologii oraz w strukturach Uczelni: dr hab. Edward Olszewski piastował stanowisko
prodziekana Wydziału Politologii w latach 1993–1996, natomiast prof. dr hab.
Maria Marczewska-Rytko pełniła funkcję prodziekana ds. badań naukowych
i współpracy z zagranicą w latach 2008–2015 oraz zasiadała w Senacie UMCS
w kadencjach 2008–2012 i 2012–2015, sprawując funkcję jego sekretarza (wcześniej jako przedstawicielka młodych pracowników nauki w kadencjach 1996–1999
oraz 1999–2002).
Ponadto pracownicy Zakładu systematycznie uzyskiwali stopnie i tytuły naukowe: dr hab. Edward Olszewski w 1994 roku został mianowany na stanowisko profesora nadzwyczajnego UMCS, a w 1999 roku otrzymał tytuł profesora.
Magister Maria Marczewska-Rytko obroniła rozprawę doktorską w 1994 roku,
kolokwium habilitacyjne odbyło się w 2002 roku, a w 2011 roku otrzymała tytuł
profesora (od 2013 roku zatrudniona na stanowisku profesora zwyczajnego).
Stefan Stępień uzyskał stopień doktora habilitowanego w 1999 roku, a od 2005
roku jest zatrudniony na stanowisku profesora nadzwyczajnego UMCS. W 1995
Wstęp
13
roku doktoryzowała się mgr Katarzyna Krzywicka, a dwa lata później mgr Zenon
Tymoszuk.
W następnych latach do grona pracowników Zakładu Ruchów Politycznych
dołączyli mgr Wojciech Ziętara (w 1999 roku), dr Krystyna Leszczyńska (w 2006
roku), mgr Marcin Pomarański (w 2012 roku) oraz mgr Dorota Maj (w 2012
roku). W wyniku dalszych zmian organizacyjnych i osobowych wykrystalizował
się obecny skład personalny Zakładu Ruchów Politycznych. Tworzą go:
* prof. zw. dr hab. Maria Marczewska-Rytko – kierownik Zakładu od 2012
roku;
* dr hab. Stefan Stepień, prof. nadzwyczajny,
* dr hab. Wojciech Ziętara,
* dr Dorota Maj,
* dr Marcin Pomarański,
* dr Kamil Aksiuto (od 1 października 2015 r.).
* * *
Oddajemy do rąk Czytelników publikację związaną z jubileuszem 30-lecia
istnienia Zakładu Ruchów Politycznych. Poszukując stosownej formuły uczczenia rocznicy, nawiązaliśmy do najbardziej okazałej pod względem liczby pozycji,
a zarazem najbardziej rozpoznawalnej zakładowej serii wydawniczej. Publikacje
z zakresu współczesnych ideologii, doktryn oraz ruchów społecznych i politycznych stanowią o tożsamości i niepowtarzalności Zakładu na wydawniczej
mapie publikacji politologicznych2. Seria publikacji została zapoczątkowana
już w 1983 roku, a następnie była kontynuowana na poziomie poszczególnych
ideologii, doktryn i ruchów politycznych. W ten sposób przedstawiliśmy większość zarówno najważniejszych, jak i mniej znaczących ruchów, począwszy od
chrześcijańskiej demokracji, poprzez socjaldemokrację, konserwatyzm, liberalizm, populizm, ekstremizm polityczny, ruchy narodowe, a skończywszy na
haktywizmie oraz feminizmie. Ponadto na przełom 2015 i 2016 roku zaplanowano
opracowanie i złożenie wydawnictwa z zakresu ekologizmu i ruchów zielonych.
Nie chcąc narzucać jednego tematu niniejszej publikacji, zdecydowaliśmy się
na przyjęcie szerokiej formuły stanowiącej zarazem nawiązanie do pierwszego
wydawnictwa z 1983 roku. W ten sposób podsumowaliśmy pewien etap historii
2
Dodatkowe dwie serie wydawnicze obejmują problematykę z zakresu systemów religijnych współczesnego świata oraz demokracji bezpośredniej.
14
Wstęp
Zakładu Ruchów Politycznych. Naszym zamysłem było zrealizowanie idei, aby
znamienici polscy badacze przedstawili swoje najnowsze podsumowania prac
w zakresie problematyki naszego Zakładu. Ponadto zdawaliśmy sobie sprawę
z faktu, że wybrane ideologie, doktryny i ruchy polityczne zostały zaprezentowane w opracowaniach pochodzących już sprzed dziesięciu i więcej lat. Dlatego
niniejsze jubileuszowe wydawnictwo było dobrą okazją do pokazania aktualnego
stanu badań. Tytuł Ideologie, doktryny, ruchy społeczne i polityczne. Wybrane problemy wydaje się adekwatny do postawionych celów i zamierzeń. Jednocześnie
nawiązaliśmy do podstawowych pojęć, poprzez które definiujemy zagadnienia
wartości oraz organizacji politycznych.
Andrew Heywood zdefiniował ideologię jako „mniej lub bardziej spójny
zbiór idei, stanowiący podstawę zorganizowanego działania politycznego, bez
względu na to, czy zmierza ono do zachowania, przekształcenia czy obalenia
istniejącego systemu sprawowania władzy”3. Jednak dopiero począwszy od lat
60. XX wieku termin ten zaczął uzyskiwać znaczenie neutralne i obiektywne.
Było to związane z wcześniejszym posługiwaniem się tym pojęciem w kontekście
pejoratywnym. Kontynuatorzy marksizmu w XX wieku nadali mu zabarwienie
negatywne, wprowadzając do myśli politycznej termin „ideologia burżuazyjna”
jako synonim odzwierciedlenia interesów klasy podtrzymującej system kapitalistyczny. Dodatkowo upowszechnili pojęcia ideologii socjalistycznej oraz
ideologii proletariackiej, stanowiące przeciwieństwo kapitalizmu.
Powstanie i rozwój totalitaryzmów XX wieku zmieniły sposób postrzegania
terminu „ideologia”. Tacy myśliciele jak Karl Popper czy Hannah Arendt, odwołując się do praktyki faszyzmu i komunizmu, zaczęli postrzegać ideologię jako
zamknięty system przedstawiający jedynie słuszny system wartości politycznych, eliminujący przeciwne poglądy polityczne. W tym sensie ideologia stawała
się bliska światopoglądowi. Także Michael Oakeshott, filozof konserwatywny,
odrzucił ją jako system mający umożliwić eksplanację tego, co niezrozumiałe
i niemożliwe do poznania i racjonalnego przyswojenia. W ten sposób także i konserwatyści zrezygnowali z przekonania o tym, że mogą sami siebie definiować
za pomocą terminu „ideologia”.
W związku z powyższym, przez długie lata negując „ideologię”, nawiązywano
do pojęcia doktryny politycznej, która miała stanowić konkretyzację ideologii,
a dodatkowo przenosić określone wartości na poziom programu politycznego.
Na tę zależność zwrócił uwagę Edward Olszewski, wskazując na kilka płasz3
A. Heywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2007, s. 25.
Wstęp
15
czyzn podrzędności doktryn w stosunku do ideologii4. Ważnym rozróżnieniem
jest kryterium chronologiczne, które pozwala określić ideologię jako zjawisko
nowożytne, podczas gdy doktryny polityczne były formułowane niemalże od
zarania dziejów politycznych, począwszy od starożytności.
W przypadku powyższych rozważań mamy do czynienia z pojęciami istniejącymi w wymiarze teoretycznym (inaczej – materialnym lub fundamentalnym),
natomiast uzupełnieniem jest wymiar praktyczny (formalny lub operacyjny).
Najczęściej dzieje się to poprzez wykorzystanie struktur organizacyjnych ruchów społecznych i politycznych. Mario Diani określił ruchy społeczne jako
„osobny proces społeczny złożony z mechanizmów, które powodują, że aktorzy
biorący udział w zbiorowym działaniu: uczestniczą w konfliktowych relacjach
z wyraźnie określonym przeciwnikiem; stają się częścią gęstych, nieformalnych
sieci; podzielają odrębną, zbiorową tożsamość”5. Tymczasem ruch polityczny
stanowi specyficzną egzemplifikację ruchu społecznego. W odróżnieniu od niego
jest ukierunkowany głównie na władzę polityczną. Osiągnięciu tego celu służy
rozbudowana struktura, najczęściej hierarchiczna. Konkretyzacją danego ruchu
politycznego są partie polityczne oraz wszystkie organizacje z nimi powiązane
(np. ponadnarodowe struktury czy fundacje polityczne).
Opierając się na powyższych założeniach, redaktorzy tomu dokonali podziału niniejszej publikacji na trzy części. W pierwszej z nich umieszczono teksty
nawiązujące do tytułowych zagadnień w wymiarze teoretycznym. W drugiej
zebrano artykuły dotyczące analizy wybranych ideologii lub doktryn politycznych, natomiast do ostatniej włączono prace koncentrujące się przede wszystkim na ruchach społecznych i politycznych. Jednocześnie wyjaśniamy, że mamy
świadomość pewnej umowności zastosowanego przyporządkowania, ponieważ
w niektórych przypadkach autorzy nawiązywali zarówno do wymiaru ideowego,
jak i organizacyjnego.
Jednocześnie pragniemy podziękować autorom, którzy przedłożyli teksty do
niniejszego opracowania. Ponadto, w sposób szczególny, dziękujemy pracownikom Zakładu: dr Dorocie Maj oraz dr. Marcinowi Pomarańskiemu, za pomoc
w przygotowaniu prezentowanego tomu.
4
5
Edward Olszewski napisał, że „można wskazać na kilka płaszczyzn podrzędności doktryny w stosunku do ideologii: na płaszczyźnie ideologicznej – system wartości ideologii określa system
wartości doktryny; na płaszczyźnie chronologicznej – ukształtowanie się ideologii poprzedza
doktrynę; na płaszczyźnie genetycznej – treść ideologii określa treść doktryny”. E. Olszewski,
Doktryna polityczna, [w:] Encyklopedia politologii, red. M. Żmigrodzki, t. 4: Myśl społeczna i ruchy
polityczne współczesnego świata, red. M. Marczewska-Rytko, E. Olszewski, Warszawa 2011, s. 112.
D. della Porta, M. Diani, Ruchy społeczne. Wprowadzenie, Kraków 2009, s. 23–24.
16
Wstęp
Zdajemy sobie sprawę z faktu, że publikacja ma charakter przede wszystkim
jubileuszowy (dlatego zdecydowaliśmy się na zamieszczenie rozbudowanego
aneksu dotyczącego działalności Zakładu Ruchów Politycznych), jednak wyrażamy nadzieję, że niniejsze teksty będą stanowiły inspirację do dalszych, pogłębionych badań naukowych.
Jednocześnie zachęcamy naukowców, zarówno autorów zamieszczonych tekstów, jak i pozostałych, do dalszej współpracy przy wspólnej realizacji przedsięwzięć naukowych z Zakładem Ruchów Politycznych. Ze swojej strony możemy
zapewnić, że tak jak dotychczas, tak i w przyszłości dołożymy wszelkich starań,
aby podejmować i realizować tematy istotne, oryginalne oraz inspirujące.
Maria Marczewska-Rytko, Wojciech Ziętara