KRYTYKA MEDIOW W ROSJI. STAN AKTUALNY, ROLA
Transkrypt
KRYTYKA MEDIOW W ROSJI. STAN AKTUALNY, ROLA
M E D I A N A S W I E C I E Zeszyty PRASOZNAWCZE Krak6w 2005 R XLVIII, nr 1-2 (181-182) A L E K S A N D R K O R O C Z E N S K IJ KRYTYKA MEDIOW W ROSJI. STAN AKTUALNY, ROLA SPOtECZNA, PERSPEKTYWY istoria rosyjskich m ediow masowych „okresu przejsciow ego” to historia zyskow i strat. W m iar? rozwoju stosunkow rynkowych w sferze m edialnej, ktory si? odbywa pod olbrzym im polityczno-ekonom icznym naciskiem panstw ow ej biurokracji i ekonom icznej oligarchii, niedaw ne zwyci?stwa dem okracji i jaw nosci (likwidacja cenzury, w prow adzenie praw nych gw arancji w olnosci prasy i m ediow elektronicznych, ich typologiczna i tresciow a roznorodnosc) stajq si? bardziej symbolicznymi niz realnym i osi^gni?ciam i. N atu raln e nast^pstw o prawdziwej wolnosci, tj. ideowo-polityczny i kulturow y pluralizm bardzo slabo si? przejaw ia w dziataniu najpot?zniejszych m ediow - tj. elektronicznych, pom im o istotnego w zrostu liczby kanalow i nadajnikow . O dczuw alne straty poniosla radziecka prasa periodyczna. Duzy spadek nakladow , wi?c i zm niejszenie si? publicznosci pism, praktycznie zrownalo R osj? z krajam i tzw. trzeciego swiata pod wzgl?dem wskaznikow zaopatrzen ia ludnosci w gazety codzienne. N iew idzialna r?ka rynku w ysun?la na pierwszy plan w ysokonakladow e, kom ercyjnie zorientow ane gazety i czasopism a о m niej lub bardziej „zoltym ” (tj. sensacyjnym - W K ) charakterze. R ow noczesnie znikly albo ulegly m arginalizacji liczne spoleczno-polityczne i spoleczno-kulturalne wydawnictwa, wyspecjalizowane w prow adzeniu pow aznego dialogu i dyskusji, w propagow aniu nowych idei (w tym alternatywnych) i tw orzeniu obywatelskiego forum , niezb?dnego dla zdrowego, dem okratycznego spolecznego rozwoju. Zdecydow alo to w duzym stopniu 0 brak u w spoteczenstw ie rosyjskim jasnego spojrzenia n a perspektywy rozwoju kraju, о ograniczonych mozliwosciach dyskutow ania w prasie 1 m ediach elektronicznych - spoteczno-ekonom icznych zam ierzen, realizowanych dzis w Rosji. H KRYTYKA M ED IO W W RO SJI 91 W ostatnich latach u R osjan nagrom adzilo si? sporo pretensji do m ediow i dziennikarzy. R osnie niezadow olenie z dzisiejszej spolecznej roli srodkow masowej inform acji, k tore si? wyraza w katastrofalnym spadku zaufania do „czwartej wiadzy” i w coraz to szerszym poparciu dla pomyslow pow tornego w prow adzenia cenzury. W edle wynikow sondazy, rosyjskim m ass m ediom ufa dzis m niej niz jed n a trzecia ludnosci (na pocz^tku lat dziewi?cdziesic|tych stopien zaufania przewyzszal 70% ). A nkiety przeprow adzone n a poczqtku 2004 roku ujawnity, ze zw olennikam i w pro w adzenia cenzuralnej kontroli srodkow masowej inform acji stalo si? 76 % R osjan1. Przyczyny spotecznego niezadow olenia z prasy wymagajq starannego zbadania. K onieczne jest gl?bsze poznanie nie tylko zwi^zkow m ediow z wladzq i ekonom icznq oligarchic, ale i zlozonego kom pleksu wspolzaleznosci m ediow i spoleczenstwa. Tym bardziej, ze wiasnie w tej dziedzinie coraz wyrazniej przejawiajq si? sym ptomy niezdrow ego, niedoskonalego rozwoju. Srodki masowej inform acji, sluz^c interesom rozm aitych, politycznych i ekonom icznych grup rzqdzqcych, sq zalezne о wiele bardziej od sponsorow i reklam odaw cow niz od odbiorcow i faktycznie odm aw iajcj. sluzby dla spoleczenstw a, ukazywania istniejqcej w nim roznorodnosci poglcjdow (l^cznie z „niepopularnym i” i alternatyw nym i), organizow ania dyskusji n ad najwazniejszymi problem am i spolecznym i i zach?cania obywateli do aktywniejszego uczestnictw a w rz^dzeniu. W rezultacie, dziennikarstw o i - ogolnie - m edia, tradycyjnie uznaw ane za pot?zn^ instytucj? spoleczn^, nierzadko dem onstruj^ jaw ne oznaki aspolecznosci. Petersburski badacz, S. K orkonosienko charakteryzuje aspolecznosc jako anarchistycznq niezaleznosc prasy od spoleczenstw a, przejaw zamykania si? dziennikarzy w w^skim kr?gu swoich zawodowych interesow i wartosci - ze szkodq dla interesow odbiorcow ; jako dqzenie srodkow m asowego przekazu do konstruow ania „drugiej rzeczywistosci”, razqco odm iennej od tej prawdziwej. Publicznosc m edialna traktow ana jest przy tym glownie jako przedm iot politycznej i handlowej m anipulacji, jako grupa pasywnych konsum entow inform acji. Aspolecznym tendencjom prasy i m ediow elek tronicznych sprzyjajq nie tylko swoiste, polityczno-ekonom iczne w arunki w poradzieckiej Rosji, ale takze n iektore przepisy praw ne - np. te p aragrafy ustawy о srodkach m asowego przekazu, k tore pozw alajq instytucjom m edialnym nie reagow ac na listy czytelnikow, widzow czy sluchaczy. Z daniem W. W arieckiego praw o zwolnilo pras? od obcow ania z m asam i, od obowiqzku gw arantow ania obywatelom narodow ej trybuny2. A spoleczne tendencje m ediow sq w w aru n k ach rosyjskich nadzwyczaj niebezpieczne, z wielu wzgl?dow. 1 Zob. 76 процентов россиян - за цензуру, Известия г 13.01.2004. 2 Zob. Б . В а р е ц к и й : Шелест страниц как шелест знамен. Пресса России в трех политических режимах. Научно-исторический очерк, Moskwa 2001, s. 230. 92 ALEK SAN D R KOROCZENSKIJ Z nany poglqd, ze czynniki rynkowe, popyt, podaz i konkurencja, zmuszajq dostawcow inform acji do wshichiwania si? w glosy odbiorcow, bran ia pod uwag? ich interesow i potrzeb - w praktyce rosyjskich m ediow potw ierdza si? tylko cz?sciowo. Oczywiscie srodki m asowe muszij si? liczyc z rynkow^ koniunkturq, со jest w arunkiem ich istnienia i osi^gania zysku, jed n ak dostosow anie si? do niej sam o przez si? nie oznacza uw zgl?dnienia szeroko rozum ianych p o trzeb i interesow spolecznych. Rosyjskie m edia dzialaj^ dzis na patologicznym rynku informacyjnym, charakteryzujqcym si? nierow nosciq w arunkow konkurencji, silnq zaleznoscijj instytucji m edialnych od panstwowych dotacji (cz?sto podstawowego zrodla ich finansow ania), a oslabionq - od „sponsorow indywidualnych”, tj. konsum entow inform acji m edialnej, tworzqcych publicznosc3. Wymogi rynkowe w pohjczeniu z niedoskonalosciq ekonom icznych i prawnych regulacji rodzq w m edialnym sektorze zjawisko koncentracji wlasnosci i nad m iern eg o skom ercjalizow ania, sg zrodlem nierow now agi pom i?dzy ekonom icznym i a spolecznym i celam i dzialan. W odro zn ien iu od wi?kszosci panstw о rozwini?tych tradycjach dem okratycznych, w Rosji nie istnieje spoleczny sektor srodkow m aso wej inform acji, ktoryby dzialal n a zasadach redakcyjnej niezaleznosci, powszechnosci i w szechstronnosci inform acyjnej obslugi spoleczenstwa, ideow ego pluralizm u, roznorodnosci tresciowej, uw zgl?dniania potrzeb roznych grup ludnosci, odpow iedzialnosci przed spoleczenstw em . Panstwowe i kom ercyjne m edia nie muszq tu konkurow ac ze spolecznymi, со zazwyczaj pozytywnie wplywa na poziom jakosci srodkow masowej infor macji. Np. publiczna telewizja (w krajach, gdzie istnieje) pozw ala utrzym ac pew ien m oralny i intelektualny poziom , spadku ponizej ktorego nie ryzykuj^ inne stacje telewizyjne. Spoleczenstw o rosyjskie nie m a dzis realnej mozliwosci skutecznego wplywania n a panstw ow e i kom ercyjne m edia. W przeciwienstwie do stru k tu r wiadzy i do oligarchow , spoleczenstw o nie dysponuje narz?dziami takiego nacisku n a srodki masowej inform acji, ktory by spowodowal dostosow anie ich dzialan do jego potrzeb i celow. O biektywnie nie sprzyjaj^ tem u row niez niedoskonalosci prawnych i etycznych podstaw funkcjonow ania m ediow , niedorozw oj system u ich uregulow an, trudnosci, jak ie m aj^ obyw atele w dochodzeniu swoich inform acyjnych praw przed rosyjskimi sqdam i. W skutek tego praw a i interesy odbiorcow m edialnej inform acji sq ch ro n io n e przez praw o w stopniu о wiele mniejszym, niz na przyklad interesy konsum enckie. W w arunkach wzgl?dnej niedojrzalosci rosyjskiego spoleczenstw a obyw atelskiego u tru d n io n e jest w ypracowanie i obrona jednego, uzgodnionego poglcjdu roznych grup spolecznych n a tem at spornych kwestii zwi^zanych 3 Zob. И. Я. Я к о в е н к о : Независимость российской прессы. Оценка качества. Основные угрозы. Перспективы и факторы упрочения. Доклад генералного секретаря СЖР на семинаре ТАСИС „Укрепление независимости региональных СМИ в России”, Moskwa, 17. 02. 2003. KR YIYKA MEDIO W W ROSJI 93 z funkcjonow aniem m ediow masowych. N aw et jesli taki poglqd si? wytworzy, rosyjscy obyw atele mogcj poinform ow ac о swoich poglqdach n a m edia i zqdaniach w obec nich - wyl^cznie za posrednictw em panstwowych struktu r biurokratycznych, parlam entarzystow , instytucji socjologicznych. Posrednicy zas nierzadko przemilczaj '3 i znieksztaicajq spoleczne zqdania, interp retu j^ je tendencyjnie. Przeprow adzane dzis w^sko ukierunkow ane rynkowe i socjologiczne badania rynku zz asad y nie m ogq wskazac calego, zlozonego spektrum potrzeb inform acyjnych spoleczenstw a, zainteresow an, pozytywnych i negatywnych reakcji audytorium , ich zlozonej dynam iki - poniew az analiz? wpfywajqcych do redakcji listow, okreslanie rankingow i b adania grup docelowych przeprow adza si? przede wszystkim w stricte pragm atycznym , zaw?zonym celu zw i?kszenia rynkowej skutecznosci srodkow masowych, lub w zm ocnienia ich politycznego oddzialywania n a elektorat. W tych w ypadkach, kiedy obywatele i obywatelskie organizacje adresuщ swoje pretensje, skargi i z^dania bezposrednio do instytucji m edialnych, te sygnaly cz?sto s^ ignorow ane, bo oslabienie zaleznosci m ediow od ich publicznosci pozw ala „nie zauw azac” przejawow spolecznego niezadow olenia. B rak skutecznego wplywu obywateli na m edia pozw ala tym drugim korzystac z praktycznie nieograniczonej swobody politycznego i kom ercyjnego m anipulow ania odbiorcam i. Id ea odpow iedzialnosci prasy przed spoleczenstw em {public account ability) uzn an a w krajach dojrzalej dem okracji - nie jest znana znacznej cz?sci rodzim ych m edialnych profesjonalistow albo jest w srod nich skrajnie n iepopularna. N ie sprzyja jej i rodzim a biurokracja, со zreszt^ jest w pelni logiczne: ap a rat panstwowy nie m a zam iaru tr a d e m onopolu w dziedzinie m onitoringu i kontroli srodkow masowej inform acji, powolujqc si? przy tym na niedojrzalosc instytucji obywatelskich w Rosji. W swiadom osci wi?kszosci R osjan podporzgdkow anie spoleczenstw u srodkow masowej inform acji jest identyczne z podporzejdkow aniem ich panstwu. W lasnie w zakorzenionym przekonaniu о tozsam osci panstw a i spoleczenstw a tkwi glowna przyczyna zywotnosci rozpow szechnionej wsrod R osjan iluzji nt. dobrodziejstw a cenzury (w „dobrym ”, „dem okratycznym” panstw ie cenzura tez b?dzie „d o b ra”, dzialaj^ca dla dobra spo leczenstwa), faktycznie zas - podporz^dkow anie m ediow panstw u oznacza podporzgdkow anie ich biurokracji. Praw ne uregulow ania dzialalnosci prasy i m ediow elektronicznych, zawodowa i etyczna sam okontrola srodow iska dziennikarzy oraz innych pracownikow m ediow m ogq si? rozwijac z uw zgl?dnieniem szerokiego w achlarza spolecznych potrzeb i interesow - tylko pod w arunkiem sku tecznego, obywatelskiego wplywu na prawodawcow, wlascicieli m ediow i korporacje ich pracownikow. A le w Rosji taki wplyw przejaw ia si? dzis slabo, w skutek czego praw o chroni m edialne interesy panstw a о wiele b a r dziej, niz inform acyjne praw a obywateli. Sam oregulacja prasy sprow adza si? w tych w arunkach do obrony wqskich interesow wlascicieli oraz orga- 94 A L E K SA N D R KOROCZENSKIJ nizacji m edialnych profesjonalistow - obejm uje zwlaszcza ich stosunki z panstw em i m a za cel przeciw dzialanie zaostrzeniu prawnych warunkow dzialania m ediow. W latach 90. w Rosji i niepodleglych panstw ach powstalych na miejscu Z S R R trw alo intensyw ne iw ybiorcze przyswajanie liberalnych idei oraz zagranicznych dosw iadczen w rynkowym funkcjonow aniu srod kow m asowych, со w szczegolnosci zrodzilo nieuzasadnione iluzje со do mozliwosci niesionych przez „cywilizowane” regulacje praw ne i sam oregulacje m ediow . Jed n a k liczenie n a to, ze problem y zapew nienia odpow iedzialnosci srodkow masowych przed spoleczenstw em i przestrzegania przez nie praw i interesow m edialnej publicznosci mogcj bye pomyslnie rozw iqzane m etodq regulacji prawnych iw ew n?trznej sam okontroli (wlascicieli m ediow i zawodowych organizacji tworcow tresci m edialnej4) - nie potw ierdzilo si? w praktyce naw et w tych panstw ach, gdzie stworzono rozw ini?te m echanizm y regulujqce. N a przyklad w W ielkiej Brytanii, gdzie istnieje K om isja ds. skarg n a pras?, K om isja ds. standardow inform ow ania i inne instancje kontrolne, spoleczenstw o i tak m a wiele powaznych preten sji do m ediow. W Rosji takie m echanizm y kontroli oraz instytucje zabezpieczajcjce odpow iedzialnosc m ediow przed spoleczenstw em (rady nadzorcze TV, rzecznicy praw m ediow itd.) nie istnieje lub s^ w za\qzkowym stadium . D zis naw et rynkowi fundam entalisci, wierzqey w cudownq m oc regulacyjnq m echanizm ow rynkowych, swobod ekonom icznych i prawnych, m usz^ przyznac: w w arunkach rynku rosyjskiego, ktorego znaczna cz?sc rozwija si? w „szarej strefie”, ije s t opanow ana przez struktury przest?pcze, nie sposob wyegzekwowac od m ediow, aby dzialaly „w edlug zasad ”, zgodnie z norm am i praw a i zawodowej etyki. N a tie ogolnego oslabienia tych funkeji panstw a, k to re zapewniajq przestrzeganie praw a, w ladza wykonawcza w pelni kontroluje dzis ustawodawczq i ma olbrzym i wplyw n a instytucje m edialne. W raz z grupam i oligarchow tworzy on a dla m ediow i dziennikarzy „reguly gry”, glownie niejawne. Z w ielu przyczyn przyswojenie przez Rosj? doswiadczen nagrom adzonych przez dem okratyczne spoleczenstw a roznych krajow swiata idzie dose w olno. T him aczy to, n a przyklad, niedostateczne obywatelskie poparcie dla idei stw orzenia praw dziw ie publicznej telewizji, ktorq wielu Rosjan nieslusznie utozsam ia zpanstw ow ^. D o niedaw na nie byla tez badana, a wi?c i nie zostala p o zn an a tak w azna dziedzina rzadkich, zagranicznych dosw iadczen w kwestii dialogu i w spoldzialania obywateli z m ediam i, jak krytyka m edialna (dziennikarska krytyka masowych srodkow inform acji). K rytyka m ed ialn a jest ksztaltujqcq si? dziedzin^ w spolczesnego dziennikarstw a, zajm ujqeq si? krytycznym poznaniem i ocenq spolecznie waznych, aktualnych, tworczych, profesjonalnych i etycznych, korporacyj4 Przez „m edialne treSci” rozumie si? tu catos6 tresci srodkow komunikowania masowego, 0 kom ponentach: dziennikarskim , dokum entalnym , artystycznym, reklamowo-informacyjnym 1 ilustracyjnym. Uznajijc jednolitosd, calosciowosd tresci medialnych utwor6w oraz ich form, autor jest Swiadom pewnej konwencjonalnosci tego term inu. K RYfYK A MEDIOW W ROSJI 95 no-organizacyjnych, prawnych, ekonom icznych i technologicznych aspektow produkcji inform acji przez m ass m edia, przy czym kladzie nacisk na tworczq stro n ? m edialnych tresci. D ziennikarska krytyka m edialna polega na takim kontakcie z publicznosci^, ktory (n a podstaw ie analizy, interpretacji i oceny caloksztaltu m edialnych tresci i gatunkowo-stylistycznych form ich realizacji) wplywa n a percepcj? tych tresci przez publicznosc i oddziahije na tworzqce si? w swiadom osci odbiorcow masowej inform acji w yobrazenia о m aterialnym i duchowym swiecie. Krytyka ta b ad a i ocenia nie tylko zaw artosc prasy i m ediow elektronicznych, lecz takze zm ienny kom pleks ich stosunkow z publicznosci^ i spoleczenstw em . O bok funkcji poznawczej, inform acyjno-kom unikacyjnej, regulujqcej, edukacyjnej, spoleczno-organizacyjnej - swoistych dla dziennikarstw a, kry tyka m ediow, jak o szczegolna jego gaicjz, m oze wi?c peinic swoist^ funkcj? - korekcyjnq, polegaj^cq na korekcie odbioru przez audytorium : wypowiedzi m edialnych, poszczegolnych m edialnych instytucji oraz m ediow m aso wych jak o calosci. Krytyka m ediow (choc sam term in w rosyjskiej nauce i masowej infor macji jest nowy) m a w Rosji dhigie tradycje. W poradzieckim okresie rozwin?ly si? liczne odm iany krytyczno-dziennikarskiej tworczosci, nastaw ione n a poznaw anie i ocen? zarow no istotnych spolecznie zjawisk i procesow zachodzqcych w roznych m edialnych dziedzinach, ja k i szerokiej gamy zwicjzkow m i?dzy m ediam i a spoleczenstw em . O bok krytyki telewizji rozwija si? krytyka prasy, radia, rodzi si? krytyka pism internetow ych. Dzisiaj wlasnie krytyka m ediow m a za zadanie w yst?powac w roli wyraziciela interesow , poglqdow i z^dan czytelnikow, telewidzow, radiosluchaczy - pojm owanych zarow no jako odbiorcy inform acji, jak i jako obywatele; pow inna bronic ich praw do uczciwej inform acji, do otrzym ywania m edial nych produktow nalezytej jakosci. Publiczna krytyka dzialalnosci m ediow i dziennikarzy jest cz?stokroc jedynq m etodq uprzytom nienia sobie przez spoleczenstw o licznych przejawow szybko zm ieniajqcej si? praktyki i wyrazenia ich oceny, m etod^ walki z amatorszczyznq, naduzyciam i i wypaczeniami dzialalnosci m ediow i ich pracownikow. M oze stac si? dla rosyjskiej spolecznosci realn^ pom ocq w zdefiniow aniu i obronie prawdziwych w artosci i wielkosci w dziennikarstw ie - bye przeciwwagq dla wqtpliwych osiqgni?c zle pojm ow anej wolnosci wyrazu, bezwzgl?dnej m iernoty i d?tych dziennikarskich autorytetow , protegow anych przez wladze i/lub oligarchow. W zaleznosci od autorow , adresatow i przeznaczenia tekstow , krytyka m ediow m oze zaistniec w trzech, powijjzanych i przenikajqcych si? odm ianach: akadem ickiej, profesjonalnej i masowej, k to re si? skiadajcj w zlozon^, systemowq catosc. Krytyka akadem icka przybiera form ? naukow ego dziennikarstw a, tworzq jq naukow o-publicystyczne prace uczonych, a jest adresow ana zarow no do naukowcow, jak i pracow nikow m ediow. Z reguly zajm uje si? poznaw aniem i ocencj najbardziej zlozonych i najszerszych, aktualnych problem ow funkejonow ania srodkow masowej inform acji, со wymaga od krytykow pow aznego, teoretyczno-koncepcyjnego podejscia, 9b AL E K SA N D R KOROCZENSKIJ wysokiej kom petencji stosow ania naukowych m etod badania m edialnej praktyki. A kadem icka krytyka m ediow nierozerw alnie wi^ze si? z elem entam i teorii, nauki i - publicystyki. P race przedstaw icieli tej krytyki s^ zwykle publikow ane w n au k o wych czasopism ach i alm anachach, w powaznych spoleczno-pol itycznych i literackich czasopism ach (Знамя i in.), a takze w wydaniach przeznaczonych dla srodow iska tworcow m edialnych tresci. Poszczegolne dziela akadem ickiej krytyki m ediow s^ publikow ane n a naukowych stronach WWW; znanym i krytykam i s^ prasoznawcy i historycy sztuki: D. Awraam ow, R. Borieckij, S. M uratow , K. R azlogow i in. Z aw odow a (cechow a, w ew nqtrzkorporacyjna) krytyka m ediow adresow ana jest do srodow iska dziennikarzy i innych tworcow tresci m edialnych; w roli krytykow wyst?pujq w tym przypadku jego czlonkowie. Sprzyja ona sam opoznaniu tej spolecznosci, w ew nqtrzkorporacyjnej sam okrytyce, udoskonalaniu fachowych um iej?tnosci pracownikow m ediow, ciqgtemu przegl^dowi kryteriow ich profesjonalizm u i ich rozwojowi. Teksty „cechow ej” krytyki m ediow najcz?sciej Scj publikow ane n a lam ach specjalistycznych i pokrew nych wydawnictw z dziedziny dziennikarstw a (w Rosji щ to czasopism a, пр. Ж урналист, Среда). Nalezy zauwazyc, ze poj?cie „profesjorialnej krytyki m ediow ” nie ogranicza si? do wewnqtrzsrodowiskowej krytyki dziennikarzy, poniew az w form ow aniu tresci m ediow (zwlaszcza elektro nicznych) b io n j udziat nie tylko czlonkow ie dziennikarskiego „cechu”, ale i przedstaw iciele innych zawodow (rezyserowie, operatorzy, lektorzy, dizajnerzy itp.). Prace nalezcjce do krytyki „wewnejtrzcechowej”, poddajqce krytycznej analizie rozm aite aspekty dziennikarstw a oraz stosunkow m ediow z wladzcj i spoleczenstw em publikow ane s^ w czasopism ach Журналист i Среда a takze na lam ach pism a Професия-журналист i innych specjalistycznych wydawnictw. W srod autorow krytycznych prac adresow anych do dziennika rzy wyrozniajq si?: N. W ajonen {Журналист), krytyk radia - W. Suchariewa {Среда) i inni. D op eln ieniem tradycyjnych czasopism staly si? w ostatnich latach wydawnictwa internetow e - przegl^dy m ediow - epizodycznie publikujqce teksty z zakresu ich krytyki. Jednym z tego rodzaju publikacji jest Прессинг - pism o internetow e dzialajqce pod egidq sankt-petersburskiej organizacji Zwijjzku D ziennikarzy Rosyjskiej Federacji i m iejscowego oddzialu M ediasojuza5. E lektroniczne przegl^dy m ediow prow adzone s^ w niektorych regionach Rosji - na przyklad w Niznim N ow gorodzie6. W ypowiedzi masowej krytyki m ediow sq adresow ane jednoczesnie do szerokiego kr?gu czytelnikow, telewidzow, radiostuchaczy oraz tworcow m edialnych tresci. W tym w ypadku dziennikarze i inni tworcy - pracownicy m ediow pelniq dwojakq rol?: z jednej strony sq cz?sciq ogolnej publicznosci (oczywiscie, ze lepiej poinform ow anq, w ybredn^ i krytycznq cz?5 Zob. http:/Avww.pressing.spb.ru 6 http://www.smi-nn.ru KRYTYKA MEDIOW W ROSJI 97 scicj) - z drugiej strony sq kolegam i, ku ktorym krytyk zw raca si? z analizq ich dzialalnosci. Jed n ak priorytetow ym adresatem tekstow masowej krytyki jest szeroka publicznosc. Ten rodzaj krytyki m ediow jest stym ulatorem spoiecznego zainteresow ania aktualnym i problem am i ich spolecznego funkcjonow ania, wyst?puje w charakterze srodka wzajem nej hjcznosci m i?dzy m ediam i a publicznosci^, popularyzuje w srod konsum entow inform acji masowej w iedz? nt. problem ow funkcjonow ania prasy i m ediow elektronicznych, tworzy mozliwosc dialogu mi?dzy m ediam i a ich publicznosciq, sprzyja ustanow ieniu spoiecznego konsensusu odnosz^cego si? do spornych problem ow dzialania m ediow. N ajbardziej rozwini?tq specjalizacjq w ram ach rosyjskiej masowej kry tyki m ediow jest krytyka telewizji. G azeta Известия prow adzi n a jej tem at cotygodniowq, sobotni^ rubryk? sprawozdawcy; wczesniej przez lata funkcjonow ala kolum na „Телевидение”, gdzie obok program u publikow a ne byly artykuly о niektorych jego pozycjach. W ostatnich latach dzialy i kolum ny telewizyjnej krytyki pojawily si? w licznych gazetach ogolnofederacyjnych (np. dzial „ТелеРевизор” w pism ie Новая газета; „Телепат” - w czasopism ie Литературная газета', „Телевизор” - w pism ie Россия). Mialy m iejsce proby iqczenia roznych specjalizacji krytyki m ediow w ra m ach jednej rubryki („M ass-m edia” w gazecie Московские новости, „M edia” w czasopism ie Искусство кино, „Мы в потоке информаци” w pi smie Общая газета). Zwiqzki mi?dzy trzem a rodzajam i krytyki m ediow majq zasadniczo charak ter „naczyn polqczonych”. A kadem icka wzbogaca zawodow^ wiedzq teoretyczn;j, podejsciem koncepcyjnym, nowymi ideam i i zdobytym m aterialem badawczym. Z kolei oba te rodzaje tworczo-krytycznej dzialalnosci kierujcj krytyk? masowq w stron? spolecznych dyskusji о najwazniejszych, aktualnych problem ach spoiecznego funkcjonow ania srodkow masowych. Zauw aza si? w Rosji bezposredni zwi^zek krytyki akadem ickiej z profesjonalnq i masow^. N iektorzy przedstaw iciele nauk о dziennikarstw ie i sztuce aktywnie udzielaj^ si? takze w dziedzinie „cechow ej” krytyki m ediow, jako ze publikujq p race krytyczne przeznaczone dla szerokiej publicznosci. D osw iadczenia swiatowe dowodzq, ze rozw ini?ta krytyka m ediow m oze zapew nic zharm onizow anie dzialania m ediow z rozwijajqcymi si? potrzebam i spoleczenstwa, wyst?pujc|C w charakterze czynnika „cywilizujqcego” m edia7. Stw arza mozliwosc w yrazenia istniejqcej roznorodnosci poglqdow n a tresc i dzialalnosc srodkow masowej inform acji, со w koncowym rozrachunku sprzyja wypracowaniu przez spolecznosc obywatelskq opinii о m ediach, k to re si? odbywa poprzez dialog, zestaw ienie i konkurencj? najrozm aitszych punktow w idzenia oraz publiczny spraw dzian ich wiarygodnosci. Waznym w arunkiem wplywania przez spoleczenstw o na 7 Patrz: E. B. L a m b e r t : Com m itted Journalism: An E thic for the Profession, Indiana Univ. Press., Bloomington. 1992; M. M a r z o l f : Civilizing Voices: American Press Criticism. 1880-1950, Longman. NY 1991; К. C. M o n t g o m e r y : Target: Prime Time. Advocacy G roups and the Struggle over E ntertainm ent Television, Oxford Univ. Press. NY, 1989, etc. 98 ALEK SA NDR KOROCZENSKIJ m edia je st zagw arantow anie l^cznosci zw rotnej mi?dzy adresatam i infor macji - a m edialnym i instytucjam i, badanie i uw zgl?dnianie przez te ostatnie inform acyjnych interesow i potrzeb roznorodnych grup publicznosci. Krytyka m ediow zaznajam ia spoleczenstw o z uogolnionym i rezultatam i b ad an zaw artosci m ediow i dzialalnosci m edialnych instytucji, wyprowadza ocenianie aktualnych problem ow kom unikacji masowej poza wqski kr^g specjalistow i zawodowcow. Stw arza ona pole dla szerokiej spolecznej dyskusji n a tem at funkcjonow ania srodkow masowej inform acji, rozszerza grono uczestnikow publicznych, naukowych i spolecznych debat о mediach, stw arza mozliwosc uczestnictw a w nich przedstaw icielom roznych dziedzin nauki, politycznym i spolecznym dzialaczom , szeregowym obyw atelom - przydaj^c dyskusji duzy oddzw i?k spoleczny. Krytyka m ediow sprzyja prow adzeniu system atycznej spolecznej ekspertyzy roznych stron dzialalnosci srodkow masowej inform acji i pow olana jest, by sluzyc rozwojowi panstwowej polityki inform acyjnej, o partem u na dem okratycznych zasadach. Jesli sensem rzeczywistego pluralizm u jest dotarcie do prawdy, to kry tyka m ediow - odzw ierciedlaj^ca m nogosc istniejqcych w spoleczenstwie postaw i poglqdow, dotyczqcych spoiecznego funkcjonow ania m ediow sprzyja uzyskaniu wiedzy о rzeczywistych przyczynach konfliktow dotyczqcych prasy, w ypracow aniu uzgodnionych i spolecznie akceptowalnych decyzji, k to re mogq zlagodzic i przezwyci^zyc najostrzejsze przeciwienstwa. D o chodzenie do praw dy jest procesem odbywajqcym si? dialektycznie, z bl?dam i, w ram ach oddzialyw ania na siebie wielu praw d8 - dlatego tez ideowy pluralizm krytyki m ediow, konkurow anie roznorakich koncepcji i punktow w idzenia w dzialalnosci krytycznej i tworczej, jest istotnym w arunkiem zarow no pow odzenia w dziele p oznania m ediow, jak i ich efektywnego dzialania w spoleczenstwie. Stw arzane przez krytyk? m ediow w arunki otw artego dialogu spoiecz nego m ajq duze znaczenie w poszukiw aniu takich rozwi^zan problem ow spoiecznego funkcjonow ania prasy i m ediow elektronicznych, k to re w sposob optym alny uwzgl?dnialyby i zaspokajaly rodz^ce si? spoleczne potrzeby dotyczqce inform acji m asowej, sprzyjalyby jak najpelniejszej realizacji dem okratycznego i hum anistycznego potencjalu m ediow, lagodzilyby i neutralizow aly negatyw ne tendencje w ich dzialalnosci, powstajqce pod wplywem czynnikow rynkowych. Krytyka m ediow sprzyja form ow aniu si? sw iadom ego spoiecznego zaufania do m ediow , k to re jest f u n d a m e n t a l wartosciq spoleczenstw a dem okratycznego. Bez zaufania nie jest mozliwe zdrow e funkcjonow anie spoleczenstw a. Z au fanie nie pow inno bye „zadekretow anym ”, narzuconym stanem publicznosci, konieczne jest, by m ialo m ocne, racjonalne podstawy, bazow alo n a wiedzy i rozum ieniu m echanizm ow oraz swoisto- 8 Рог. В. Г. Ф е д о т о в а : Практическое и духовное освоение действительности, Moskwa 1991, s. 30. KRYTYKA M ED IO W W ROSJI 99 sci dzialania m ediow, na zdolnosci ludzi do sam odzielnej analizy, interpretacji i oceny zaw artosci m ediow. Ignorow anie koniecznosci swiadom ego, pozbaw ionego pasywnosci stosunku publicznosci do m ediow i ich tresci jest row noznaczne z ignorow aniem roli swiadom ego, spolecznie aktywnego obyw atela w dem okratycznym procesie i, w ostatecznym rozrachunku, przyczynia si? do zdew aluow ania dem okracji, sprow adzenia jej do m itu i im itow ania ograniczonego zestaw u quasi-dem okratycznych procedur. Przeznaczeniem krytyki m ediow, z je j swoistym politycznym, ideowym i estetycznym pluralizm em jest w niesienie w kladu w tw orzenie si? i rozwoj - tak w dem okratycznym spoleczenstwie, jak i w srod profesjonalistow - w yobrazen na tem at norm dzialania srodkow masowej inform acji i polozenie tym samym fundam entow pod spoleczny konsensus, dotycz^cy kluczowych problem ow funkcjonow ania prasy i m ediow elektronicznych. Jego zaistnienie sprzyja niezb?dnej dla spoleczenstw a korekcie dzialania m ediow, wi?c dostosow aniu ich do ksztaltujqcego si? zapotrzebow ania spoiecznego. K oniecznosc uksztaltow ania przez spoleczenstw o uzgodnionego stosunku do m ediow ogolnie oraz w stosunku do danych aspektow ich dzialania w arunkuje swoist^ rol? krytyki m ediow w pow staniu prospolecznego nastaw ienia publicznosci i pracow nikow m ediow, pojm ow anego jak o um iej?tnosc orientow ania si? w sytuacji, rozum ienia i oceniania zjawisk spolecznych, ustalania ich waznosci dla siebie i wplywu n a ich przebieg oraz - stosow nie do tego - okreslania swojego do nich stosunku, wypracowywania poglqdow, a takze celu, kierunku i ch arak teru dzialan. R ow noczesnie krytyka m ediow m oze wypelniac bardziej ogolne zadania spoleczne, charakterystyczne dla dziennikarstw a ,,w ogole”. Krytyka m ediow ro zp atru je funkcjonow anie m ediow, Ью щ с pod uwag? szeroki kontekst spoleczny, tj. funkcjonow anie w ram ach konkretnego system u stosunkow spolecznych, gospodarczych i ideologicznych, w ktory w pisana jest prasa, telewizja, radio i wydawnictwa sieciowe. P odobnie jak krytyka artystyczna jest o n a jednym ze sposobow spolecznej analizy zycia spoiecz nego. Krytyk nie tylko bada i ocenia dzialalnosc m ediow masowych i ich relacje z rzeczywistosciq, lecz analizuje tez sam ^ rzeczywistosc. Z estaw iajqc m edialn^ tre sc z odzw ierciedlonym i w niej realiam i zycia, ja k tez praktyk? m ediow z tym spolecznym kontekstem , w ktorym ona si? rozwija, kry tyka kieruje swoje uwag? na dziedziny rzeczywistosci nie m ieszczqce si? w ram ach sfery m ediow i bezposrednio z nim i zwijjzanych dziedzin praktyki spolecznej. A jesli wziqc pod uwag? wspolczesnq rzeczywistosc rosyjskq, to jak najbardziej stosow ne jest pytanie: jak zapew nic pluralizm krytyki m ediow, szczegolnie tej popularnej, jesli m edia dzisiejsze, m ajqce za zadanie przekazywac dziela krytykow, dem onstruje jawny deficyt ideowo-politycznej i kulturowej roznorodnosci? A ksjom at, iz dziennikarstw o, rozum iane jako instytucja spoleczna wyraza punkt widzenia spoleczenstw a, ukazuje poglcjdy roznych warstw i grup - potw ierdza si? w praktyce tylko cz?sciowo. Teoretycznie, srodki masowej inform acji w spoleczenstw ie dem okratycznym ИЮ ALEK SAN D R KOROCZENSKIJ powinny, w swojej m asie, reprezentow ac cate spektrum spolecznych inte resow, poglqdow, nastrojow - powinny bye spolecznym forum . W rzeczywistosci przeciez, naw et w najbardziej dem okratycznych panstw ach, istnie je takie spoteczne grupy i warstwy, k to re ze wzgl?du n a istniejece ograniczenia i nierow nosc szans (ekonom icznych w pierwszym rz?dzie) nie mog;j liczyc n a to, by istniejece systemy m edialne zapewnily adekw atne reprezentow anie ich pogl^dow i interesow . E. P. Prochorow zauwazyl istnienie brzem iennej p ro b lem am i sytuacji, kiedy to „liczne grupy i sily [...] nie se rep rezen to w an e w spoleczenstw ie przez »swoje« m edia i dlatego nie m aje mozliwosci n a rownych praw ach poshigiwac si? srodkam i dziennikarstw a (»czw arte wladz£j«)”9. Tym samym w spom niane grupy i sily sq pozbawione mozliwosci publicznego, m edialnym i kanalam i, wypow iadania swoich ocen, poglqdow i z^dan w obec srodkow masowej inform acji, swojej kry tyki ich dzialania. N iem oznosc idealnego wcielenia w zycie pluralizm u m ediow, a takze jaw ne jego ograniczenia w rosyjskich m ediach, nie S3 , sam e z siebie, powodem , by ignorow ac mozliwosci krytyki mediow. N aw et w sytuacji deficytu ideowo-politycznej i kulturow ej roznorodnosci prasy i m ediow elektronicz nych m ozna i pow inno si? rozwijac dziennikarsko-krytycznq dzialalnosc, dotyczqce szeregu spolecznie waznych kierunkow (na przyklad przeciwdzialac nadm iarow i sensacji i przem ocy w m ediach, nadm iernej tresciowej i strukturalnej ich kom ercjalizacji, bronic zasad wysokiego profesjonalizm u pracy dziennikarzy i prasy). H istoria rosyjskiej i zagranicznej krytyki literackiej i artystycznej przekonuj^co swiadczy о tym, ze krytykom udawalo si? skutecznie oddzialywac n a opini? publiczne naw et m im o ostrych cenzuralnych ograniczen i przesladow an, um iej?tnie wykorzystujqc zainteresow anie publicznosci przedm iotem krytyki. Czy m ozna dzis w^tpic w zainteresow anie R osjan problem am i m ediow? O statnim przykladem godnego uwagi wplywu krytyki m ediow na opinie publiczne byla dyskusja na tem at ukazyw ania w m ediach aktu terrorystycznego, ktorego ofiare padli widzowie i aktorzy „N ord-O st”; wowczas spoleczenstw o popieralo dzialania prasy i dziennikarzy, przeciwstawiajec si? probom wiadzy, aby w sytuacji te rro ru w prow adzic ostre ograniczenia ich dzialalnosci. Z ad ac nalezy jeszcze jed n o w azne pytanie. Czy nalezy liczyc na spoleczne skutecznosc krytyki m ediow, jesli obserw atorzy prasy i m ediow elektronicznych nalezy do tego sam ego srodow iska zawodowego, k to re go przedstaw icieli pow inni krytykowac? Z pew noscie dzialalnosc etatowych dziennikarzy-krytykow jest ograniczana przez okreslone, niepisane korporacyjne i w ew netrzredakcyjne reguly. Istniejqca w srodowisku dziennikarskim korporacyjna solidarnosc przybiera w tym wypadku ograniczajece, m ajece ch a rak ter sam oobrony znaczenie, tresciwie wypowiedziane przez klasyka krytyki m ediow, G eo rg e’a Seldesa: „najbardziej swi?tq dla prasy krow e je st o n a sam a”. Istnieje niepisane praw a korporacji tak lub 9Cyt.: E. П. П р о х о р о в : Журналистика и демократия, Moskwa 2001, s. 41. KRYTYK/l Mi:DIO W W ROSJI 101 inaczej ograniczajqce pole dzialalnosci krytykow. N a przyklad niedopuszczalne etycznie jest w zajem ne krytykowanie si? m ediow masowych tego sam ego typu, konkuruj^cych z sobq na tym samym rynku (jeszcze D aniel D efoe pisal: „pies nie zjada psa - gazeta nie krytykuje innej gazety”). W telewizji U SA przestrzega si? niepisanego praw a: siec telewizyjna nie kryty kuje innych sieci telewizyjnych, aby nie szkodzic telewizyjnem u biznesowi ogolnie. W spolczesny system m edialny rozporzqdza jed n ak zasobam i umozliwiajqcymi krytyk? m ediow masowych „na krzyz” - dzialalnosc kanalow telewizyjnych i stacji radiowych jest obserw ow ana i oceniana w prasie, a krytyczne przeglqdy periodykow przeprow adzane sq w specjalistycznych radiowych i telewizyjnych program ach. N atom iast krytyka internetow a m a w swoim polu widzenia wszystkie „tradycyjne” m edia. Krzyzujejca si? krytyka m ediow pom niejsza ograniczajqce dzialanie czynnika korporacyjnosci - ale w p e ln i go nie likwiduje. Jego istnienie uzasadnia uczestnictwo w krytyce m ediow nie tylko dziennikarzy - etatowych pracownikow m edialnych instytucji, ktorzy sq z nim i powiqzani roznorakim i rodzajam i sluzbowej zaleznosci, zasadam i profesjonalnej i korporacyjnej etyki, lecz takze krytykow, ktorzy dzialaj^ w charakterze przedstaw icieli glownych zainteresow anych, tj. publicznosci prasy periodycznej, telewizji, radia, a ogolnie rzecz Ы ощ с - spoleczenstw a. W wielu panstw ach swiata - od U SA i K anady po Brazyli? i Japoni? - istnieje dzis obywatelskie form y krytyki mediow; krytyczno-dziennikarska dzialalnosc prow adzona jest przez roznorodne spoleczne stowarzyszenia i grupy - przez instytucje spoleczenstw a obywatelskiego. Istnienie tych form jest waznym przejaw em rozwini?cia si? krytyki m ediow, potw ierdzeniem jej zdolnosci do zapew nienia aktywnej dyskusji i w zajem nego oddzialywania n a siebie spoleczenstw a i mediow. W szelako w Rosji podobne form y krytyki m ediow d opiero si? rodzq, со w duzym stopniu m ozna wytlumaczyc niedorozw ojem rosyjskiego spoleczenstw a obywatelskiego. Krytyka m ediow w jej form ach obywatelskich m oze nie tylko rozwijac dialog pom i?dzy prasq a spoleczenstw em , odzw ierciedlajqc przy tym zm ieniaj^cy si? stosunek roznych warstw i grup do m ediow i wywierajqc wplyw na opini? publicznq. M ozna tez wykorzystac jej sil? dla wywarcia silnego wplywu na m edia, w celu obywatelskiej sam oobrony przed m anipulatorskim dzialaniem prasy i m ediow elektronicznych na m asow ego odbiorc? w politycznych i kom ercyjnych celach. Teksty krytyczne, przygotow ane przez dziennikarzy i ekspertow instytucji obywatelskich sq publikow ane zarow no w „zwyklych” m ediach, jak i w drukow anych czy elektronicznych publikacjach, program ach informacyjnych, stworzonych i prow adzonych przez spoleczne organizacje i zwiqzki. Z agraniczne dosw iadczenia potw ierdzajq efektywnosc i perspektywicznosc obywatelskich form krytyki m ediow. W latach 1970-2000 w w ie lu krajach swiata zalozono dziesi^tki roznych spolecznych organizacji i ugrupow an (media watch groups), k tore skupiaj^ swq dzialalnosc na m onitoringu i krytyce m ediow, wyst?puj^c w charakterze obroncow praw 102 AL E K SA N D R KOROCZENSKIJ i interesow obywateli w sferze m edialnej. Те instytucje, w zaleznosci od profilu i i orientacji spolecznej wypelniajq t? albo inn^ grup? zadan, do ktorych si? zalicza: - spoleczny m onitoring m ediow, badanie dzialalnosci dziennikarzy, organizacji m edialnych oraz ich stosunkow ze spoleczenstwem ; - krytyk? mediow {media criticism) w prasie, radiu, telewizji i Intemecie; - zorganizowane formy wywierania obywatelskiego nacisku na media prow adzone przez aktywistow-spolecznikow {media activism), w tym wysylanie skarg i protestow do redakcji, organow nadzoru i parlam entow, przeprow adzanie dem onstracji, pikiet i innych masowych akcji; - form ulow anie i p opieranie z^dan gt?bokich, strukturalnych reform w sektorze m ediow , maj^cych przeciwdziatac spot?gow aniu ich koncentracji i kom ercjalizacji oraz stuzyc stw orzeniu silnych m ediow spolecznych {media reforms); - dzialalnosc m aj^ce n a celu poszerzenie dem okratycznego uczestnictw a obywateli w kom unikow aniu masowym, adekw atne przedstaw ianie ich postulatow i poglqdow w m ediach drukowanych i elektronicznych, skierow an^ przeciw przejaw om cenzury, restrykcji inform acyjnych, antydem okratycznym ograniczeniom swobody inform ow ania m asowego, a popierajqcq rozwoj wewnqtrzredakcyjnego sam orzqdu dziennikarzy {media democracy). Bez wzgl?du n a to, jakie k onkretne zadania stawiaj^ sobie te lub inne spoleczne organizacje i grupy oraz bez wzgl?du na to, ktore z tych zadan dla siebie wybierajq, wspolnym kierunkiem ich dzialalnosci jest krytyka m ediow. N iek to re z obywatelskich instytucji tego rodzaju zajmujcj si? alternatywnym inform ow aniem , nasw ietlajqc te wiadom osci i rozne ich aspekty, k to re z roznych wzgl?dow sq ignorow ane przez wielkie m edia, rekom pensujqc przem ilczenia i przeinaczenia, ktorych si? one dopuszczajq, aby tym sam ym petniej i w szechstronniej poinform ow ac obywateli. Z q d an ia spolecznych organizacji zyskaly w ostatnich latach istotny rezonans spoleczny - w duzej m ierze dzi?ki aktywnej, odkrywczej, dobrze uargum entow anej i udokum entow anej krytyce m ediow, prow adzonej roznymi kanalam i. D obrym przyktadem aktywnego wykorzystania krytyki do oddzialyw ania na opini? publicznq i instytucje m edialne jest dzialalnosc am erykanskiej organizacji „Uczciwosc i dokladnosc inform acji” (FA IR - Fairness & A ccuracy in R eporting) zalozonej w 1986 r. Szerokie mozliwosci rozwoju obywatelskich form krytyki m ediow otwarly si? w zwiqzku z rozw ojem kom unikacji kom puterow o-sieciow ej, dzi?ki k torej stru k tu ry spoleczenstw a obywatelskiego zyskujq coraz wi?kszy wplyw na o pini? publiczn^ i instytucje m edialne. W nowych w arunkach, naw et nieliczne obyw atelskie organizacje, nie m ajqce duzych zasobow finansowych i m aterialnych m ogq dac „asym etryczn^” odpow iedz na dzialalnosc w ielkich organizacji m edialnych. K RYIYK A M ED IOW W ROSJI 103 Rozwoj krytyki m ediow w Rosji i na swiecie swiadczy о tym, ze wlasciciele i kierow nictwo instytucji m edialnych i stru k tu r wiadzy zwykle ch?tnie ignorujq wystqpienia krytykow m edialnych. D zieje si? tak dot^d, az w spo leczenstwie, w skutek oddzialywania krytyki m ediow n a opini? publicznq wytworzy si? „m asa krytyczna” swiadom ego i aktywnego niezadow olenia z tych albo innych aspektow dzialania m ediow, az dojrzejq k o n k retn e zjjdania i projekty reform , w imi? ktorych zacznq aktywnie wyst?powac rozm aite grupy obywateli, wpfywajqc n a parlam entarzystow , rzqdy, organizacje m edialne. W takich w ypadkach ani wlasciciele i kierow nictw o m ediow, ani ustaw odaw cza i wykonawcza w ladza nie mog^ juz ignorow ac spolecznej krytyki, k to ra pow oduje powaznq u trat? zaufania obywateli do „czwartej wiadzy”, gluchej n a spoleczne postulaty. O bnizanie si? zaufania publicz nosci do m ediow m a swoj^ dolnq granic?, poza ktor^ m edia staj^ si? dysfunkcjonalne. W sytuacji, kiedy ideologow zastqpili specjalisci od poli tycznego m arketingu, u tra ta zaufania audytorium do m ediow pozbaw ia je w artosci jak o narz?dzia politycznego wplywu. N iebezpieczenstw o narastajqcej dysfunkcjonalnosci m ediow, ktore w skutek utraty w iarygodnosci przestajq pelnic swoj^ spoleczno-kierow nicz^ funkcj?, zm usza gospodarzy prasy i w ladcow do mniejszych lub wi?kszych ust?pstw dla spoleczenstwa. Instytucje m edialne i w ladza m ogq ignorow ac zdanie obywateli tylko dopoty, dopoki sjj oni niezorganizow ani, nie pol^czeni w ram ach tych lub innych, wplywowych spolecznych instytucji, stworzonych przez siebie w celu obrony wlasnych inform acyjnych potrzeb i interesow 10. D latego tez biezqc^ kwestiq jest rozwini?cie w Rosji spoiecznego ruchu, broni^cego przestrzegania obywatelskich praw w sferze inform acji, tj. p rzed e wszystkim praw a audytorium do otrzym ania obiektywnej, w ielostronnej inform a cji, odpowiadajcjcej p o trzebom spolecznym. W w arunkach rosnqcej troski R osjan о stan m ediow jak najbardziej realn a jest perspektyw a stw orzenia w kraju sieci wspolpracujcjcych z sobq obywatelskich organizacji, zajm ujqcych si? m onitorow aniem m ediow i ich krytyk^ - poczqwszy od stowarzyszen pedagogow i rodzicow po zwiqzki dziennikarzy. Jesli b rae pod uwag? w iadom e ograniczenia ideowo-politycznego pluralizm u w poradzieckich m ediach, rozwoj obywatelskich form ich krytyki um ozliwia baza internetowa. D zialalnosc dziennikarska w In ternecie nie jest skr?pow ana tymi wielom a politycznymi, ekonom icznym i i instytucjonalnym i ograniczeniam i, ktore przeszkadzaj^ w tradycyjnych m ediach rozwojowi pluralistycznego ideowo, ukierunkow anego spolecznie dziennikarstw a. Rozwoj obywatelskich form krytyki m ediow pom oze przezwyci?zyc niektore „choroby dzieci?ce” form ujqeej si? rosyjskiej krytyki m ediow. O bowi^zkiem spolecznym krytykow m edialnych w spoleczenstw ie d em o k ra tycznym jest przeciw dzialanie przejaw om aspolecznosci w dzialalnosci 10 Petniejsza charakterystyka typologii i dzialalnosci zagranicznych obywatelskich grup monitoringu i krytyki medi6w zostata przedstawiona w monografii А. П. Короченский „Пятая власть? Медиакритика в теории и практике журналистики”, R G U , Rostow nad D onem , 2003. / 04 A LEKSA NDR KOROCZENSKIJ prasy i m ediow elektronicznych, rozlicznym dehum anizujqcym , destrukcyjnym wplywom m ediow n a sw iadom osc spoleczny i zachow ania obywa teli. B adania problem atyki i tem atyki krytycznodziennikarskich publikacji w tradycyjnych m ediach pozwolily ustalic, ze krytyka m ediow w jej dzisiejszym stanie niezupelnie odpow iada swojem u spotecznem u przeznaczeniu. F ragm entaryczne i plytkie sq krytyczne analizy skom plikowanych zwiqzkow m ediow i spoleczenstw a, a zwlaszcza problem ow zapew nienia rownowagi m i?dzy spolecznym i zadaniam i m ediow a ich ekonom icznym i uwarunkow aniam i. P roblem atyka odpow iedzialnosci m ediow przed spoleczenstwem jest na razie slabo w idoczna w tekstach krytyki m ediow. Rosyjska krytyka m ediow nie posw i?ca nalezytej uwagi problem ow i tw orzenia spolecznych srodkow przekazu o raz m echanizm ow ich odpow iedzialnosci. C hoc prace krytykow m ediow coraz cz?sciej ukazuj^ si? w wydawnictwach ogolnorosyjskich, to publikacje tego rodzaju sq rzadkie w prasie regionalnej i lokalnej. Wqski jest kr^g autorow , specjalizujqcych si? w dziedzinie m edialnej krytyki, nie sq rozw ini?te regularne profesjonalne kontakty i brak wymiany dosw iadczen m iedzy krytykam i prasy i m ediow elektronicznych; brak takze zawodowych organizacji dziennikarzy-obserw atorow i krytykow m ediow. B ?dqc cz?sciq rosyjskiego dziennikarstw a, krytyka m ediow niekiedy sam a ulega wplywom negatywnych tendencji, zwi^zanych z oddzialywaniem public relations, ukrytej reklam y, infotainm entu. W skutek tego dem okratyczny p o ten cjal rosyjskiej krytyki m ediow jest realizowany jedynie cz?sciowo, со potw ierdza nagl^Ccj koniecznosc rozwoju jej obywatel skich form . Rozwojowi w Rosji spolecznych form m onitoringu m ediow i krytyki m edialnej pow inien sluzyc sieciowy projekt grupy M ediaReview (Rostow n ad D o n em ), k to ra grom adzi uczonych, dziennikarzy-krytykow, pedago gow. W ram ach tego projektu, w pazdzierniku 2002 roku zacz?ta funkcjonowac pierw sza w Rosji specjalistyczna strona WWW, zamieszczajqca m aterialy inform acyjne, zwi^zane z krytyk^ m ediow, pedagogikq m edial ne, a takze krytycznymi publikacjam i, poswi?conymi aktualnym problem om dzialalnosci ogolnorosyjskich, poludniow orosyjskich i zagranicznych m ediow 11. Podobny sieciowy projekt jest realizowany w K azaniu i w niektorych innych m iastach rosyjskich. Jak dowodzcj dosw iadczenia zagraniczne, tw orzenie podobnych insty tucji obyw atelskich, utrzym ywanie ich zwartosci i zdolnosci do dzialania - bywa rezu ltatem zm udnej, dlugotrw alej, uporczywej, systematycznej pracy aktywistow-spolecznikow, dziennikarzy - krytykow m ediow, medioznawcow. N ie nalezy oczekiwac szybkich rezultatow tej pracy. Kultury i dem okracji nie m ozna „w prow adzic” rewolucyjnymi czy prezydenckim i dekretam i, one w raz z nim i nie nast?pujq. Przed nam i stopniow a, konsekw entna i uporczywa praca. Przeklad: Wojciech Kajtoch 11 http://mediareview.by.ru