aspekty dojrzałości szkolnej dzieci

ASPEKTY DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ DZIECI
– referat na zebranie dla rodziców dzieci 6-letnich
opracowała Anna Patyńska-Lakwa
Przyszłość, do której przygotowujemy w procesie edukacji młode pokolenia, jawi się dla nas
w wielu wymiarach optymistycznie. Należy sobie równocześnie zdawać sprawę z licznych zagrożeń
wynikających z postępującej globalizacji, rosnącego znaczenia środków masowej komunikacji
i informacji. Nasilenie zagrożeń dotyczy trzech płaszczyzn: kryzysu w wymiarze ekonomicznym,
ekologicznym i etycznym. Jacques Delorse w przygotowanym w 1995 roku dla potrzeb Unii
Europejskiej raporcie, wymienia powyższe zjawiska, jako te, pod wpływem, których kształtować się
będzie przyszłość. W opinii T. Pilcha wszystko, co stanie się w przyszłości zależeć będzie
od kształtującej się w rodzinie, kondycji moralnej i intelektualnej człowieka. 1
Z jednej strony dziecku stawiane są wymagania rozwinięcia bardzo wyspecjalizowanych
umiejętności, a z drugiej – umiejętność adaptacji do okoliczności, które się wciąż zmieniają. Potrzebne
okazuje się ukształtowanie odpowiedniego człowieka: elastycznego, mobilnego, cechującego się
nowatorstwem i oryginalnością myślenia.
Wśród fundamentalnych zasad edukacji określonych przez J. Delorse, które mają przygotować
dziecko na spotkanie z przyszłością i pomóc sprostać wyzwaniom należy wymienić:
1. Uczyć się, aby ŻYĆ WSPÓLNIE!
2. Uczyć się, aby WIEDZIEĆ!
3. Uczyć się, aby DZIAŁAĆ!
4. Uczyć się, aby BYĆ!
Obok dwóch celów poznawczych i sprawnościowych, są również dwa cele osobowo-wspólnotowe:
uczyć się, aby żyć wspólnie i uczyć się, aby być – to szczególny typ dyspozycji wychowawczych,
których adresatem jest w pierwszym rzędzie rodzina. Druga i trzecia dyspozycja skierowane
są do instytucji nauczających.
Na Sympozjum Rady Europy w Bernie w 1996 r. ustalono tzw. KOMPETENCJE KLUCZOWE,
mające pomóc w realizacji celów edukacji młodego pokolenia, są one obowiązujące na każdym
szczeblu systemu kształcenia, a więc od przedszkola, aż po studia wyższe. Na liście znalazły się
poniższe grupy kompetencji:
ü kompetencje poznawcze: uczenie się, poszukiwanie, myślenie
ü kompetencje regulacyjno-poznawcze: komunikacja
ü kompetencje regulacyjne: współpraca, działanie, adaptacja. 2
Istnieje coś takiego, jak podstawowe usilne dążenie ludzkie, by być efektywnym i niezależnym,
by rozumieć świat i sprawnie działać. Zdaniem M. Donaldson „pod pewnymi względami nie popieramy
dążenia do zdobywania kompetencji, zbyt długo utrzymujemy nasze dzieci, w zbytniej zależności, nie
dając im okazji do ćwiczenia własnej niemałej zdolności do przedsiębiorczego i odpowiedzialnego
1
T. Pilch, Wyzwania przyszłości a wychowanie prorodzinne [w:]
M. Chymuk, D. Topa (red.), Edukacja prorodzinna, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej,
Kraków, 2000, s.84.
2
T. Pilch, Wyzwania przyszłości a wychowanie prorodzinne
[w:] M. Chymuk, D. Topa (red.), Edukacja prorodzinna, Wyd. Naukowe AP, Kraków, 2000, s.85-87.
1
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
działania. Proces wykraczania poza granice zdrowego rozsądku jest nienaturalny w tym sensie, że nie
zachodzi spontanicznie - jest uzależniony od nauczania i od jego efektów. Toteż tylko zdecydowana
mniejszość ludzi może rozwinąć się intelektualnie, tak by osiągnąć wysoki stopień kompetencji.” 3
Pojęcie KOMPETENCJA (łac. competentia – zgodność, odpowiedniość) - związane jest
z efektywną interakcją z otoczeniem. Według Słownika Webstera, kompetencja oznacza zdolność lub
zdatność do czegoś, a sugerowane synonimy obejmują: umiejętność, fachowość, pojętność
sprawność, biegłość, wprawę. Jest to, więc właściwe słowo do opisu takich rzeczy jak chwytanie,
badanie
raczkowanie,
chodzenie,
uwaga,
spostrzeganie,
mowa
i
myślenie,
manipulacja
i kształtowanie swego otoczenia, jako, że wszystko to przyczynia się do efektywnej - kompetentnej interakcji z otoczeniem. W rozwoju wszystkich tych czynności pewną rolę odgrywa dojrzewanie,
jednak w wypadku wszystkich bardziej dojrzałych umiejętności, jak mowa czy sprawna manipulacja,
rolę tę pozostawia w głębokim cieniu uczenie się. „Im bardziej w regulacji zachowania dochodzą
do głosu motywy kompetencji, czy mistrzostwa, tym bardziej maleje rola wzmacniania czy
przyjemności czerpanej z zewnątrz. Dziecko zaczyna aktywniej manipulować swym otoczeniem
i osiąga satysfakcję z pomyślnego rozwiązania problemu.”4
W modelu R. W. Whita poczucie kompetencji kształtuje się na bazie określonej struktury
nerwowej, początkowo w rodzinie i zasadza się na bilansie powodzeń i niepowodzeń dziecka
doświadczanych w ważnych dla niego kwestiach. „Poczucie kompetencji stanowi podstawową
wrodzoną tendencję motywacyjną polegającą na dążeniu do wpływania na otaczającą rzeczywistość.
Ocena tego wpływu, modyfikowana percepcją społeczną, daje poczucie własnej godności oraz siłę
ambicji”. 5
Na tle powyższych rozważań jawi się dziecko 7-letnie – ABSOLWENT PRZEDSZKOLA lub
coraz częściej - uczeń szkolnej klasy „zerowej”.
„Dziecko stale dąży do osiągnięcia „doskonałości”, którą rozumie jako opanowanie wszystkich
umiejętności posiadanych przez ludzi dorosłych. Najpierw jest to umiejętność chodzenia, potem
możliwość interakcji z drugą osobą za pomocą mowy, wreszcie umiejętność komunikowania się
z otaczającą go społecznością za pomocą symboli i znaków wymyślonych przez ludzi”.
6
Opanowanie takich umiejętności, jak czytanie, pisanie, czy sprawne odnajdywanie się w świecie
pojęć i symboli matematycznych, pozwala dziecku na samodzielne zgłębianie wiedzy, poszukiwanie
potrzebnych informacji, zapisanie własnych myśli oraz komunikowanie się z innymi za pomocą pisma,
stanowi to zdaniem K. Kamińskiej istotny krok w drodze do niezależności.
„Podstawową funkcją wychowania przedszkolnego jest przygotowanie dziecka do czekających
je ról społecznych – pierwszą taką rolą jest ROLA UCZNIA. A zatem działanie skierowane jest głównie
na kształcenie tych umiejętności, które gwarantują powodzenie w nauce na progu szkoły”. 7
Chodzi głównie O POTRZEBĘ WYRABIANIA U DZIECI GOTOWOŚCI: DO NAUKI CZYTANIA,
PISANIA ORAZ DO UCZENIA SIĘ MATEMATYKI. Dojrzałość do nauki w ramach powyższych
3
M. Donaldson, Myślenie dzieci, Wyd. Wiedza Powszechna „Omega”, Warszawa 1986, s. 149, s. 165.
J. S. Bruner, Poza dostarczone informacje, PWN, Warszaw 1978, s. 671-674.
5
E. Czykwin, Samoświadomość nauczyciela, Białystok 1998, s. 17-23.
6
K. Kamińska, Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1999, s. 17.
7
B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1999, s. 50.
4
2
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
kompetencji wyznaczona jest przez ściśle określony zakres procesów psychicznych, czyli
wskaźników.
Istotne znaczenie dla powodzenia uczenia się ma KOMPETENCJA JĘZYKOWA. Z badań
wynika
(za: Z. Tarkowski
1992),
że
dziecko
sprawne
językowo
w
wieku
przedszkolnym
i wczesnoszkolnym: „rozumie dłuższe wypowiedzi, buduje zrozumiałe dłuższe wypowiedzi, dysponuje
odpowiednim słownikiem czynnym i biernym, zauważa i poprawia błędy w wypowiedziach własnych
i cudzych, buduje poprawne i różnorodne pytania, potrafi wyrazić swoje uczucia i pragnienia”. 8
CZYTANIE I PISANIE, to podobnie jak mówienie i słuchanie podstawowe formy komunikacji.
Warunkiem
koniecznym
pełnego powodzenia w nauce czytania i
pisania,
są:
zdolność
do precyzyjnych analiz i syntez w zakresie percepcji wzrokowej i słuchowej (fonemowej, sylabowej,
logotomowej) znajomość liter alfabetu i ich cech dystynktywnych (różniących), umiejętność wiązania
fonemów z odpowiadającymi im znakami graficznymi, czyli literami, rozwinięty słuch fonematyczny
(Br. Rocławski podkreśla właściwy poziom świadomości fonologicznej u dzieci)
9
, orientacja
przestrzenna, ustalona i nie zaburzona lateralizacja, prawidłowo rozwinięte narządy artykulacyjne,
umożliwiające realizację wszystkich fonemów, odpowiedni poziom rozwoju mowy i myślenia,
pozwalający na kodowanie i dekodowanie informacji, uogólnianie ich i ujmowanie w kategorie
pojęciowe, bogaty zasób słownictwa, opanowanie poprawnych form gramatycznych i składni
ojczystego języka. Ponadto w przypadku pisania prawidłowa motoryka ogólna i sprawność manualna
zarówno w zakresie czynności chwytnych, jak i manipulacyjnych ręki, odpowiedni poziom koordynacji
wzrokowo-ruchowej. 10
Połączenie tak licznych funkcji w procesy czytania i pisania wskazuje na wieloczynnościowość
tych rodzajów aktywności ludzkiej. Obok komponentów sensoryczno-motorycznych i intelektualnych
procesy
te
w
równym
stopniu
angażują
zaangażowaniem i zainteresowaniem osoby.
sferę
emocjonalną,
powiązaną
z
uczuciowym
11
E. Gruszczyk-Kolczyńska ściśle określiła 5 wskaźników DOJRZAŁOŚCI DO UCZENIA SIĘ
MATEMATYKI w szkole, w warunkach systemu klasowo-lekcyjnego, są nimi: świadomość, w jaki
sposób należy liczyć przedmioty, odpowiedni poziom operacyjnego rozumowania, zdolność
do funkcjonowania na poziomie symbolicznym i ikonicznym bez potrzeby odwołania się do poziomu
enaktywnego - do poziomu działań praktycznych, stosunkowo wysoki poziom odporności
emocjonalnej na sytuacje trudne, należyta sprawność manualna, precyzja spostrzegania i koordynacja
wzrokowo-ruchowa. 12
Fakt, że dziecko jest dojrzałe do rozpoczęcia nauki świadczy o momencie równowagi między
wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka. 13
8
B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1999, s. 35.
M. Torneus, G-B. Hedstrom, I. Lundberg, Rozmowy o języku. Zabawy i ćwiczenia,
Biblioteczka Pedagogiczna Glottispol, Gdańsk 1997, s. 80.
10
H. Skibińska, Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu,
Materiały pomocnicze dla nauczycieli i studentów nauczania początkowego i wychowania przedszkolnego,
WSP, Bydgoszcz 1996, 92-95.
11
K. Kamińska, Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1999, s. 13.
12
E. Gruszczyk-Kolczyńska, Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki,
WSiP, Warszawa 1994, s.8.
13
B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1999, s. 19.
9
3
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
DOJRZAŁOŚĆ
SZKOLNA
w ujęciu
dynamicznym,
„to
długotrwały
proces
przemian
psychicznych i fizycznych, który prowadzi do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu
nauczania”.
14
Oceniając stopień dojrzałości szkolnej, należy brać pod uwagę trzy aspekty:
(za: B. Sawa)
1. „ROZWÓJ FIZYCZNY, czyli prawidłowe i stosowne do wieku takie ukształtowanie kości, mięśni,
narządów wewnętrznych, układu nerwowego, narządów zmysłów, które zapewnia odpowiednią
odporność na zmęczenie, wysiłek fizyczny, choroby, a także dobrą sprawność we wszystkich
zakresach motoryki.
2. ROZWÓJ UMYSŁOWY, czyli taki poziom rozwoju funkcji poznawczych, który umożliwia osiąganie
dobrych wyników w nauce szkolnej. Jest to umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń,
wymagana do realizacji programu nauczania w klasie I. Dostatecznie wykształcony poziom wyobraźni
i uwagi dowolnej, zdolność do intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści.
Prawidłowy rozwój mowy zarówno pod względem artykulacji dźwięków, jak i zasobu pojęć i słów oraz
swoboda poprawnego wypowiadania myśli. Zdolność do myślenia przyczynowo-skutkowego oraz
wnioskowania.
3. ROZWÓJ UCZUCIOWO-SPOŁECZNY, którego poziom wyznacza dziecku możliwości pod
względem podporządkowania się wymaganiom szkoły, stopień wrażliwości na ocenę, umiejętność
panowania nad sobą, dostateczną motywację do wykonywania zadań, umiejętność współpracy
i współdziałania z rówieśnikami, odpowiednia motywacja i zainteresowanie nauką i szkołą (bierze się
pod uwagę takie cechy, jak: wytrwałość, obowiązkowość, systematyczność)”. 15
Powyższe cechy,
umiejętności,
powinien posiadać
i mieć
opanowane MODELOWY
ABSOLWENT PRZEDSZKOLA. „Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest oceną poziomu rozwoju
dziecka w danym momencie i tylko z punktu widzenia gotowości do rozpoczęcia nauki szkolnej”. 16
„Przygotowanie do szkoły jest rezultatem systematycznej pracy wychowawczo-dydaktycznej
nauczyciela z dzieckiem, w wyniku, której wychowanek osiąga taki poziom dojrzałości umysłowej,
fizycznej i społeczno-emocjonalnej, który umożliwi mu uzyskanie powodzenia w nauce szkolnej
i sprostanie obowiązkom, które stawia przed nim szkoła. Najpełniejsza jest taka DOJRZAŁOŚĆ
SZKOLNA, która powstawała stopniowo, w czasie kilku lat pobytu dziecka w przedszkolu”. 17
Dopiero od niedawna w Polsce, OBOWIĄZKIEM PRZEDSZKOLNYM objęte są 6-latki (od 2004
r.). Z myślą o wyrównywaniu szans rozwojowych planowane jest dalsze obniżanie tej granicy wieku,
już na 5-latki. Świadczy to o wadze, jaką przykłada się obecnie do właściwego przygotowania dzieci
do szkoły i o potrzebie zrównania polityki oświatowej w tym zakresie ze standardami obowiązującymi
w innych państwach Unii Europejskiej.
14
E. Gruszczyk-Kolczyńska, Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki,
WSiP, Warszawa 1994, s.13.
15
B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1999, s. 19.
16
B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1999, s. 21.
17
A. Łada-Grodzicka, E. Bełczewska, M. Herde, E. Kwiatkowska, J. Wasilewska,
ABC…Program wychowania przedszkolnego XXI wieku, WSiP, Warszawa 2000, s.12.
Numer dopuszczenia DKW-4013-1/00
4
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com