Listy pasterskie

66
Listy pasterskie
Nazwa „listy pasterskie” powstało prawdopodobnie dopiero w XVIII w. Do
grupy listów pasterskich zalicza się: 1 Tm, 2 Tm i Tt. Dominuje w nich tematyka pastoralna, związana ze sprawowaniem urzędów kościelnych.
1. Zagadnienia historyczne
1.1. Autor
Tradycyjny pogląd, że autorem tych listów był św. Paweł, podważono w XIX
w. Przeciwko autorstwu Pawła przytacza się następujące argumenty:
Sytuacja historyczna listów pasterskich nie harmonizuje z tym, co podają Dz i
listy protopawłowe. Na przykład według 1 Tm 1, 3 Tymoteusz przebywa w
Efezie, podczas gdy Paweł wyprawił się do Macedonii i pragnie wkrótce powrócić do Efezu. Według Dz 19, 22 było odwrotnie. Do Macedonii udał się z Efezu
Tymoteusz, a Paweł pozostał w Efezie.
Listy pasterskie ukazują problematykę charakterystyczną dla chrześcijan
trzeciej generacji. Nie ma już mowy, jak w listach Pawła, o Kościołach
domowych. Struktura hierarchiczna i organizacyjna Kościoła jest już rozwinięta.
Biskupi, kapłani, diakoni są wyświęcani przez włożenie rąk i mają prawo do
utrzymania przez wspólnotę (por. 1 Tm 1, 18; 3, 1-7. 8-13; 4, 14; 5, 17-22; 2 Tm
1, 6; 2, 1-2; Tt 1, 5-9). Oryginalny język i słownictwo. W 1 Tm spotyka się 66
hapaxlegomena, w 2 Tm 60 a w Tt 32. Charakterystyczne dla listów pasterskich
pojęcia: avga,ph( a;gnoj( aivw,n( didaskali,a( dida,skein( evpifa,neia( euvse,beia(
sunei,dhsij itp.
Różnice teologiczne w porównaniu z listami protopawłowymi. Nie występują
tu charakterystyczne dla Pawła pojęcia, jak: sprawiedliwość Boża, wolność,
teologia krzyża, ciało Chrystusa itp. Centralnym pojęciem teologicznym jest
didaskali,a.
1.2. Czas i miejsce napisania
Przyjmuje się, że listy pasterskie zostały zredagowane pod koniec I w. po
Chr. Przemawiają za tym następujące argumenty:
(1) Struktura urzędów kościelnych w listach pastoralnych ma inny porządek
niż ten, który przedstawiają IGNACY i POLIKARP (11—130 r. po Chr.).
(2) Błędne teorie, którym przeciwstawiają się wskazują na wczesną formę
gnozy z okresu po 100 r. po Chr.
Jako miejsce napisania wszystkich trzech listów pasterskich uczeni przyjmują
Efez.
67
1.3. Adresaci
Listy pasterskie wymieniają jako adresatów dwóch najbliższych współpracowników Pawła: Tymoteusza i Tytusa. W rzeczywistości jednak listy są adresowane do Kościołów misyjnych w zachodniej części Azji Mniejszej Tymoteusz
i Tytus są reprezentantami apostoła, podobnie jak wcześniej w listach Pawła
(Tymoteusz: 1 Tes 3, 2; 1 Kor 4, 16. 17; 16, 10-11; Flp 2, 19. 23; Tytus: 2 Kor
2, 13; 7, 14-15; 8, 3). Ich zadaniem było zrealizowanie wskazań apostoła w poszczególnych Kościołach. Listy pasterskie zawierają przede wszystkim polecenia, których należy się trzymać i wykonać. Tymoteusz i Tytus są idealnymi postaciami, reprezentującymi urzędy kościelne okresu poapostolskiego. Cieszyli
się dużym autorytetem w Kościołach Małej Azji. Do nich więc oficjalnie autor
adresuje listy, chociaż powstały one dopiero po ich śmierci.
Kościoły, do których adresowane są listy pasterskie składały się głównie z
nawróconych pogan, ale należeli do nich również judeochrześcijanie. Świadczą
o tym na przykład judeochrześcijańskie formuły liturgiczne: 1 Tm 1, 17; 6, 1516, czy ślady legend judaistycznych (2 Tm 3, 8).
Listy dają wgląd w sytuację materialną i socjalną adresatów. Do Kościołów
należały różne warstwy społeczne: bogaci właściciele domów (1 Tm 3, 4-5. 12;
5, 4. 8; 2 Tm 1, 16; 4, 19; Tt 1, 11), bogato wyposażonych (2 Tm 2, 20). O bogactwie świadczy też biżuteria kobiet (1 Tm 6, 2). Bogactwo niesie ze sobą zagrożenia, stąd ostrzeżenie przed chciwością (1 Tm 6, 6-10; 2 Tm 3, 2; Tt 1, 7).
Nie brakowało środków materialnych na utrzymanie duchowieństwa (1 Tm 3, 1;
5, 17-18). Chociaż bogaci dominowali, to jednak listy wspominają również o
niewolnikach (1 Tm 6, 1; Tt 2, 9), wdowach (1 Tm 5, 3-7), rzemieślnicy (2 Tm
4, 14). W Kościele działają nauczyciele, których nauczanie nie zawsze jest
zgodne z tradycją apostolską.
68
2. Zagadnienia literackie
2.1. Struktura
2.1.1. Pierwszy List do Tymoteusza
Wstęp
1, 1-20
I. część: 1-3, 16
Modlitwa za wszystkich ludzi: 2, 1-7
Modlitwa mężczyzn i kobiet: 2, 8-15
Przymioty biskupów i diakonów: 3, 1-13
Motywacja wskazań: 3, 14-16
II. część: 4-6, 2
Zwalczanie błędnych nauk: 4, 1-11
Autorytet duszpasterza: 4, 12-5, 2
Wdowy: 5, 3-16
Prezbiterzy: 5, 17-225
Niewolnicy i panowie: 6, 1-2
Zakończenie
6, 3-21
Pareneza końcowa: 6, 3-19
Ostatnie napomnienia i pozdrowienia: 6, 20-21
2.1.2. List do Tytusa
Wstęp:
1, 1-4
Przymioty prezbiterów i biskupów: 1, 5-9
Wskazania odnośnie nauczycieli błędów:1, 10-16
Wskazania dla różnych stanów: 2, 1-10
starzy: 2, 2
kobiety: 2, 3-5
młodzi: 2, 6-8
niewolnicy: 2, 9-10
Motywacja postępowania etycznego: 2, 11-15
Różne napomnienia: 3, 1-11
Zakończenie:
3, 12-15
69
2.1.3 Drugi List do Tymoteusza
Wstęp:
1, 1-5
I. część: 1, 6-2, 13
Autor poleca siebie adresatom: 1, 6-14
Wiadomości o więzieniu Pawła: 1, 15-18
Wzorowa postawa apostoła w cierpieniu: 2, 1-13
II. część: 2, 14-4, 8
Postawa etyczna i przymioty Tymoteusza: 2, 14-26
Błędne nauki: 3, 1-9
Sukcesja apostolska Tymoteusza: 3, 10-17
Testament Pawła: 4, 1-8
Zakończenie
4, 9-22
Sytuacja Pawła: 4, 9-18
Pozdrowienia: 4, 19-21
Błogosławieństwo: 4, 22
3. Przewodnie idee teologiczne
3.1. Pierwszy List do Tymoteusza
3.1.1. Idealny obraz pasterza
Fundamentem obowiązków pasterskich jest doniosłe upomnienie: w l Tm 4,
14:
Nie zaniedbuj w sobie charyzmatu, który został ci dany za sprawą proroctwa i przez włożenie rąk kolegium
prezbiterów.
Powyższe słowa zawierają cztery kluczowe elementy, które kwalifikują kogoś na przełożonego wspólnoty wiernych:
„Dar” – ca,risma oznacza dobra nadprzyrodzone udzielone przez Boga. Tu
oznacza specjalny dar dla przełożonych wspólnoty wiernych. Oznacza
charyzmat, który wyposaża pasterza w zdolność do spełniania obowiązków
pasterskich.
„Dany przez ryt nałożenia rąk”. Gest nałożenia rąk ma bogate znaczenie tak
w judaizmie. Jezus Chrystus przejął ten gest z judaizmu, a wraz z nim
70
współczesny Kościół. W naszym przypadku mamy do czynienia z nałożeniem
rąk jako rytem, który przeznaczał wybraną osobę do pełnienia obowiązku
przełożonego wspólnoty wiernych.
„Zgodnie z proroctwem” A więc nałożenie rąk na Tymoteusza i przekazanie
mu takiej właśnie władzy dokonało się za specjalną interwencją nadprzyrodzoną, przez natchnienie prorockie.
Główne zadania pasterza (1,18-19; 4,6-13.15-16; 6,11-14), to:
(1) Zachować wiarę i czyste sumienie (1 Tm 1, 19).
(2) Karmić się prawdziwą doktryną i odrzucać światowe baśnie (1 Tm 4,
6-7a).
(3) Praktykować pobożność (1 Tm 4, 7b-11; 6, 11-14).
(4) Być przykładem dla wiernych (1 Tm 4, 12).
3.1.2. Kościół
Termin „Kościół” (evkklesi,a) występuje w l Tm trzy razy: 3, 5. 15; 5, 16. Natura Kościoła jest najwyraźniej wskazana w formie uroczystego sformułowania
(napomnienia) w 3, 15:
Abyś wiedział, jak należy postępować w domu Bożym, który jest Kościołem Boga żywego, filarem i
podporą prawdy.
Cała wielkość Kościoła wypływa stąd, że jest on Kościołem Boga. Kościół
jest z kolei opisany za pomocą trzech obrazów:
Kościół Boga żywego. Sformułowanie to ma swoje źródło w ST, gdzie
wielokrotnie Bóg jest określany jako Bóg żywy (por. Joz 3, 10; Ps 42, 3; 83, 3).
Dom Boży. Pierwszym obrazem określającym Kościół jest dom. Termin
grecki oi=koj oznacza nie tylko dom, budynek, lecz także mieszkańców tego
domu, rodzinę, wspólnotę (por. 1 Kor 1, 16). Przytoczone wyrażenie akcentuje
więc rodzinny charakter Kościoła. Autor ukazuje tutaj chrześcijan jako rodzinę
Bożą, w której Bóg jest najwyższą głową i Ojcem.
Filar prawdy. Termin: filar, kolumna występuje tylko 4 razy w NT i ma
wyraźnie znaczenie metaforyczne. Określa apostołów Jakuba, Jana jako filary
Kościoła jerozolimskiego. W Ap 3, 12 sprawiedliwego.
Fundament prawdy – ten obraz jest dopełnieniem poprzedniego. Gr.
e`drai,wma mówi więcej niż fundament, czy podłoże. Lepiej oddaje znaczenie
tego słowa pojęcie: skarpa, dająca możność oparcia, dająca gwarancję i
bezpieczeństwo.
Autor 1 Tm mówi l Tm mówi wyraźnie o różnych urzędach i posługach w
Kościele: 1 Tm 3, 1-7. 8-13; 5, 17-25. Są to:
(1) Przewodniczący prezbiterzy. Zajmowali się nauczaniem prawd wiary i
prowadzeniem dzieł miłosierdzia. Byli właściwie prawdziwymi przełożonymi
gmin.
(2) Prezbiterzy. Ich szczególnym zadaniem jest zarządzanie Kościołem, czuwanie nad czystością doktryny i kierowanie wiernymi.
71
(3) Biskupi. Słowo greckie evpi,skopoj oznacza nadzorcę, inspektora, a następnie stróża, opiekuna i patrona. W Kościele popaschalnym biskupi byli przede
wszystkim pasterzami. Bronili Kościoła błędnymi doktrynami i kierowali
wiernymi, czuwając nad ich zbawieniem.
(4) Delegaci apostołów. Takim przede wszystkim jest Tymoteusz a Tytus na
Krecie. Pełnią władzę w imieniu Pawła i pod jego nadzorem.
(5) Diakoni (dia,konoi), W NT termin ten ma różne znaczenia, W sensie ogólnym określa .sługę jakiegoś pana, W sensie teologicznym diakon to sługa Jezusa
Chrystusa (por, J 12,26) albo Boga. W znaczeniu eklezjalnym -niższy stopień
hierarchii kościelnej.
(6) Diakonisy (1 Tm 3, 11 ). W NT są tylko dwa teksty, w których jest
wzmianka o diakonisach: Rz 16, 1 i l Tm 3, 11. Nauczały one prawd wśród
niewiast, a przede wszystkim asystowały przy ich chrzcie, usługiwały chorym.
(7) Wdowy. Były otaczane dużym szacunkiem. Podstawą tego szacunku było
ich oddanie się Bogu, ciągła modlitwa (1 Tm 5, 5) i służb bliźnim (1 Tm 5, 10).
Fakt, że kandydatkom do tej właśnie grupy stawiano warunki, podobne do
warunków stawianych kandydatom na diakonów (por. 1 Tm 3, 2. 12), świadczy,
że mamy tu do czynienia z grupą o charakterze hierarchicznym.
3.1.3. Charakterystyka chrześcijańskiej egzystencji
Ważne tu są następujące teksty: 1 Tm 1, 9-10; 2, 2-3. 8-15; 4, 2; 6, 11. Ideałem jest życie ciche i .spokojne z całą pobożnością i godnością. Dzięki takiemu
życiu chrześcijanin stanie się nie tylko miłym w oczach Zbawiciela (1 Tm 2, 3),
ale i wśród ludzi wzbudzi dla siebie szacunek. Uczciwość, nauka, dobre sumienie, rozwaga, a zwłaszcza pobożność, oto kluczowe formy religijno-etyczne
chrześcijańskiej egzystencji.
Życie chrześcijańskie cechuje pobożność (1 Tm 3, 16). Termin grecki
euvsebei,a ‘pobożność’ określa przede wszystkim postawę pełną szacunku człowieka wobec bogów, a następnie na znajomość prawd wiary i praktykę cnót. Są
to podstawowe elementy życia religijnego, które skłaniają z kolei człowieka do
aktów kultu wyrażonych w liturgii. Słowo to określa także wewnętrzne stany
ducha związane doświadczeniem religijnym takim jak miłość, ufność, zawierzenie, bojaźń. Pobożność określa styl życia, który podoba się Bogu. Tym samym
pobożność zbliża się tematycznie do biblijnego pojęcia mądrości która polega
przede wszystkim na poznawaniu i pełnieniu woli Pana.
3.1.4. Błędne doktryny
Do błędnych doktryn zalicza autor:
1. Odmienne nauki. Użyty w 1 Tm 1, 3 czasownik grecki paraggellei/n oznacza w grece klasycznej: dać rozkaz wojskowy. Tymoteusz otrzymuje więc polecenie oparte na władzy i autorytecie. Wskazuje to na już istniejącą trudną sytu-
72
ację. Widocznie głoszone przez innowierców nauki wyrządzały tamtejszym
wiernym poważne szkody duchowe. Na określenie tych nauk autor używa formuły czasownikowej: „uczący odmienne nauki”.
2. Baśnie (gr. mu,qoi). Termin ten występuje w NT tylko w Listach Pasterskich
(1 Tm 1, 4; 4, 7; 4, 4; Tt 1, 14) oraz w 2 P 1, 16 i zawsze ma znaczenie nauk obcych nauczaniu chrześcijańskiemu. W języku greckim słowo to oznacza: opis
zmyślony, bajka czy opowiadanie o charakterze legendarnym lub wreszcie mit,
czyli legenda o bogach i herosach. W naszym przypadku chodzi prawdopodobnie o historie zmyślone. Treść tych historii nie jest nam znana. Być może trochę
światła rzuca kolejne określenie: genealogie bez końca.
3. Genealogie bez końca (1 Tm 1, 4) Wydaje się, że owi nauczyciele tworzyli
bezpłodne spekulacje dotyczące postaci biblijnych ST, widzianych jako eony.
Byłby to początek kontaktu judaizmu z gnozą. Te nauki wyraźnie sprzeciwiały
się nauce zgodnej z wiarą i stanowiły dla wiary chrześcijańskiej poważne niebezpieczeństwo, gdyż usiłowały sprowadzić ją na drogę synkretyzmu.
4. Dualizm (1 Tm 1, 19). Tezy: nie wolno wstępować w związki małżeńskie,
oraz należy powstrzymywać się od spożywania niektórych pokarmów. Zwolennicy tych nauk znajdowali się pod wpływem pewnych idei filozofii pogańskiej
oraz nawiązywali do niektórych przekonań judaistycznych. Z pewnością byli oni
obecni w wielu gminach chrześcijańskich, skoro Paweł zwalcza ich tak w Rzymie (Rz 14), jaki w Kolosach (Kol 2,21 n.).
5. Przeciwnicy tajemnicy wcielenia (1 Tm 3, 16; 6, 13). Niektórzy spośród
fałszywych nauczycieli występowali przeciwko człowieczeństwu Chrystusa.
3.2. List do Tytusa
3.2.1. Idee doktrynalne
Objawienie się Jezusa Chrystusa jest fundamentem życia moralnego (2, 1114). Temat ten pojawia się po wskazaniach stanowych, i podaje uzasadnienie,
bazę, na jakiej opiera się postępowanie chrześcijan. Nie ma mowy o etyce bez
fundamentu. Dziś dyskutuje się o etyce zawodowej, ostatnio o etyce lekarskiej,
parlamentarnej itd. Nie ma to żadnego sensu, jeżeli etyka nie jest zakotwiczona
na mocnym fundamencie.
Dla autora Tt tym fundamentem jest tajemnica Wcielenia. Wcielenie wraz z
narodzeniem, życiem i śmiercią Jezusa jest wyrazem miłości Boga do człowieka, jest Jego łaską, (ca,rij). Jest to bezinteresowna miłość Boga do człowieka. Ta łaska Boża objawiła się więc w tajemnicy Wcielenia Chrystusa.
Objawienie się Chrystusa określa autor słowem evpifa,neia. Termin ten określał w starożytności przybycie władcy, który rozdzielał dary i łaski ludowi. Witano go więc okrzykami: „Oto bóg, zbawiciel!" Autor chce powiedzieć, że jest
tylko jeden Bóg i Zbawiciel – Jezus Chrystus. Jest to bardzo wyraźne wyznanie
Bóstwa Jezusa Chrystusa. Tylko On rozdziela autentyczne i trwałe dobra i łaski.
73
Autor konkretyzuje następnie objawienie się laski i miłości Boga wobec człowieka w 1 Tm 3, 5-6. Bóg okazał swoje miłosierdzie przez „obmycie odradzające i odnawiające”. Chodzi tu o sakrament chrztu i bierzmowania. Terminy
„odrodzenie” (paliggenesi,a) i „odnowienie” (avnakai,nwsij) określają w literaturze epistolarnej początek nowego życia, innego, lepszego, doskonalszego.
Przyjście Chrystusa wymaga odpowiedzi: miłości, przezwyciężenia zła, dążenie do świętości, które wskazuje łaska Boga. Zbawienie osiąga się nie na skutek
czynów, lecz „dzięki miłosierdziu” (1 Tm 3, 5).
3.2.2. Życie chrześcijańskie
Życie chrześcijan określa kodeks obowiązków rodzinnych i społecznych. Jest
to wyraz kwalifikacji i postaw wymaganych od różnych kategorii osób. Takie
kodeksy były znane zarówno w kręgach stoickich, jak i w NT (np. Ef). Nowością tego kodeksu jest podkreślanie w sposób szczególny kwalifikacji duchowych, jak: poczucie godności osobistej; trzeźwość; przyzwoitość; roztropność;
panowanie nad sobą; równowaga wewnętrzna i dojrzałość duchowa. W relacjach społecznych: podporządkowanie się i szacunek wobec władzy; unikanie
sporów; okazywanie łagodności i uprzejmości.
3.2.3. Drugi List do Tymoteusza
Zasadniczą prawdę dogmatyczną tego listu wyraża 1, 9-10:
Bóg nas wybawił i wezwał świętym powołaniem nie na podstawie naszych czynów, lecz stosownie do
własnego postanowienia i łaski.
Jest to wyznanie wiary archaicznego Kościoła o następującej treści:
„Bóg nas wybawił” i w ten sposób zrealizował swój plan zbawienia.
„Wezwał nas świętym powołaniem” – chodzi o powołanie do wiary. Autor
wskazuje też zagrożenia prawdziwej wiary, jakie będą stanowić błędnowiercy (2
Tm 2, 17-18. 26; 3, 8-9) i błędne doktryny (2 Tm 2, 14-26; 3, 1-4, 4).
2 Tm 3, 16 określa też natchnienie Pisma św.:
Wszelkie Pismo od Boga natchnione jest i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do
kształcenia w sprawiedliwości.
Tekst zawiera trzy elementy:
„Jest od Boga natchnione” – Boskie pochodzenie Pisma św.
„Uczy mądrości wiodącej do zbawienia” – chodzi o mądrość praktyczną.
„Jest pożyteczne do nauczania” – praktyczne znaczenie, pomaga człowiekowi
odnaleźć drogi Boże.
Autor zapowiada pojawienie się w czasach ostatecznych, tzn. bezpośrednio
poprzedzających paruzję Chrystusa, znaków: odstępstwa, bezbożności i błędnowierstwa. Będą to trudne chwile. W czasach ostatecznych zło z szczególną
siłą zaatakuje ludzi, wypaczając ich umysły i serca. Autor wylicza szereg nega-
74
tywnych postaw, które będą charakteryzować postępowanie ludzi. Będą to: samolubstwo, chciwość, wyniosłość, pycha, bluźnierstwo.