opiekapaństwai organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach

Urszula A. Domżał
OPIEKA PAŃST WA I ORGANIZACJI
POZARZĄDOWYCH NAD DZIECKIEM
W LATACH 1919 - 1939
ŁÓDŹ 2009
RECENZENT
prof. dr hab. Urszula Eckert
PROJEKT OKŁADKI, SKŁAD I ŁAMANIE
mgr inż. Damian Orczykowski
ISBN
978-83-61095-29-3
WYDAWCA
RADA REDAKCYJNA
dr hab. Stanisław Lipiński, prof. WSEZiNS
prof. ThDR. Amantius Akimjak, PhD (Słowacja).
prof.PaedDr. Anna Źilova, PhD (Słowacja).
dr Urszula Anna Domżał
dr Zbigniew Domżał
ADRES WYDAWNICTWA:
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych
ul. hm. A. Kamińskiego 21, 90-229 Łódź.
Tel: + 4842/ 678-78-25; Tel./fax: + 4842/ 678-78-24
DRUK I OPRAWA
PRINTPAP
Łódź, Starorudzka 10/12
tel: 42 6450339
Tel: + 4842/ 678-78-25; Tel./fax: + 4842/ 678-78-24
Spis treści
WSTĘP
...........................................................................................5
CZĘŚĆ I
POCZĄTKI ORGANIZOWANIA PUBLICZNO-PRAWNEGO
SYSTEMU OPIEKI NAD DZIECKIEM .................................13
I
II
Polskie tradycje w zakresie opieki nad dzieckiem .............................13
Kształtowanie systemu opieki nad dzieckiem ....................................28
CZĘŚĆ II RODZINNA, PAŃSTWOWA I SPOŁECZNA OPIEKA NAD
DZIECKIEM W LATACH 1919-1939 ..................................41
I
II
III
IV
Funkcja opiekuńcza rodziny. Postulaty a rzeczywistość ...................41
Polityka opiekuńcza państwa, samorządów i organizacji
społecznych ...........................................................................................47
Kościół polski w służbie dziecka..........................................................66
Zagadnienia opieki nad dzieckiem w uchwałach i pracach
organizacji nauczycielskich .................................................................74
CZĘŚĆ III GŁÓWNE KIERUNKI I FORMY DZIAŁALNOŚCI
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZEJ ......................................85
I
II
III
Ochrona macierzyństwa. Opieka nad matką i dzieckiem .................85
Zakłady opieki całkowitej - zamkniętej ............................................100
Opieka nad dzieckiem sierocym ........................................................108
ZAKOŃCZENIE .................................................................................. 115
BIBLIOGRAFIA ................................................................................. 119
Wstęp
Opieka społeczna – według ustawy - O opiece społecznej, z 16 sierpnia
1923 roku – jest zaspakajaniem niezbędnych potrzeb życiowych tych osób,
które trwale lub chwilowo własnymi środkami materialnymi lub własną
pracą uczynić tego nie mogą, jak również zapobieganiem wytwarzania się
stanu powyżej określonego (Dz.U. RP, 1923, nr 92, poz. 726, §1). Opieka społeczna obejmuje swym działaniem dziecko ze względu na jego zagrożoną
wartość indywidualną, osobistą pomyślność (względy humanitarne) i przydatność społeczną (względy socjalne). Przez opiekę nad dzieckiem rozumie się
nie tylko dostarczanie dziecku środków niezbędnych do zaspokojenia jego
potrzeb materialnych okresowych, lecz również przejęcie odpowiedzialności
za losy korzystających z opieki, tj. za wspomaganie, pielęgnowanie, rozwój,
zapobieganie degradacji społecznej i kształtowanie dojrzałej osobowości.
W takim ujęciu opieka nad dzieckiem - to działalność ochraniająca rozwój
dziecka przed ewentualnymi zaburzeniami i utrudnieniami oraz wyrównująca i kompensująca braki występujące w rozwoju. Dziecko opuszczone, czyli
pozbawione z jakichkolwiek powodów opieki naturalnej w rodzinie, w latach
Drugiej Rzeczypospolitej (RP) podlegało opiece społecznej całkowitej, nazywanej także publiczną. Zapewniała ona wszystkie warunki materialne i wychowawcze, które niezbędne były do harmonijnego rozwoju psychofizycznego.
Zadania opiekuńcze nad dzieckiem opuszczonym sprowadzały się więc
do wydobycia go ze stanu opuszczenia i usunięcia zagrożeń, prowadzących
często do wątłości fizycznej i patologii moralnej. Do realizacji tego celu opieka
całkowita rozporządzała dwiema formami opiekuńczymi - opieką zakładową,
wykonywaną przez zakłady opiekuńczo-wychowawcze i zleconą opieką nad
sierotami w rodzinach zastępczych, spełnianą przez dobrane rodziny, wychowujące dziecko pod kontrolą władz samorządowych i organizacji społecznych.
Natomiast dzieci, które posiadały naturalnych opiekunów, ale żyły w warunkach nie zapewniających im normalnego rozwoju fizycznego i moralnego,
podlegały opiece częściowej albo uzupełniającej o charakterze profilaktycznym. Zależnie od tego czy pomocy udzielały instytucje publiczne (państwowe, samorządowe) czy prywatne, opieka społeczna nosiła nazwę opieki
społecznej lub prywatnej. Dziecko to człowiek w okresie od urodzenia
do pierwszych lat dojrzewania (0-12 rok życia) będący w stanie intensywnego
rozwoju, stanowiący część skła-dową rodziny a także potomstwa1. Biolodzy
dzielą rozwój biotyczny dziecka na fazę bierności tj. do 5-7 mie-siąca życia
postnatalnego i fazę ekspansji rozwojowej - do 14-15 roku życia. Psychologowie i pedagodzy, uwzględniając poziom dojrzałości biologicznej i dziedziny
1
Cz. Walesa, Dziecko, w: Encyklopedia Katolicka KUL, Lublin 1984, kol. 502.
6
Opieka Państwa i Organizacji Pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919 - 1939
aktywności dziecka oraz formy opieki i oddziaływanie wychowawcze wyodrębniają cztery okresy: noworodkowy (1 miesiąc życia), niemowlęcy (pierwszy
rok życia), poniemowlęcy (lata 2-3), przedszkolny (ok. 3-7 lat), młodszy szkolny (ok. 7-12 roku). Prawodawstwo międzywojenne, z punktu widzenia czasu
obowiązującego do niesienia pomocy dzieciom ustaliło górną granicę - do 15,
bądź 16 roku życia. Osoby od 15 do 16 lat życia uważano za młodociane.
Do pełnego psychofizycznego rozwoju niezbędne jest zapewnienie pielęgnacji,
opieki, warunków moralnych i materialnych. Warunki te, o ile są odpowiednie, pozwalają dziecku spełnić się czyli rozwinąć do stanu aktywności społecznej, zgodnie z możliwościami, które tkwią w nim potencjalnie.Do rozwoju
opieki nad dzieckiem i upowszechniania w świecie lepszych form wychowania
opiekuńczego i kształcenia specjalnego przyczyniła się od początku XX wieku
współpraca na płaszczyźnie międzynarodowej. Tutaj ważną rolę spełniła
Ellen Key (1849-1926), szwedzka pedagog, walcząca o emancypację kobiet,
ochronę macierzyństwa, prawa dzieci do opieki i wychowania oraz o pokój
i postęp społeczny2. W bardzo popularnej książce – Stulecie Dziecka wydanej
w 1890 roku dała wyraz przekonaniu, że wiek XX będzie - stuleciem dziecka
a sprawy opieki i nowego wychowania będą przez ludność uważane
za najważniejsze. Narastająca od połowy XIX wieku świadomość rozmiarów
krzywdy dziecka zrodziła myśl, aby powołać międzynarodowe organizacje
pomocy dzieciom i podjąć próbę określenia obowiązków państwa i narodu
wobec dzieci. Dzięki kontaktom międzynarodowym pojawiło się nowe pojęcie
– ochrony dzieciństwa (protection de l’enfance) rozumiane jako działalność
państwa, samorządów, organizacji społecznych, zapewniająca dzieciom niezbędne warunki prawidłowego rozwoju psychofizycznego, intelektualnego
i społecz-nego3. W lipcu 1913 roku odbył się w Belgii - Pierwszy Międzynarodowy Kongres Opieki nad Dzieckiem (Premier Conqres Internationale de la
Protection de l`Enfance) z udziałem przedstawicieli Polski. Akcja opieki nad
dziećmi i młodzieżą w Polsce nawiązała współpracę zwłaszcza z Międzynarodowym Stowarzyszeniem Opieki nad Dzieckiem w Brukseli (Association
Internationale pour la Protection de l`Enfance), Międzynarodowym Związkiem Pomocy Dzieciom w Genewie (Union Internationale de Secours aux
Enfants) i Ligą Narodów. Zasługą Międzynarodowego Związku Pomocy Dzieciom i jego inicjatorki Eglantyny Jebb, autorki apelu do świata – ratujcie
dzieci – było uchwalenie w lutym 1932 roku w Genewie – Deklaracji Praw
Dziecka (Deklaracja Genewska). Deklaracja Genewska po raz pierwszy
w dziejach ludzkości określiła prawa dziecka do opieki, wychowania
i zabezpieczenia społecznego w tych dziedzinach, w których do tego czasu
obowiązywała filantropia i miłosierdzie. Przyjęcie i podpisanie Deklaracji
przez kilkadziesiąt państw, w tym także przez rząd polski - awansowało
dziecko z przedmiotu na podmiot, z biernego statysty na pełnoprawnego obywatela. Dziecku uroczyście zagwarantowano warunki do prawidłowego rozwoju i wychowania. W pracy wykorzystano bogate źródła archiwalne
i drukowane. Zawierają one kompletne informacje dla ukazania panoramy
inicjatyw dotyczących poli-tyki społecznej i działalności na rzecz rozwoju
2
Por. E. Key, Stulecie Dziecka, tłum. I. Moszczeńska, Warszawa 1928.
3
Por. M. Balcerek, Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce, Warszawa 1977, s. 50.
Wstęp
7
opieki nad dzieckiem w Polsce międzywojennej. Przebadane archiwalia znajdują się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie i obejmują zespoły akt:
Prezydium Rady Ministrów, lata 1917-1939; Ministerstwa Pracy i Opieki
Społecznej, lata 1919-1939; Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, lata 1918-1939 (zachowały się jedynie materiały szczątkowe);
Rady Głównej Opiekuńczej, lata 1915-1920; Komitetu I-go Ogólnopolskiego
Kongresu Dziecka. Dokumentacja Kongresu Dziecka jest przechowywana
w Bibliotece Miasta Stołecznego Warszawy przy ul. Koszykowej. Uzupełnieniem archiwaliów było studium dokumentów legislacyjnych dotyczących
opieki społecznej. Najważniejsze z nich to: S. Grocholski, E. Chwalewik,
Opieka społeczna (zbiór wydanych ustaw z komentarzami), Warszawa 1929;
Informator o stanie opieki nad dziećmi (wykaz ustaw, rozporządzeń i instytucji), Warszawa 1938; B. Krakowski, Podstawy prawne opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą w Polsce. Zbiór ustaw, rozporządzeń, statutów,
instrukcji i okólników, Warszawa 1931. Wiele materiału wniosło do pracy
zapoznanie się z dokumentacją kongresów i zjazdów pedagogicznych, które
odbyły się w latach Drugiej Rzeczypospolitej: Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycielstwa Polskiego w 1919 roku; Kongresu Pedagogicznego zorganizowanego przez Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związek
Zawodowy Nauczycielstwa Polskiego Polskich Szkół Średnich od 8-10 lipca
1929 roku w czasie powszechnej wystawy krajowej w Poznaniu z okazji
pierwszego 10-lecia Niepodległości Państwa Polskiego, Warszawa 1930; II
Kongresu Pedagogicznego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Wilnie od 4-8
lipca 1931 roku, Warszawa 1932; III Kongresu Pedagogicznego Związku
Nauczycielstwa Polskiego we Lwowie od 17-21 czerwca 1933 roku, Warszawa
1934; IV Kongresu Pedagogicznego Związku Nauczycielstwa Polskiego
w Warszawie 27-29 maja 1939 roku, w: „Głos Nauczycielski”, 1939, nr 36 i 37
i Kongresu Społeczno-Obywatelskiej Pracy Kobiet – 30 czerwca 1938 roku.
Ważnym źródłem okazały się opracowania i artykuły publikowane na łamach
cenionych czasopism. Szczegółowa lektura objęła publikacje autorstwa znanych w okresie międzywojennym publicystów oświatowych i pedagogów
ukazujące działalność opiekuńczo-wychowawczą i narastanie problemu dziecka, który często określano dramatycznie – niedola dziecka, krzywda dziecka.
Analizie treściowej poddano następujące publikacje: Cz. Babicki, Wychowanie
dziecka opuszczonego w zakładach opiekuńczo-wychowawczych, Warszawa
1929; Tenże, Krzywda dziecka w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym, w:
„Opieka nad Dzieckiem”, 1928, nr 1; Tenże, Formy opieki społecznej, w:
„Opiekun Społeczny”, 1936, nr 2, 3, 4, 6, 1937, nr 3; A. Charszewski, Przedszkola w Polsce w latach 1926/27 - 1935/36, w: „Przedszkole”, 1937/1938, nr
1; L. Dydusiak, Opieka publiczno-prawna nad dzieckiem w Polsce, Lwów
1938; H. Górski, Kolonie letnie, Warszawa 1922; M. Gromski, Podstawy
organizacyjne opieki nad macierzyństwem i najmłodszym dzieckiem w Polsce,
w: „Opieka nad Dzieckiem”, 1928, nr 6; E. Hryniewicz, Dzieci biedoty miejskiej, w: „Życie Dziecka”, 1937, nr 5, Tenże, Młodociani w Polsce, Warszawa
1935; K. Jonscher, Organizacja opieki nad matką i niemowlęciem, w: „Opieka
nad Dzieckiem”, 1926, nr 6-7; T. Kopeć, Stacje opieki nad matką i dzieckiem,
Warszawa 1932; K. Koralewski, Opieka społeczna (dobroczynność publiczna),
Warszawa 1918; M. Korytkowska, Krzywda dziecka, Poznań 1937;
8
Opieka Państwa i Organizacji Pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919 - 1939
H. Krachelska, Ochrona macierzyństwa, robotnicy w przedsiębiorstwach
państwowych polskich, Warszawa 1928; B. Krakowski, Stan opieki nad dzieckiem w Polsce i najpilniejsze w tej dziedzinie potrzeby, w: „Opieka nad Dzieckiem”, 1925, nr 4, Tenże, Kolonie letnie, w: „Opieka nad Dzieckiem”, 1930, nr
4-5; M. Librachowa (red.), Dziecko wsi polskiej. Próba charakterystyki, Warszawa 1934; E. Lublinerowa, Dziecko włóczęga, Warszawa 1922;
K. Muszałówna, Czy dziecko ulicy musi żebrać?, w: „Bluszcz”, 1935, nr 2169;
B. Nakoniecznikow-Klukowski, Przegląd najbardziej aktualnych zagadnień
z zakresu polityki opiekuńczej, w: „Praca i Opieka Społeczna”, 1938, nr 1;
A. Ostrowski, Dziecko w opiece publicznej, Lwów 1929; J. Pawiński, Znaczenie
kolonii letnich dla dzieci, w: „Opieka nad Dzieckiem”, 1930, nr 3; St. Podoleński, Obecny stan opieki nad dzieckiem w Polsce, w: „Przegląd Powszechny”, R.
42, 1925, t. 168, s. 123-128; H. Radlińska, Społeczne przyczyny powodzeń
i niepowodzeń szkolnych, Warszawa-Kraków 1937; J. Ryngmanowa, O los
dziecka bezdomnego, w: „Opieka nad Dzieckiem”, 1928, nr 1; S. Spyra, Dziecko-towarzysz troski powszechnych dorosłych, w: „Życie Młodzieży”, 1938, nr
12; W. Szenajch, Zasady organizacji opieki nad dzieckiem, Warszawa 1917,
Tenże, Najważniejsze warunki rozwoju opieki nad dzieckiem, w: „Opieka nad
Dzieckiem”, 1923; W. Szuman, Rola opiekunów społecznych, Warszawa 1930;
M. Weryho-Radziwiłłowiczowa, Metoda wychowania przedszkolnego, Warszawa 1920; J. Zawadzka, Przyczynki do spraw opieki nad dzieckiem robotniczym, Warszawa 1930. Wymienione opracowania mają różną wartość poznawczą. Budzą niedosyt badawczy, co jest zrozumiałe, skoro wyszły spod
piór publicystów piszących z dużą dozą emocji. Dlatego też wymagały zobiektywizowanej interpretacji. W pracy podkreślono zasługi Heleny Radlińskiej
w zakresie tworzenia polskiej szkoły pedagogiki opiekuńczej i społecznej,
która w okresie międzywojennym zdołała skupić wokół swojej osoby liczne
grono pedagogów uprawiających problematykę opieki nad dzieckiem, jego
podmiotowości i praw do oświaty i wychowania. Ukoronowaniem jej działalności naukowo-badawczej i organizacyjnej było opracowanie zbiorowe pt.
Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, wydane pod redakcją
H. Radlińskiej. Badania w dziedzinie pedagogiki opiekuńczej prowadzono
w Wolnej Wszechnicy Polskiej, w Instytucie Gospodarstwa Społecznego
i Instytucie Spraw Społecznych. Podejmowało je stosunkowo liczne grono
praktyków skupionych w Polskim Komitecie Pomocy Dzieciom i działających
w sekcjach: Opieki nad Dzieckiem i Szkolnictwa Specjalnego – Związku
Nauczycielstwa Polskiego.
Po drugiej wojnie światowej w latach sześćdziesiątych studia nad
dziejami opieki nad dzieckiem zainicjował Roman Wroczyński na Wydziale
Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego4. W następnych latach ukazały
się prace poświęcone wybranym zaga-dnieniom instytucjonalnej opieki nad
dzieckiem w okresie II Rzeczypospolitej. Prace dotyczyły publiczno-prawnego
systemu opieki nad dzieckiem i wycho-wania w zakładach opiekuńczowychowawczych i przedszkolach. Władysław Sala wydał materiały dotyczące
organizacji pracy w zakładach opiekuńczo-wychowawczych w latach 1918Por.R. Wroczyński, Od filantropii do pedagogiki opiekuńczej, w: Studia Pedagogiczne, t. XII,
Warszawa 1964. Tenże, Pedagogika społeczna, Warszawa 1974.
4
Wstęp
9
1939 poprzedzając całość syntety-cznym zarysem dziejów opieki nad dzieckiem5, natomiast Marian Wróbel omówił charakterystykę wychowania przedszkolnego6. Przyczynkami do wstępnej oceny sytuacji prawnej dziecka
w tamtym okresie są prace Jana Winiarza7 i Andrzeja Stelmachowskiego8.
Całokształt problematyki opieki nad dzieckiem w okresie Drugiej
Rzeczypospolitej opracował Marian Balcerek w pracach: Dzieje opieki nad
dzieckiem w Polsce, Warszawa 1977, Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce
w latach 1918-1939, Warszawa 1978, Rozwój szkolnictwa specjalnego i opieki
nad dzieckiem w Polsce okresu międzywojennego, w: Rozprawy z dziejów
oświaty, pod red. Ł. Kurdybachy, t. II, Warszawa-Wrocław 1969, s. 143-225,
Międzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988. Z kolei Krystyna Kowalik
wydała rozprawę o opiece nad dzieckiem w Generalnym Gubernatorstwie9.
Z problematyką tej publikacji korespondowała praca zbiorowa pod redakcją
Janusza Tazbira poświęcona opiece nad dzieckiem i młodzieżą w Warszawie
podczas drugiej wojny światowej10. Opublikowane zostały także prace historyczne poświęcone losom polskich dzieci w Rosji bolszewickiej, ich deportacji,
edukacji i repatriacji11. Przebieg starań o stworzenie systemu opieki nad
dzieckiem proletariackim przedstawiła Maria Kuzańska w pracy pt.: Koncepcje wychowawcze Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci 1919-1939,
Wrocław 1966. Na temat wybranych zagadnień opiekuńczych w latach PRL
pisali m.in. Otton Lipkowski, Wychowanie dzieci społecznie niedostosowanych, Warszawa 1966, Tenże, O wychowaniu dzieci głuchych, Warszawa
1963; Piotr Suchan, Resocjalizacja w zakładach dla społecznie niedostosowanych, Warszawa 1965. Z najnowszych opracowań na temat rozwoju opieki
nad dzieckiem w latach 1918-1939 na uwagę zasługują: Cz. Kępski, Idea
miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Lublin 2003, Tenże, Dziecko sieroce
i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Lublin 1991, Tenże,
Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności: 1815-1952, Lublin 1990, Tenże,
Towarzystwo Dobroczynności w Królestwie Polskim: 1815-1914, Lublin 1993;
W. Jamrożek, Problematyka opieki nad dzieckiem na kongresach i zjazdach
pedagogicznych w Polsce do 1939 roku, w: Kongresy i zjazdy pedagogiczne
w Polsce w XX wieku, red. A. Kicowska, Toruń 2001, s. 121-137; Dziecko
w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek,
t. II, Bydgoszcz 2002; Cz. Kustra, Rozwój teorii opieki nad dzieckiem
na ziemiach polskich w XIXi w pierwszej połowie XX wieku, w: „Przegląd
5
W. Sala, Praca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych (w okresie 1918-1939), Warszawa 1964.
6
M. Wróbel, Wychowanie przedszkolne w Polsce w latach 1918-1939, Wrocław-Warszawa 1967.
7
J. Winiarz, Ochrona praw matki, dziecka, rodziny, Warszawa 1965.
8
A. Stelmachowski, Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym, Warszawa 1957.
9
K. Kowalik, Opieka nad dzieckiem w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin 1986.
10
W obronie dzieci i młodzieży w Warszawie 1939-1944, red. J. Tazbir, Warszawa 1975.
W. Theiss, Dzieci syberyjskie. Dzieje polskich dzieci repatriowanych z Syberii i Mandżurii 19191923, Warszawa 1992, Tenże, Harcerski Hufiec Syberyjski im. Tadeusza Kościuszki. Władywostok-Wejherowo 1917-1928, w: Harcerskie drużyny żeglarskie. 80 lat działalności: 1917-1997, pod
red. M.J. Żmichrowskiej, Olsztyn 1998, s. 21-31; T. Bugaj, Dzieci polskie na drogach wojennych
migracji, w: „Rocznik Jeleniogórski”, 1979, t. 17, s. 101-125, Tenże, Dzieci polskie w ZSRR i ich
repatriacja 1939-1952, Jelenia Góra, 1986.
11
10
Opieka Państwa i Organizacji Pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919 - 1939
Historyczno-Oświatowy”, 2003, nr 3-4, s. 45-60. Dorota Żołądź-Strzelczyk
w pracy – Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002, omawia różne aspekty życia
- od poczęcia, przez narodziny, pierwszy okres życia - do czasu, kiedy kończyło
się dzieciństwo, tzn. około 7-10 roku życia. Dla pogłębienia znajomości problematyki opieki nad dzieckiem, poważne znaczenie mają prace o pedagogach, wychowawcach i działaczach społecznych okresu międzywojennego
i publikacja ich dzieł. Do najbardziej znanych należą prace: Żanny Kormanowej, Mariana Falskiego i Hanny Mortkowicz-Olczakowej - o Stefanii Sempołowskiej, Ryszarda Wroczyńskiego - o Helenie Radlińskiej, Kazimierza Czajkowskiego i Władysława Żelazko - o Kazimierzu Jeżewskim, Hanny Mortkowicz-Olczakowej i Stefana Wołoszyna - o Januszu Korczaku, Henryka Smarzyńskiego - o Henryku Jordanie, Franciszka Kulpińskiego - o Józefie Czesławie Babickim. Cenne materiały źródłowe do dziejów pedagogiki opiekuńczej
zostały przygotowane pod redakcją Ireny Lepalczyk12. Natomiast Bożena
Michalik omówiła sytuację dziecka plebejskiego w rodzinie, w XVIII-wiecznej
Warszawie, czasów stanisławowskich13. Z kolei Kalina Bartnicka w studium
poświęconym pozycji dziecka w rodzinie i w spo-łeczeństwie uwzględniała
zagadnienia obyczajowe, opiekuńcze i wychowawcze opracowane w świetle
pamiętników i powieści polskiego Oświecenia14. Badania dotyczące sytuacji
dziecka w rodzinach polskich i spełnianych przez nie funkcjach opiekuńczowychowawczych oraz przemian jakim ulegały od połowy XIX stulecia
i w ciągu XX wieku zawierają prace poświęcone rodzinnemu środowisku
wychowawczemu. Rodzina polska przez całe wieki stanowiła pierwsze
i podstawowe środowisko kształtowania i wychowania młodego pokolenia.
Przechowywała i zaszczepiała kolejnym pokoleniom te wartości, dzięki którym naród polski przetrwał ponad wiekową niewolę, wojny i okupacje
ze strony agresywnych sąsiadów15. Niektóre zagadnienia opiekuńcze są
przedmiotem zainteresowań badaw-czych publikowanych na łamach periodyków: „Nowa Szkoła”, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” i „Przegląd
Historyczno-Oświatowy”. Ważne pozycje w piśmiennictwie dotyczącym
przedmiotu badań w niniejszej pracy stanowią opracowania o charakterze
wspomnieniowo – pamiętnikarskim Heleny Bobrowskiej, Stanisława Dobrowolskiego, Eustachego Kuroczki, Idy Merzan, Marii Rogowskiej–Falskiej
i wiele dalszych prac. Podjęcie tematu Opieka państwa i organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919-1939 ma na celu ukazanie na szerokim
12
Źródła do pedagogiki opiekuńczej, red. I. Lepalczyk, Warszawa 1988, t. I-II.
B. Michalik, Rodzina i dziecko plebejskie w stanisławowskiej Warszawie, w: Z dziejów edukacji
w Polsce XVIII w., red. I. Szybiak, Warszawa 1995, s. 57-94.
13
K. Bartnicka, Dziecko w świetle pamiętników i powieści polskiego Oświecenia, w: Rozprawy
z Dziejów Oświaty, 1992, t. XXXV, s. 37-86.
14
15 Por. Studia Pedagogiczne WSP w Bydgoszczy: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek
XX, red. J. Jundziłł, Bydgoszcz 1994; Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 1996; Rodzina i wychowanie w rodzinie, red. J. Jundziłł,
Bydgoszcz 1996; K. Jakubiak, Współdziałanie rodziny i szkoły w pedagogice II Rzeczypospolitej,
Bydgoszcz 1997; Z dziejów edukacji i wychowania w rodzinie, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 1998;
Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak, A.
Winiarz, Bydgoszcz 2000; Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej w XIX i na początku
XX wieku, wybór i oprac. A. Denisiuk i K. Jakubiak, Bydgoszcz 2001.