ywieniowe aspekty rozwoju osteoporozy wśród

Nowiny Lekarskie 2006, 75, 1, 27–30
IZABELA BOLESŁAWSKA, BOGNA GRYGIEL-GÓRNIAK, JULIUSZ PRZYSŁAWSKI
ŻYWIENIOWE ASPEKTY ROZWOJU OSTEOPOROZY
WŚRÓD KOBIET I MĘŻCZYZN Z REGIONU WIELKOPOLSKI
NUTRUTIONAL HABITS AS OSTEOPOROSIS RISK FACTORS
IN THE WORKING MEN AND WOMEN FROM WIELKOPOLSKA REGION
Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. AM dr hab. Juliusz Przysławski
Streszczenie
Cel pracy. Ocena sposobu żywienia grupy kobiet i mężczyzn w aspekcie promocji i/lub zapobiegania osteoporozie.
Metodyka. Podstawą oceny poziomu spożycia składników odżywczych były badania ankietowe, które obejmowały wywiad żywieniowy
o spożyciu w ciągu ostatnich 24 godzin a także zawierały pytania dotyczące używek oraz aktywności fizycznej respondentów.
Wyniki. Wykazano, że pomimo prawidłowej wartości energetycznej oraz poziomu spożycia białka, CRP zarówno kobiet, jak i mężczyzn charakteryzowały się niemal 2-krotnie większym poziomem spożycia oraz udziałem energii pochodzącej z białka zwierzęcego aniżeli z roślinnego.
Zbyt niski był poziom spożycia witaminy C, B6, wapnia, magnezu, natomiast fosforu wysoki. Jedynie niski poziom spożycia błonnika pokarmowego wydaje się być paradoksalnie „korzystny” w profilaktyce osteoporozy ze względu na właściwości jonowymienne tego składnika.
Analiza wybranych parametrów stylu życia wykazała niską aktywność fizyczną. Połowa ogółu badanych mężczyzn i 38% kobiet zadeklarowało
palenie papierosów a 27% mężczyzn i 7% kobiet spożycie alkoholu mocnego.
Wnioski. Sposób żywienia badanej grupy może stanowić potencjalny czynnik ryzyka rozwoju osteoporozy.
SŁOWA KLUCZOWE: osteoporoza, kobiety, mężczyźni, sposób żywienia, styl życia.
Summary
Aim. The aim of this study was to evaluate selected nutrient intake occurring in the diet taken by working adult men and women from Wielkopolska region, in relation to promotion and/or prevention of osteoporosis.
Material and methods. The research included the group of 1012 women and 740 men aged from 25 to 65 years. The estimation of food intake
was estimated by 24 hours nutritional interview. Computer databases prepared with Microsoft Access 7.0 on the basis of the food composition
and nutritive value tables were used to analyse results of the total ration diet questionnaire study.
Results. Analysis of daily food rations of examined population with regard to nutrient content revealed that energy intake derived from plant
proteins was almost two fold lower than that derived from animal proteins. Daily rations of vitamins C, B6, calcium and magnesium were also
unsatisfactory in contrast to those of phosphorus.
It is worth mentioning that low intake of dietary fibre provides beneficial conditions due to ion-exchange properties, useful in prevention of
osteoporosis. Investigation revealed also insufficient level of physical activity (sport common only among 23% of females and 30% males).
Moreover, smoking was evident among the examined persons (38% females and 50% males), as well as drinking of strong alcoholic beverages
(27% males and 7% females).
Conclusion. Dietary habits of analysed men and women may lead to development of osteoporosis.
KEY WORDS: osteoporosis, men, women, food intake, life style
Wstęp
Osteoporoza, obok chorób układu krążenia i nowotworów uważana jest obecnie za jedną z chorób, w znacznym stopniu uzależnionych od stylu życia i środowiska
naturalnego [1, 2]. Prowadzi do demineralizacji kości,
redukcji masy kostnej, zmian w mikroarchitekturze tkanki
kostnej i w konsekwencji do spadku odporności mechanicznej kości, złamań kręgosłupa, szyjki kości udowej
i przedramienia [2, 3, 4]. Rozwija się głównie u kobiet
w okresie menopauzy oraz coraz częściej u mężczyzn
w wieku dojrzałym [1, 2, 5].
Na podstawie długoletnich obserwacji wyodrębniono
szereg tzw. czynników ryzyka predysponujących do wystąpienia osteoporozy takich jak: nadmierna podaż białka
zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego, niedostateczne spoży-
cie wapnia i magnezu, niska podaż witaminy D3, C i B6,
nadmierna podaż fosforu, nadmierne spożycie alkoholu,
palenie papierosów oraz niska aktywność fizyczna [1, 6].
Przedstawione dane wskazują na ścisłe powiązanie
pomiędzy stylem życia i sposobem odżywiania a występowaniem osteoporozy u kobiet i mężczyzn, co stało się
podstawą do podjęcia badań nad żywieniowymi czynnikami ryzyka występowania osteoporozy wśród dorosłych mieszkańców Wielkopolski.
Metodyka
Badaniami objęto 1752 osoby – 1012 kobiet (wartości średnie: wiek 40,6 ± 5,23 lat, wysokość ciała 164 ±
5,54 cm, masa ciała 62,9 ± 9,91 kg) i 740 mężczyzn
(wartości średnie: wiek 40,9 ± 5,44 lat, wysokość ciała
177 ± 5,93 cm, masa ciała 79,8 ± 10,6 kg); w wieku od
Izabela Bolesławska i inni
28
25 do 60 lat z populacji generalnej Wielkopolski. Badania prowadzono w latach 1999–2002.
Podstawą oceny poziomu spożycia składników odżywczych były badania ankietowe, które obejmowały
wywiad żywieniowy o spożyciu w ciągu ostatnich 24
godzin a także zawierały pytania dotyczące używek oraz
aktywności fizycznej respondentów.
Istotność różnic (kobiety vs. mężczyźni) testowano
testem U Manna-Whitneya, a w przypadku danych jakościowych – testem Chi2.
Wyniki
Analiza całodziennych racji pokarmowych (CRP)
badanej populacji pod względem wartości energetycznej
oraz zawartości białka (Tabela 1.) wykazała, że racje
pokarmowe zarówno kobiet, jak i mężczyzn, pomimo
prawidłowej wartości energetycznej (kobiety x = 2062 ±
655 Kcal, mężczyźni x = 2745 ± 825 Kcal), prawidłowego poziomu spożycia białka (kobiety x = 65,7 ± 22,9
g, mężczyźni x = 89,4 ± 31,1 g) oraz udziału energii
z tego składnika (kobiety x = 13,0 ± 3,14%, mężczyźni
x = 13,2 ± 2,89%), charakteryzowały się niewłaściwym
stosunkiem białka roślinnego do zwierzęcego. Poziom
spożycia białka zwierzęcego był niemal dwukrotnie
większy aniżeli roślinnego zarówno w przypadku CRP
kobiet, jak i mężczyzn (kobiety 42,6 g vs. 23,1 g, mężczyźni 58,1 g vs. 31,2 g). Podobnie było w przypadku
energii pochodzącej z tych źródeł białka (kobiety 8,44%
vs. 4,51%, mężczyźni 8,58% vs. 4,59%) przy statystycznie nieistotnych różnicach pomiędzy płciami.
Analiza całodziennych racji pokarmowych (CRP)
badanej populacji pod względem zawartości składników
odżywczych mających wpływ na rozwój bądź zapobieganie osteoporozie (Tabela 2.) wykazała, że badana
grupa kobiet i mężczyzn charakteryzowała się niskim
poziomem spożycia wapnia (kobiety x = 600 ± 339 mg,
mężczyźni x = 706 ± 388 mg). Stopień realizacji zalecanych norm dla tego składnika kształtował się na poziomie 67% w przypadku kobiet i 78% w przypadku mężczyzn. Nieco za niski był również poziom spożycia
magnezu (kobiety x = 256 ± 91,2 mg, mężczyźni x = 326
± 111 mg) i pozwalał na realizację zalecanych norm
w 85% w przypadku kobiet i 88% – mężczyzn. Z kolei
poziom spożycia fosforu w CRP był zbyt wysoki (kobiety x = 1052 ± 375 mg, mężczyźni x = 1396 ± 481 mg).
Tab. 1. Wartość energetyczna oraz zawartość białka w CRP badanej grupy kobiet i mężczyzn
Analizowane parametry
Energia (kcal)
Białko
Białko roślinne
Białko zwierzęce
Mężczyźni n = 740
X ± SD
2745 ± 825
Kobiety n = 1012
X ± SD
Test U Manna-Whitneya
-
(g)
89,4 ± 31,1
% energii
13,2 ± 2,89
2062 ± 655
65,7 ± 22,9
13,0 ± 3,14
(g)
% energii
31,2 ± 11,7
4,59 ± 1,14
23,1 ± 8,79
4,51 ± 1,09
(g)
58,1 ± 26,7
42,6 ± 19,4
-
% energii
8,58 ± 3,20
8,44 ± 3,37
0,6463
0,1172
0,5509
X – wartość średnia, SD – odchylenie standardowe
Tab. 2. Zawartość oraz stopień realizacji zalecanych norm i zaleceń żywieniowych dla wybranych składników odżywczych występujących w CRP badanej grupy kobiet i mężczyzn
Mężczyźni n = 740
Kobiety n = 1012
Analizowane
parametry
X ± SD
Norma/
zalecenia
żywieniowe
Stopień
realizacji
normy
X±SD
Norma/
zalecenia
żywieniowe
Stopień
realizacji
normy
Witamina D (µg)
5,61 ± 9,66
-
-
3,47 ± 6,64
-
-
Witamina C (mg)
59,6 ± 51,2
70
85
47,6 ± 42,2
70
68
Witamina B6 (mg)
1,71 ± 0,72
2,4
71
1,30 ± 0,55
2,0
65
Wapń (mg)
706 ± 388
900
78
600 ± 339
900
67
Fosfor (mg)
1396 ± 481
700
199
1052 ± 375
700
150
Magnez (mg)
326 ± 111
370
88
256 ± 91,2
300
85
Błonnik (g)
22,1 ± 4,52
27–40 g*
-
18,3 ± 8,06
27–40 g*
-
*- zalecenia żywieniowe
Żywieniowe aspekty rozwoju osteoporozy wśród kobiet i mężczyzn z regionu Wielkopolski
Witamina D występowała w całodziennych racjach
pokarmowych kobiet w ilości 3,47 ± 6,64 µg a w CRP
mężczyzn w ilości 3,47 ± 6,64 µg. Co prawda normy dla
tego składnika nie zostały określone dla przedziału wiekowego 25–60 lat, warto jednak pamiętać, że dla kobiet/mężczyzn po ukończeniu 60. roku życia poziom
spożycia tego składnika powinien być rzędu 10 µg.
Także poziom spożycia witamin C i B6 był zbyt niski
w stosunku do zalecanych norm, zwłaszcza w przypadku
badanej grupy kobiet. Ich racje pokarmowe dostarczały
zaledwie 68% zalecanej ilości witaminy C i 65% – witaminy B6. Racje pokarmowe mężczyzn charakteryzowały się nieco wyższą realizacją zalecanych norm – 85%
w przypadku witaminy C i 71% – witaminy B6.
Na niskim poziomie w stosunku do zaleceń żywieniowych kształtował się również poziom spożycia błonnika pokarmowego (kobiety x = 18,3 ± 8,06 g, mężczyźni x = 22,1 ± 4,52 g).
Analiza wybranych parametrów stylu życia badanej
grupy kobiet i mężczyzn (Tabela 3.) wskazuje na szereg
nieprawidłowości. Zaledwie 23% kobiet i 30% badanych
mężczyzn wykazywało jakąkolwiek aktywność sportową. Połowa ogółu badanych mężczyzn i 38% kobiet
zadeklarowało palenie papierosów, około 30% mężczyzn
i 16% kobiet zadeklarowała częste spożycie alkoholu
słabego a 27% mężczyzn i 7% kobiet – mocnego. Różnice w odpowiedziach pomiędzy płciami były statystycznie istotne.
29
tem tkanki kostnej, powodując zwiększenie tempa spadku
gęstości masy kostnej [3, 4]. Z drugiej strony istnieją dowody na to, że wapń jest progowym składnikiem odżywczym tzn. podaż poniżej pewnego poziomu progowego
powoduje jego deficyt, natomiast podaż przekraczająca
znacznie wartość progową nie powoduje zamierzonego
efektu terapeutycznego [2, 7].
Z punktu widzenia profilaktyki osteoporozy nie jest
też obojętne z jakich źródeł wapń jest pobierany. Nadmiar białka, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego jest
uważany za jeden z czynników sprzyjających osteoporozie, ponieważ zwiększa blisko o połowę wydalanie wapnia z moczem, prowadząc w konsekwencji do ujemnego
bilansu wapnia w ustroju [2, 4]. Racje pokarmowe zarówno badanych kobiet, jak i mężczyzn charakteryzowały się niemal 2-krotnie wyższym poziomem spożycia
oraz udziałem energii pochodzącej z białka zwierzęcego
aniżeli z roślinnego. Nieprawidłowy stosunek białka zwierzęcego i roślinnego stanowić może zagrożenie rozwojem
osteoporozy w badanej populacji pomimo prawidłowego
poziomu spożycia białka ogółem.
Wchłanianie wapnia zależy od wielu czynników ułatwiających bądź hamujących jego absorpcję ze światła
przewodu pokarmowego m.in. od obecności fosforanów.
Poziom spożycia fosforu był niezadowalający – niemal
dwukrotnie przekraczając poziom spożycia wapnia. Zbyt
wysokie spożycie fosforu w stosunku do wapnia może
być przyczyną zaburzeń w metabolizmie wapnia, powo-
Tab. 3. Wybrane parametry stylu życia badanej grupy kobiet i mężczyzn
Płeć
Analizowane parametry
(odpowiedzi wyrażone jako procent ogółu badanych)
Papierosy
Alkohol słaby
Sport
Alkohol mocny
tak
nie
rzadko
tak
nie
tak
nie
rzadko
tak
nie
rzadko
K
n = 1012
10,6
76,4
13,0
38,0
62,0
15,7
43,8
40,5
6,92
70,1
23,0
M
n = 740
11,1
70,1
18,7
48,9
51,1
29,6
37,7
32,7
27,0
35,0
38,0
Statystyka
Chi2
Pearsona
p = 0,00600
p = 0,00001
Dyskusja
Analiza całodziennych racji pokarmowych (CRP) badanej populacji pod względem zawartości składników
odżywczych mających wpływ na rozwój bądź zapobieganie
osteoporozie wykazała, że badana grupa kobiet i mężczyzn
charakteryzowała się niskim poziomem spożycia wapnia –
odgrywającego kluczowa rolę zarówno w profilaktyce, jak
i leczeniu osteoporozy [1, 2]. Nie jest to zjawisko korzystne dla badanej grupy osób, ponieważ przy niedoborach
pokarmowych wapnia, ich uzupełnianie odbywa się kosz-
p = 0,00000
p = 0,00000
dować hypokalcemię, zmiany kostne i osteoporotyczne
a także prowadzić do nadczynności przytarczyc [1, 8, 9,
10]. Niezadowalający był również poziom spożycia
magnezu ściśle powiązanego z metabolizmem wapnia.
Niekorzystny z punktu widzenia profilaktyki osteoporozy obraz pogłębia dodatkowo niska podaż witaminy D
w racjach pokarmowych zarówno kobiet, jak i mężczyzn
– witaminy niezbędnej do prawidłowej budowy i czynności kośćca [1, 2, 3, 11]. Należy jednak podkreślić, że
dane te mają jedynie charakter szacunkowy, z uwagi na
fakt, że przeważająca część witaminy D powstaje w or-
Izabela Bolesławska i inni
30
ganizmie endogennie. Także niski poziom spożycia
witamin: C i B6 niezbędnych do prawidłowego rozwoju
i budowy kośćca – wskazuje na zagrożenie badanej populacji tym schorzeniem. Witamina C bierze bowiem
udział w syntezie kolagenu, umożliwiając hydroksylację
proliny i lizyny do form specyficznych dla kolagenu –
podstawowego składnika macierzy kostnej, chroniąc
również kolagen przed degradacją a także w hydroksylacji endogennej witaminy D w organizmie, do jej aktywnej postaci [1]. Z kolei witamina B6 korzystnie wpływa
na wzrost kości i aktywność kostnienia śródchrzęstnego,
procesy sieciowania kolagenu oraz wewnątrzkomórkową
homeostazę wapniową [1]. Niedobór ten jest wyraźniejszy wśród badanych kobiet, u których osteoporozie dodatkowo sprzyjają zmiany w poziomie hormonów płciowych występujące w okresie okołomenopauzalnym [1, 5].
Paradoksalnie „korzystny” w profilaktyce osteoporozy
wydaje się być jedynie niski poziom spożycia błonnika
pokarmowego ze względu na właściwości jonowymienne tego składnika.
Analiza wybranych parametrów stylu życia badanej
grupy kobiet i mężczyzn także wskazuje na szereg nieprawidłowości. Niska aktywność fizyczna badanej populacji nie jest korzystna z epidemiologicznego punktu
widzenia. Wykazano korzystny wpływ ćwiczeń fizycznych o odpowiedniej częstości, objętości i intensywności
treningu na obniżenie zachorowalności i umieralności
z powodu wielu chorób przewlekłych m.in. osteoporozy
poprzez poprawienie uwapnienia tkanki kostnej oraz jej
wytrzymałość na złamania [12, 13]. Szokujących wręcz
danych dostarcza analiza częstotliwości palenia papierosów i spożywania napojów alkoholowych, które są jedną
z przyczyn wysokiej zachorowalności i śmiertelności
Polaków, zarówno na choroby nowotworowe, choroby
układu krążenia, jak i osteoporozę. Niestety podobny
obraz „stylu życia” Polaków zawierają także wyniki prac
innych autorów [14, 15, 16, 17, 18, 19].
Wnioski
Na podstawie wyników badań stwierdzono, że badana grupa kobiet i mężczyzn jest predysponowana do
rozwoju osteoporozy, biorąc pod uwagę sposób żywienia
oraz styl życia.
Czynnikami promującymi jej rozwój są:
1. Niedobór wapnia przy równoczesnym nadmiarze
fosforu w CRP.
2. Zbyt wysoka podaż białka pochodzenia zwierzęcego.
3. Niska podaż magnezu oraz witamin D, C i B6.
4. Niska aktywność fizyczna.
5. Wysoki odsetek osób uzależnionych od nikotyny
oraz mężczyzn spożywających napoje alkoholowe.
Piśmiennictwo
1. Jędrzejczyk H.: Żywność do stosowania w profilaktyce i terapii zrzeszotnienia kości (osteoporozy). Żyw. Żyw. Zdr.,
1999, 2, 210–214.
2. Olejniczak T., Opala T., Woźniak J., i wsp.: Osteoporoza –
epidemiologia, patogeneza, diagnostyka i leczenie. Przew.
Lek., 2000, 9, 23, 39–47.
3. Lorenc R., Kłocińska D.: Znaczenie i rola suplementacji
wapniem w zapobieganiu i leczeniu osteoporozy. Żyw.
Człow. Metab., 1999, 26, 30S–39S.
4. Prince R.L., Smith M., Dick I.M., et al.: Prevention of postmenopausal osteoporosis. A comparative study of exercise,
calcium supplementation and hormone- replacement therapy,
N. Engl. J. Med., 1991, 325, 1189.
5. Grygiel B., Przysławski J.: Żywieniowe czynniki ryzyka
osteoporozy u kobiet otyłych w okresie pomenopauzalnym,
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, 2004, 140, 244.
6. Szponar L.: Żywienie w osteoporozie, Terapia 1997, 10, 28.
7. Ziemlański Ś.: Żywienie a choroby cywilizacyjne. Żyw.
Człow. Metab., 2001, 28, Suplement, 589–604.
8. Gertig H., Gawęcki J.: Słownik terminów żywieniowych,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
9. Sawicki A., Rutkowska U., Zdrójkowska B., i wsp.: Spożycie
wapnia z mleka i jego przetworów w powiązaniu z występowaniem osteoporozy u kobiet. Nowa Med., 2002, 30–33.
10. Ziemlański Ś., Budzyńska-Topolowska J.: Wegetarianizm
w świetle nauki o żywności i żywieniu, Instytut Danone –
Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia, Warszawa 1997.
11. Compston J.E.: Niedobór witaminy D: czas na działanie.
BMJ – wydanie polskie, 1999, 9–10.
12. Drygas W., Kostka T., Jegier A., i wsp.: Long term effects of
different physical activity levels on coronary heart disease
risk factors in middle aged men. Int. J. Sports Med., 2000, 21,
235–241.
13. Kuński H.: Aktywność ruchowa w prewencji choroby niedokrwiennej serca. Mag. Med., 1994, 5, 6–11.
14. Cekiera Cz. M.: Nikotynizm – palący problem społeczny.
Probl. Alkoh., 1994, 4, 8–9.
15. Chamiec T.: Palenie papierosów a choroby układu krążenia,
Kard. Pol., 1990, 33, 9/10, 43–47.
16. Jarosz M.: Żywienie, alkohol a nowotwory złośliwe przewodu pokarmowego. Żyw. Żyw. Prawo Zdr., 2001, 1, 98–101.
17. Kolanowski W.: Wpływ alkoholu na zdrowie. Czynn. Ryz.,
1998, 2/3, 50–53.
18. Rajzer M., Dragan J., Mika M., i wsp.: Alkohol etylowy
i nadciśnienie tętnicze – zarys patofizjologii i klinicznych
aspektów problemu. Klinika, 3, 6, 273–275.
19. Zatoński W., Przewoźniak K., Kowalski M.: Szkodliwość
palenia tytoniu. Med. Rodz., 2001, 36-40.