ankieta oceniająco-doskonaląca jako narzędzie doskonalenia zajęć

Ewa Tracz
Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
ANKIETA OCENIAJĄCO-DOSKONALĄCA
JAKO NARZĘDZIE DOSKONALENIA ZAJĘĆ DYDAKTYCZNYCH
W referacie zostały przedstawione doświadczenia Autorki dotyczące stosowania ankiety
oceniająco-doskonalącej w pracy nauczyciela akademickiego. Zaprezentowano przykład tego typu
ankiety, sposób jej sporządzenia oraz korzyści, uwagi i wnioski związane ze stosowaniem tego
narzędzia.
Cele ankiety oceniająco-doskonalącej
Praca dydaktyczna na wyższej uczelni posiada swoją specyfikę, która przejawia się między
innymi tym, że część efektów tej pracy jest niewidoczna dla nauczyciela – jest odroczona w czasie.
Monitorowanie i kontrolowanie poziomu wiedzy i umiejętności studentów nie pozwala raczej na
identyfikację głębszych zmian w sposobie myślenia, postrzegania zjawisk, poszerzania świadomości
– związanych z tym przedmiotem, a mogących się pojawić najczęściej już po realizacji danych zajęć.
Nauczyciel akademicki może wobec tego mieć deficyt informacji zwrotnych dotyczących wykonywanej
pracy i stanowiących podstawę, a zarazem jedno ze źródeł, motywacji skłaniającej go do
doskonalenia procesu dydaktycznego.
Innym utrudnieniem w uzyskiwaniu informacji zwrotnych są relacje między nauczycielem
a grupą studencką, w których to zawsze występuje element zależności, będący pewną przeszkodą
w precyzowaniu przez studentów swoich oczekiwań, ocen, wyrażaniu opinii dotyczących prowadzenia
danych zajęć. Oczywiście pewne sygnały mogą być dostarczane przez, przykładowo, komunikację
niewerbalną, ale jeśli są to komunikaty „niewprost”, różnie mogą być interpretowane przez nauczyciela
albo mogą być w ogóle niezauważone (szczególnie dotyczy to mniej doświadczonych osób).
Kolejną barierą w identyfikowaniu obszarów do doskonalenia bywają trudności prowadzącego
zajęcia w dystansowaniu się do własnej pracy szczególnie wtedy, gdy został włożony duży wysiłek
intelektualny i emocjonalny powodujący wrażenie, że zrobiło się wszystko, co było możliwe.
Wynajdywanie mankamentów własnej pracy jest wtedy bardzo trudne – grozi dysonansem
poznawczym, wymaga więc naprawdę dużej dojrzałości od nauczyciela.
W miarę nabywania kompetencji dydaktycznych jako wyniku praktyki, bywa nauczycielowi łatwiej
dostrzegać własne niedociągnięcia, chociaż z drugiej strony nabyta rutyna może powodować zbytnie
samozadowolenie i tym samym znaczne spowolnienie procesu rozwoju.
1
Pewną pomocą w uzyskaniu informacji zwrotnej na temat pracy dydaktycznej może być więc
opinia studentów na ten temat wyrażona poprzez ankietyzację.
Uczelnia, na której jest zatrudniona Autorka, proponowała dotąd różne ankiety badające
opinie studentów na temat prowadzenia konkretnych zajęć przez konkretne osoby. Ankiety te jednak
spełniały przede wszystkim funkcję oceniającą (i ich efekt został w pewnym momencie
wkomponowany w metodykę oceny okresowej nauczycieli), natomiast aspekt doskonalący został
w nich nieco ograniczony. Dlatego też Autorka opracowała własne narzędzie – ankietę oceniajacodoskonalącą, którą stosuje od kilku lat, dostosowując formę ankiety i jej cele szczegółowe do
własnych konkretnych potrzeb wynikających z: przedmiotu zajęć, jego formy, liczebności uczestników,
powstałych w trakcie realizacji ewentualnych problemów. Generalne cele tej ankiety pozostają jednak
takie same:
1. Zidentyfikowanie obszarów merytorycznych do zmiany i doskonalenia (dobór zagadnień, ich
treść, ewentualne luki programowe lub nadmiary etc.);
2. Zidentyfikowanie obszarów formalnych do zmiany i doskonalenia (materiały, techniki
prezentacji, techniki dydaktyczne etc.);
3. Zidentyfikowanie obszarów do zmiany i doskonalenia dotyczących postaw nauczyciela (etos
pracy, szacunek, zaufanie, sprawiedliwość);
4. Uzyskanie opinii na temat przeprowadzonych zmian ( merytorycznych i formalnych);
5. Poznanie oczekiwań studentów dotyczących prowadzenia zajęć i poziomu ich realizacji;
6. Uzyskanie opinii na temat ogólnej oceny dotyczącej prowadzenia zajęć – autorka uważa
bowiem, że jest ona wyrazem zadowolenia klienta jakim jest student.
Konstruowanie ankiety oceniająco-doskonalącej
Punktem wyjścia do konstruowania ankiety oceniająco-doskonalącej jest wyspecyfikowanie
celów, którym ma ona służyć; cele generalne można bardziej sprecyzować i uszczegółowić – stanowią
one wtedy bezpośrednią bazę do ustalania pytań.
Ankietujący zazwyczaj chciałby się dowiedzieć jak najwięcej od swoich respondentów, ale trzeba
pamiętać, że pytań nie może być zbyt wiele. Zbyt obszerna ankieta zniechęca bowiem studentów do
jej rzetelnego wypełnienia i do uczestnictwa w ankietyzacji w ogóle. Dlatego też z powstałej propozycji
pytań należy wybrać przede wszystkim pytania priorytetowe, z których uzyskane odpowiedzi wnoszą
do realizacji celu ankiety najwięcej (zasada Pareto). Konstruowane pytania powinny być oczywiście
jasne i zrozumiałe, formułowane językiem przyjaznym dla respondentów i wyrażającym do nich
szacunek.
Im większa grupa studencka, której opinię chce się poznać, tym bardziej zasadne jest
stosowanie pytań zamkniętych. W ankietach przeznaczonych dla bardziej kameralnych grup dobrze
jest zaprojektować więcej pytań otwartych. Stosowanie określonego rodzaju pytań zależy jednak
przede wszystkim od celów ankietyzacji i relacji z grupą studencką. Pytania zamknięte pomagają
formułować odpowiedzi studentom i zabierają mniej czasu, ułatwiają uporządkowanie odpowiedzi
nauczycielowi, ale mogą ograniczać obszary identyfikacji problemów. Pytania otwarte umożliwiają
2
uzyskanie głębszych opinii i wniosków, poznanie propozycji rozwiązań i różnych sugestii studentów,
ale wymagają większego zaangażowania i poświęcenia większej ilości czasu ze strony respondentów.
Ankieta powinna się rozpocząć od informacji: czemu ma służyć, jak jej wyniki będą
wykorzystane, kto ją firmuje. Aby zapewnić poczucie bezpieczeństwa respondentów i większą
wiarygodność wyników, powinna być wypełniana anonimowo – i taką informację trzeba też zamieścić
na początku arkusza ankiety.
Zawsze też powinny się znaleźć w ankiecie słowa podziękowania za poświęcony czas i włożony trud
w jej wypełnienie oraz imię i nazwisko osoby, której wyniki ankiety posłużą do doskonalenia i rozwoju.
W załączniku 1 znajduje się przykładowa ankieta oceniająco-doskonalącą1, przygotowana na
potrzeby ankietyzacji uczestników studium podyplomowego.
Ankieta służyła do zebrania opinii na temat proponowanych w trakcie realizacji zajęć
rozwiązań w kontekście potrzeb praktyków.
Pytania zawarte w tej ankiecie mają na celu:
• identyfikację zagadnień mniej znanych dla uczestników studiów podyplomowych,
• identyfikację zagadnień, które można pominąć (z punktu widzenia uczestników),
• identyfikację zagadnień najbardziej interesujących (zazwyczaj ocena jest tu dokonywana
w kontekście wykonywanej pracy i ewentualnie wynikających z tego potrzeb uczestnika),
• identyfikację niespełnionych oczekiwań uczestników co do omawianych zagadnień,
• identyfikację braków, słabych stron zajęć,
• identyfikację mocnych stron zajęć,
• identyfikację źródeł motywacji uczestników (szczególnie ważne są te, na które ma wpływ
nauczyciel),
• uzyskanie oceny realizacji zajęć od strony formalnej i identyfikacji obszarów do doskonalenia,
• uzyskanie sugestii, własnych propozycji rozwiązań ze strony uczestników studiów podyplomowych,
• uzyskanie całościowej oceny dotyczącej realizacji zajęć.
Do oceniania zaproponowano w ankiecie oceny szkolne (od 1-5), ponieważ są one znane każdemu ze
studentów (poprzez system edukacji szkolnej) i ich wartość oceniająca jest dobrze wyczuwana.
Wnioski i doświadczenia związane ze stosowaniem ankiety oceniająco-doskonalącej
Ogólnie ankieta pomogła Autorce przede wszystkim:
• w doskonaleniu technik i form stosowanych w procesie dydaktycznym,
• w doskonaleniu komunikacji (narzędzi) oraz komunikacji niewerbalnej,
• w zrozumieniu potrzeb studentów,
• w identyfikacji czynników budujących zadowolenie klienta – studentów,
• w budowaniu własnej motywacji do pracy i do ciągłego doskonalenia procesu dydaktycznego,
• w utwierdzeniu się co do skuteczności niektórych postaw nauczycielskich.
Wpływ wyników ankiety na stronę merytoryczną prowadzonych zajęć był nieco mniejszy
i częściowo pośredni poprzez utrzymywanie motywacji do rozwoju i doskonalenia. Wyniki ankiet
1
Interesujące przykłady ankiety oceniająco-doskonalącej można znaleźć w: M. Kostera, A. Rosiak, Zajęcia dydaktyczne, GWP,
Gdańsk 2005, s. 57-60.
3
skłaniały też do przemyślenia doboru priorytetów w programie zajęć i wzmocnienia orientacji na
odzwierciedlanie prezentowanej wiedzy w przykładach z praktyki przedsiębiorstw. Wiedza praktyczna
ma dla studentów zazwyczaj szczególny walor ze względu na małe doświadczenie zawodowe lub jego
brak. Ważna jest więc nauka myślenia w kategoriach praktyki, rozwijanie umiejętności przekładania
nabywanej wiedzy na rzeczywistość przedsiębiorstwa tak, aby wiedza ta nie była traktowana jako
tylko i wyłącznie „akademicka”.
Studenci zwracają uwagę na formy i metody realizacji zajęć. Stawiają pod tym względem
coraz większe wymagania i oczekują stosowania nowoczesnych technik audiowizualnych. Zajęcia
mają się dziać! Studenci lubią pracę zespołową na ćwiczeniach. Ważna jest dla nich dobra
i przyjemna atmosfera podczas trwania zajęć. Zapewnienie atmosfery otwarcia i współpracy bywa
jednak utrudnione, ponieważ w ostatnich latach można zauważyć, że niektóre grupy studenckie są
mniej zintegrowane, charakteryzują się nierzadko silną rywalizacją, a nawet są skonfliktowane.
Uzyskanie dobrego klimatu współpracy na zajęciach (zwłaszcza na ćwiczeniach) wymaga więc od
nauczyciela szczególnego wysiłku; nie zawsze też czas realizacji zajęć z danego przedmiotu jest
wystarczający do zakorzenienia nowych zasad współpracy w grupie. Niemniej zawsze trzeba
podejmować takie działania – są one zauważane przez studentów.
Do czynników mających wpływ na zadowolenie studentów ma przede wszystkim poczucie, że
się czegoś (wiedza i umiejętności) nauczyli. „Ilość” wiedzy ma tu nieco mniejsze znaczenie. Mniejsze
znaczenie ma też dla nich zmiana sposobu myślenia czy postrzegania zjawisk (zwłaszcza, gdy
przebiegała stopniowo) – zmiany te bowiem trudno jest dostrzec samym studentom, może też nie
wszyscy przywiązują do nich dostateczną wagę. Świadomość postępu jest podstawą do wzrostu
samooceny i poczucia własnej wartości – zadowolenia studenta. Z tego powodu warto więc udzielać
studentom wyczerpujących informacji zwrotnych nie tylko dotyczących końcowych efektów pracy, ale
i tego jak przebiegał ich rozwój w trakcie danych zajęć. Warto, aby informacje te były dokładne i jasne
oraz by wskazywały co student ma dalej robić, żeby poprawić swoje rezultaty czy zmienić
nieodpowiednie sposoby działania. Potrzeba uzyskiwania informacji zwrotnej dotyczy wszystkich
studentów – tych bardzo dobrych również. Oni też chcą poznać dokładniejszą opinię nauczyciela
o swoich mocnych stronach nawet, gdy zdają sobie z nich sprawę.
Wszyscy studenci za istotną uważają postawę nauczyciela – chcą być traktowani
sprawiedliwie i z szacunkiem, oczekują od prowadzącego zdyscyplinowania, dotrzymywania słowa
(chociaż sami niekoniecznie takie postawy reprezentują). Jedną z najważniejszych kwestii jest
wsparcie, na jakie mogą liczyć i jakie jest im udzielane przez nauczyciela.
Miernikiem zaufania oraz akceptacji nauczyciela i jego przedmiotu może być też chęć
odpowiadania na pytania odnoszące się do własnych pomysłów i sugestii studentów dotyczących
prowadzenia zajęć.
Korzystając z wyników ankiety nauczyciel powinien też wziąć pod uwagę własne emocje.
Uwagi krytyczne mogą być trudne do zaakceptowania, zwłaszcza że przecież wcześniej prowadzący
włożył w przygotowanie i realizację zajęć ogromny wysiłek. Takie uwagi trzeba więc rozpatrywać
w kontekście całościowej oceny – ona może być przecież pozytywna. Czasem uwagi krytyczne mają
charakter indywidualny – pewne potrzeby studenta nie zostały zrealizowane, nie można było ich
4
bowiem uwzględnić ze względu na potrzeby i cele całej grupy. Warto więc wyspecyfikować to na co
ma się wpływ w realizacji zajęć i te problemy, które rzeczywiście można rozwiązać, a potem należy
zaplanować przyszłe działania doskonalące.
Uwagi pozytywne oczywiście także mają dla nauczyciela duże znaczenie. Utwierdzają go
w swoich wyborach, sposobach działania i postępowania. Są wyrazem uznania ze strony studentów,
pozytywną informacją zwrotną, którą trudno może byłoby uzyskać w inny sposób. Mają niebagatelne
znaczenie dla utrzymywania poczucia sensu wykonywanej pracy i wysokiego zaangażowania w pracę
dydaktyczną i jej doskonalenie.
Bibliografia
M. Kostera, A. Rosiak, Zajęcia dydaktyczne, GWP, Gdańsk 2005.
Abstract
The paper presents the author's experiences in applying the appraising – improving questionnaire to
the teaching process. It presents an example of the questionnaire, description the way it is
constructed, the benefits of its use and some comments and conclusions referring to this tool
application.
Nota o autorze
Autorka jest pracownikiem Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zajmuje się przede
wszystkim obszarem zarządzania zasobami ludzkimi, a w tej dziedzinie problemami: zarządzania
pracą, kształtowania systemów motywowania i kultury organizacyjnej. Wymienione zainteresowania
są realizowane w obszarze naukowym, dydaktycznym i w praktyce gospodarczej przy realizacji
projektów doradczych na rzecz przedsiębiorstw.
5
Załącznik 1. Przykładowa ankieta oceniająco-doskonaląca (studia podyplomowe)
OCENA ZAJĘĆ
Bardzo Panią/Pana proszę o uczestnictwo w ocenie moich zajęć. Państwa odpowiedzi, uwagi i oceny
są dla mnie bardzo cenne! Stanowią podstawę do doskonalenia zajęć tak, aby przynosiły one jak
największy pożytek ich Uczestnikom.
ANKIETA JEST DOBROWOLNA I ANONIMOWA.
DZIĘKUJĘ !
Ewa Tracz
1. Omówienie których zagadnień należałoby
▪
ograniczyć, pominąć?
………………………………………………………………………………………………………………………
…….................................................................................................................................................
▪
rozszerzyć (są one mniej znane, nowe)?
………………………………………………………………………………………………………………………
……...................................................................................................................................................
1. Jakie tematy zajęć:
▪
najbardziej Panią /Pana interesowały?
………………………………………………………………………………………………………………………
……........................................................................................................................................................
▪
należałoby dodatkowo wprowadzić do programu zajęć?
………………………………………………………………………………………………………………………
….............................................................................................................................................................
3. Czego Pani /Panu brakowało, co denerwowało najbardziej na zajęciach?
………………………………………………………………………………………………………………………
…….........................................................................................................................................................
4. Co warto na zajęciach utrzymać dalej?
………………………………………………………………………………………………………………………
……........................................................................................................................................................
6
5. Dlaczego Pan/Pani uczestniczył/a – nie uczestniczył/a w zajęciach?
................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
6. Proszę ocenić sposób realizacji zajęć (stosując oceny szkolne od 1-5).
Ocena szkolna
L.p.
Obszar:
1
1.
Logika, zrozumiałość, jasność wywodu
2.
Dobór omawianych zagadnień
3.
Przydatność w pracy omawianych problemów
4.
Szacunek dla Uczestników
5.
Praca w zespole
6.
Forma dyskusji
7.
Utrzymanie Pani/Pana zainteresowania podczas
2
3
4
5
zajęć
8.
Akcentowanie najistotniejszych kwestii przez
prowadzącego
9.
Przykłady ilustrujące dany temat
10.
Materiały (drukowane)
11.
„Wizualizacja” (techniki prezentacji)
12.
Zdyscyplinowanie prowadzącego
Dobre rady
7. Jakie uwagi sformułował/aby Pan/Pani dla prowadzącego te zajęcia tak, aby były one ciekawsze
i przynosiły większy pożytek Uczestnikom?
………………………………………………………………………………………………………………………
…...............................................................................................................................................................
8. Ocena końcowa zajęć (proszę zastosować oceny szkolne od 1-5):
Źródło: opracowanie własne
7