Pobierz dokument - projektowinska.pl

Transkrypt

Ewaluacja programu terapii zajęciowej dla osób niesamodzielnych,
z zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnych intelektualnie
RAPORT KWARTALNY I
Poznań, marzec 2015
Raport dotyczy nadzoru merytorycznego/autorskiego nad opracowanym i wdrożonym u Zamawiającego
modelem pracy i prowadzonymi zajęciami terapeutycznymi i został opracowany zgodnie z Umową nr
ZOLiRM/ 21 /2014 zawartą w Poznaniu w dniu 10.11.2014 roku w ramach projektu „Poprawa jakości opieki
nad osobami niesamodzielnymi, z zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnymi intelektualnie – Filia
ZOLiRM w Owińskach” dofinansowanego
z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru
Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009-2014 w ramach Programu Operacyjnego
PL07 „Poprawa i lepsze dostosowanie ochrony zdrowia do trendów demograficzno-epidemiologicznych”.
Autorzy raportu:
Mirosława Cylkowska-Nowak
Ewa Gajewska
Anna Klatkiewicz
Wojciech Strzelecki
2
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE ..........................................................................................................................................................................................................6
HORTIKULOTERAPIA .....................................................................................................................................................................................................7
Frekwencja na za jęcia ch.........................................................................................................................................................................................7
Powody nieobecnoś ci ............................................................................................................................................................................................9
Problema tyka zrealizowanych zajęć ....................................................................................................................................................................10
Poziom za ktywizowania indywidualnego uczestników .......................................................................................................................................10
Poziom za ktywizowania grupowego uczes tni ków...............................................................................................................................................13
Przeprowa dzone badania kwes tiona rius zowe – zesta wienia tabela ryczne ........................................................................................................13
Ogólne refleksje prowadzących za jęcia ...............................................................................................................................................................15
Ogólne refleksje ewalua torów .............................................................................................................................................................................16
Zda rzenia krytyczne i nieprzewidziane podczas zajęć .........................................................................................................................................16
MUZYKOTERAPIA........................................................................................................................................................................................................17
ZAJĘCIA GRUPOWE..................................................................................................................................................................................................17
Frekwencja na za jęcia ch grupowych....................................................................................................................................................................17
Powody nieobecnoś ci ..........................................................................................................................................................................................18
3
ZAJĘCIA INDYWIDUALNE .........................................................................................................................................................................................25
Frekwencja na za jęcia ch indywidualnych ............................................................................................................................................................25
TERAPIA PRZEZ TEATR ................................................................................................................................................................................................33
Frekwencja na za jęcia ch.......................................................................................................................................................................................33
Analiza a rkus za obserwa cji uczestnika tea troterapii ...........................................................................................................................................44
DOGOTERAPIA ............................................................................................................................................................................................................48
Frekwencja na za jęcia ch.......................................................................................................................................................................................48
4
Poziom za ktywizowania uczes tni ków ..................................................................................................................................................................52
WNIOSKI......................................................................................................................................................................................................................59
ZALECENIA...................................................................................................................................................................................................................61
5
Wprowadzenie
Progra m terapii zajęciowej dla osób niesamodzielnych, z zaburzeniami ps ychi cznymi i niepełnosprawnymi intelektualnie realizowany w Filii
ZOLi RM-u w Owińska ch obejmuje działania pa cjentów w rama ch czterech subprogramów:

dzia łań hortikuloterapeutycznych z elementa mi terapii przez malars two, gra fikę i rzeźbę,

dzia łań muzykoterapeutycznych,

dzia łań tera pii poprzez tea tr,

dzia łań dogoterapeutycznych.
Celem zintegrowanego progra mu terapii za jęciowej realizowanego w Filii ZOLi RM-u w Owińska ch jest ogólna aktywi za cja pa cjentów, a ogólnym
celem ewaluacji moni torowanie pos tępów progra mu ora z jego wpływu na uczestni czących w ni m pacjentów.
Z uwa gi na zróżni cowany czas rozs trzygni ęć konkursowych w odniesieniu do wyboru terapeutów do poszczególnych rodzajów dzia łań, progra m
jako ca łoś ć za czął w pełni obejmowa ć tera pią wszys tki ch pa cjentów w s tyczniu 2015 roku, a nie jak za planowano pierwotnie – w grudniu.
Progra m muzykotera peutyczny oraz dogoterapeutyczny prowadzone s ą w formie grupowej oraz indywidualnej. Na tomiast działania
hortikulotera peutyczne i terapii przez tea tr odbywa ją si ę wyłącznie w formie grupowej.
Kwalifika cja uczestników do za jęć przeprowadzona zos ta ła przez kierownika pla cówki przy współpracy z ps ychologiem ora z terapeutkami
za jęciowymi .
Poniżs zy raport jes t pierws zym raportem kwa rtalnym i stanowi próbę opisu progra mu we wstępnej fa zie jego realiza cji .
Pra gniemy wyra zi ć podziękowanie terapeutom prowadzącym zajęcia oraz pra cownikom Filii ZOLiRM-u w Owińs kach za współpra cę, otwa rtość
ora z pomoc w pozyski waniu danych niezbędnych do przygotowania pierws zego raportu kwa rtalnego.
6
HORTIKULOTERAPIA
Frekwencja na zajęciach
Tabela 1. Frekwencja na zajęcia ch hortikulotera peutycznych
Kod
21.01.
28.01.
2015
2015
Pacjenci zakwalifikowani
H01
+
+
4.02.
2015
H02
+
H03
H04
H05
H06
H07
H08
H09
11.02.
2015
18.02.
2015
+
+
+
+
+
+
+
9 (90%)
+
Odmowa
udziału
+
Odmowa
udziału
Odmowa
udziału
+
Odmowa
udziału
Odmowa
udziału
+
5 (50%)
+
Niechęć
do zajęć
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Odmow
a
udziału
+
+
+
+
10 (100%)
8 (80%)
X
Odmowa
udziału
+
+
+
X
+
X
Odmowa
udziału
+
+
+
X
+
X
+
+
+
+
+
+
+
4
7 (70%)
+
+
+
+
+
Odmowa
udziału
X
Odmowa
udziału
+
+
+
+
Wyjazd
na
olimpiadę
specjalną
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
10 (100%)
10 (100%)
8 (80%)
+
+
Odmowa
udziału
25.02.
2015
4.03.
2015
11.03.
2015
18.03.
2015
25.03.
2015
Razem
7
H10
H11
+
+
+
Złe
samopoc
zucie
+
+
Złe
samopoc
zucie
+
+
+
+
+
To są
dziecięce
zabawy
+
+
+
Złe
samopoc
zucie
+
H12
+
+
+
+
H13
+
+
+
+
+
H14
H15
H16
+
+
Zły stan
zdrowia
+
+
13
+
+
+
+
+
Zły stan
zdrowia
+
+
14
+
+
Pobyt w
szpitalu
+
+
15
+
+
Pobyt w
szpitalu
+
+
13
+
Odmowa
udziału
+
+
+
Zły stan
zdrowia
+
+
14
H17
+
H18
+
Łącz
14
nie
Uczestnicy spoza kwalifikacji
1.
+
+
+
+
+
+
2.
+
+
+
3.
+
4.
X
+
+
+
+
5.
X
+
6.
X
+
+
7.
X
X
+
+
8.
X
X
X
X
X
+
9.
X
X
X
X
X
X
10.
X
X
X
X
X
X
Źródło: dokumentacja frekwencji prowadzona przez terapeutę hortikuloterapii
+
+
10 (100%)
5 (50%)
+
+
Złe
samopocz
ucie
+
+
9 (90%)
+
+
9 (90%)
+
+
Zły stan
zdrowia
+
+
15
+
+
Zły stan
zdrowia
+
+
16
+
+
Zły stan
zdrowia
+
+
14
Pobyt w
szpitalu
+
+
Zgon
pacjent
a
+
+
16
+
+
+
+
+
+
+
+
-
+
+
+
+
-
+
+
+
+
-
10 (100%)
10 (100%)
1
10 (100%)
10 (100%)
10
5
1
7
1
3
4
1
1
1
8
Ka żdy uczestnik programu horti kuloterapii wzi ął udzia ł ś rednio w 8 za jęcia ch (na 10 zrealizowanych), w zajęciu uczestni czyło ś rednio 14
pa cjentów. Pa cjenci HO3, H07, H08, H09, H14, H15, H17, H18 uzys kali pełną frekwencję na za jęciach. Jeden spoś ród uczes tni ków wzi ął udział
tyl ko w czterech spotkaniach. Ten pacjent zos ta ł niedawno przyjęty do oddzia łu.
Poza uczes tnikami s tałymi , zakwalifi kowanymi do za jęć brali w ni ch udzia ł i nni pacjenci placówki . Jeden spoś ród ni ch osi ągnął pełną frekwencję.
Obecnoś ci tej grupy pacjentów nie miały chara kteru pełnego uczes tni ctwa w za jęciach, a ra czej towa rzys zenia uczestnikom z grupy
za kwalifikowanych.
Powody nieobecności
Pa cjenci HO1, H02, H06, H09, H12 częs to zgłaszali złe samopoczucie w dniu odbywania za jęć.
Pa cjent H04 wyra zi ł ogromną niechęć do za jęć, ale nas tępnie uczes tni czył we ws zys tki ch.
Pa cjent H11 uwa żał, że podczas zajęć proponuje się „dzieci ęce zabawy”; jego uczes tni ctwo było nies ys tematyczne; był przyprowadzany do sali
za jęć (niekiedy 2-3-krotnie), a nas tępnie ją opuszcza ł.
Pa cjent H16 uczes tni czył tylko w jednym zajęciu, następnie trafi ł do szpitala ; jego s tan zdrowia po leczeniu s zpi talnym nie pozwalał mu
uczes tni czyć w za jęciach. Pa cjent zma rł.
Pa cjent H05 za czął uczes tni czyć w zajęcia ch po przyjęciu do placówki, tzn. od 4 ma rca 2015 roku; 11 ma rca wzi ął czynny udział dopiero w
drugiej części zajęć, po przerwie, ponieważ od ra na przeja wiał obniżony nas trój zwi ązany z bra kiem ś rodków na zakup kawy i papierosów.
Pa cjent H13 nie mógł przybyć na osta tnie w ma rcu za jęcie z uwagi na pobyt w szpitalu w zwi ązku z leczeniem świerzbu.
9
Problematyka zrealizowanych zajęć
W ewaluowanym okresie zrealizowanych zos tało 10 jednos tek tematycznych programu:
21.01. 2015 – Integra cja grupy i poznanie tera peutki . Rozpoznawanie s tanów emocjonalnych
28.01.2015 – La ta jący przyja ciele zimą i wiszące spi ża rnie. Przygotowanie konstrukcji z karmą dla pta ków i i ch rozwieszenie w ogrodzie
4.02.2015 – Wis zące spi ża rnie. Spa cer i fotografowanie konstrukcji za wieszonych w ogrodzie oraz pta ków
11.02.2015 – Wiszące spi ża rnie. Przygotowanie spiża rni i ka rmy dla ptaków
18.02.2015 – Wiszące spi ża rnie. Wydruk zdjęć oraz oprawianie ich w ramki
25.02.2015 – Życiodajne ś wiatło. Ba rwy ś wiatła , eksperyment rozs zczepienia świa tła
4.03.2015 – Życiodajne świa tło. Kompozycje gi rland świetlnych. Przygotowywanie lampionów
11.03.2015 – Życiodajne ś wiatło. Przeni kanie świa tła przez różnorodne ma teria ły i ś wietlne efekty
18.03.2015 – Prezenta cja multi medialna o kwia tach, quiz kwia towy. Spacer w ogrodzie i zapoczątkowanie wiosennych porządków
25.03.2015 – Ogród po zi mie. Porządkowanie ogrodu i sadzenie bra tków
Poziom zaktywizowania indywidualneg o uczestników
Pa cjent H01 reprezentował ś redni poziom za ktywizowania . Wymaga ł indywidualnego za chęcenia i zmotywowania do podjęcia zadań podczas
za jęć. Sprawnoś ć manualna niska. Częs to s karżył si ę na różne dolegliwoś ci (np. ból głowy). Przejawia ł za chowania oporne wobec
proponowanych aktywnoś ci na zewnątrz budynku np. w ogrodzie. Unika ł wychodzenia na dwór.
10
Pa cjent H02 słabo umotywowany, czterokrotnie nie bra ł udzia łu w za jęciach. Miał problem ze s kupieniem i utrzymaniem uwagi na zadaniu. Nie
kończył niektórych zadań. Posiada niską spra wnoś ć manualną. W komunika tach werbalnych częs to wyra ża ł przekleńs twa .
Pa cjent H03 ba rdzo wycofany, o obni żonym nas troju, l ogi cznie odpowiadający na pytania terapeuty. Zadania wykonuje zgodnie z ws kazaniami
terapeuty, lecz po i ch zakończeniu z własnej ini cja tywy nie podejmuje żadnych doda tkowych aktywnoś ci . Spra wny manualnie. Ska rżył się na
problemy ze wzrokiem. Ogromnie zaangażowa ł się w pra ce w ogrodzie. Ta m też ożywi ł si ę komuni kacyjnie.
Pa cjent H04 nie wziął udziału w pierwszych zajęcia ch, uznając, że to nie są za jęcia dla niego. Następnie przychodzi ł s ys tema tycznie i wykonywał
ws zys tkie zadania. Ba rdzo sprawny manualnie, umotywowany, nawi ązujący komunika cję z terapeutką, pa cjentami , pomocny ora z przejawiający
różne własne ini cja tywy.
Pa cjent H05 przebywa w placówce od marca . Wzi ął udział w czterech zajęcia ch. W jednym z ni ch od połowy za jęć – w pierwszej połowie nie
mógł zdys ta nsowa ć się do problemu wa runków i zasad egzys tencji w placówce. Zaangażowany, umotywowa ny, sprawny manualnie. Sprawia
wrażenie nierozumienia ws zys tkich słów, które wyra żają terapeutki . Ogromnie zaangażowa ł się w pra ce w ogrodzie. Podczas czynnoś ci kopania
ziemi w ogrodzie sprawia ł wra żenie konkurującego z innymi pa cjentami .
Pa cjent H06 trzykrotnie odmówił udziału w za jęcia ch. Podawa ł w tych okolicznoś ciach różnorodne dolegliwoś ci , aby usprawiedliwi ć
nieuczes tni czenie. Spra wność manualna niska , słabe umotywowanie do uczes tni czenia w za jęcia ch. Nie wychodzi na zajęcia odbywa jące się
poza budynkiem.
Pa cjent H07 częs to ska rżył si ę na dolegliwoś ci po zas trzykach i próbowa ł uni kać uczestni czenia w za jęciach. Wykonywa ł zadania s zybko,
nies ta rannie, mia ł trudności w wykonywaniu zadań złożonych, wieloetapowych.
Pa cjent H08 podejmowa ł li czne próby skupienia uwa gi tera peuty na sobie poprzez długo trwającą komunika cję werbalną. Cha rakteryzuje go
ś redni poziom zaangażowania w zajęcia oraz ś rednia sprawnoś ć manualna .
Pa cjent H09 z ogromnie utrudnionym konta ktem, brakiem komunika cji werbalnej. Słabo anga żujący si ę w zajęcia i niechętnie podejmujący
za dania.
11
Pa cjent H10 bra ł udzia ł tyl ko w pierwszej częś ci za jęć. Cha rakteryzowa ł się dużym napięciem wewnętrznym. Pozos tali pa cjenci wskazywali
źródło rozdra żnienia kolegi jako odzwycza janie si ę od palenia tytoniu. Słabo zaangażowany w za jęcia , częs to nie kończący s woi ch pra c.
Pa cjent H11 z ba rdzo utrudnionym kontaktem. Przed drugimi za jęciami twierdzi ł, że to s ą za jęcia dla dzieci . Następnie częs to zgłasza ł złe
samopoczucie i bra k możliwoś ci uczestni czenia w zajęcia ch. Podczas zajęć, na które był przyprowadzany nie anga żowa ł si ę w za dania, niekiedy
wykona ł ja kąś czynnoś ć pod bezpoś redni m nadzorem terapeutki .
Pa cjent H12 nie angażowa ł się w za jęcia, i zolował się od grupy, siedząc najczęś ciej na fotelu obok. Komunika cja utrudniona , twierdził, że nie
znosi brudzenia sobie rąk i wymaga ł indywi dualnego traktowania . Podczas prób włączenia w pra ce grupy rea gował silnym pobudzeniem
ps ychoruchowym.
Pa cjent H13 posiada duży potencja ł za jęciowy, wysoki poziom motywa cji ora z wysoki poziom umiejętnoś ci manualnych. Samodzielnie
wykonywa ł wszys tkie zadania , często wys tępując z różnymi ini cja tywami własnymi wykra cza jącymi poza zakres realiza cji za proponowany przez
terapeutkę. W wielu dzia łaniach zmierza jący do perfekcjoni zmu wykonawczego. Ogromnie zaangażowany w pra ce w ogrodzie.
Pa cjent H14 wycofany, z niski m poziomem motywa cji , niskim poziomem umiejętnoś ci ma nualnych, s ygnalizujący zmęczenie, wymaga ł li cznych
za chęt i wspa rcia terapeutki . Nie podejmował pra c w ogrodzie.
Pa cjent H15 posiadający wys oki poziom umotywowania , ś redni poziom umiejętnoś ci manualnych ora z trudnoś ci komunika cyjne.
Cha ra kteryzowa ło go duże zaanga żowa nie w za jęcia , był pomocny, podejmowa ł zada nia po poins truowaniu przez te rapeutkę. W grupie
przyjmujący ra czej role „drugoplanowe”, chętnie as ys tuje w czynnoś cia ch, przytrzymuje kons trukcje, podporządkowuje się wskazówkom innych
osób.
Pa cjent H16 uczes tni czył tyl ko w jednych za jęciach. W trakcie realiza cji programu nastąpi ło radykalne pogors zenie sta nu zdrowia, pa cjent
poddany zosta ł hospi taliza cji, a po powrocie ze szpi tala zma rł.
Pa cjent H17 posiadający dobrą ogólną spra wnoś ć, ale niski poziom motywa cji i zaangażowania się w za jęcia . Na poziomie wykonawczym mała
s ta rannoś ć realizacji zadań. Nieco ożywi ł się i pełniej wywiąza ł z zada ń podczas pra c w ogrodzie.
12
Pa cjent H18 cha rakteryzujący si ę wycofaniem, milczący. Ożywiał si ę w zdaniach wyma gających zastosowania wiedzy lub umiejętnoś ci z zakresu
ma tema tyki. Częs to zgłasza ł zmęczenie. Nie podejmowa ł pra c w ogrodzie.
Poziom zaktywizowania grupowego uczestników
Grupa niezintegrowana. Podzielona na ma łe podgrupy pa cjentów współpra cujących z sobą. Niektórzy pa cjenci działa jący indywidualnie lub z
próbami wyjś cia z grupy. Pa cjenci spoza podsta wowej kwalifika cji wchodzący do grupy wyma ga ją doda tkowego angażowania się terapeuty.
Może lepiej byłoby nie otwiera ć grupy dla innych pa cjentów.
Na proces zespołowy silnie wpływa projekcja zda rzeń i nastrojów z codziennego życia pa cjentów i funkcjonowania pla cówki (bra k papierosów,
ka wy, konflikty, opóźnienia w dowozie posi łku, za chorowania , zgony pa cjentów i tp.), to z kolei wywołuje „falowanie” nastroju uczes tników ora z
zmiennoś ć i ch anga żowania się w zadania.
Przeprowadzone badania kwestionariuszowe – zestawienia tabelaryczne
Tabela 2. Średnie wyniki pa rametrów dla uczestników za jęć z hortikulotera pii – a rkus z obserwa cyjny
Lp.
Obserwowany parametr
21.01. 28.01. 4.02.
2015 2015 2015
18.02. 25.02. 4.03.
2015 2015 2015
11.03. 18.03.
2015 2015
1.
Motywacja
3,6
4,7
4,5
4,5
4,4
3,9
4,0
3,8
2.
Nastrój
3,4
3,1
3,3
3,3
3,8
3,5
3,2
3,8
3.
Zainteresowanie zajęciami
4,6
4,7
4,5
4,3
4,0
4,1
4,0
3,8
4.
Koncentracja
uwagi
3,4
3,9
3,5
3,1
4,2
3,5
3,4
3,2
13
5.
Ogólna aktywność
4,0
4,3
3,7
4,0
3,8
3,7
3,8
3,6
6.
Aktywność ruchowa
3,8
4,3
3,9
3,7
4,6
3,9
3,8
3,6
7.
Manipulowanie dłońmi
3,2
4,3
4,1
4,1
3,8
4,1
3,8
3,2
8.
Komunikacja werbalna
2,6
3,3
3,1
3,9
3,6
4,1
4,2
3,6
9.
Komunikacja pozawerbalna
3,8
3,8
3,5
3,7
3,8
4,1
4,2
3,6
10.
Samodzielność w wykonywaniu zadań
3,2
3,6
3,3
3,1
3.2
3,9
3,8
3,1
11.
Odtwórcze wykonywanie zadań
4,0
3,8
3,6
3,7
4,0
3,7
3,8
4.0
12.
Twórcze wykonywanie zadań
3,0
4,4
3,7
4,1
3,6
4,3
4,2
3,2
13.
Kończenie zadań w przewidzianym czasie
3,0
3,8
4,1
4,3
4,6
3,7
4,2
3,8
14.
Staranność wykonania
3,0
3,8
3,9
4,1
3,8
4,1
3,8
3,6
15.
Angażowanie się wyłącznie w działania własne
2,2
3,6
4,1
4,1
3,2
3,9
3,5
3,6
16.
Angażowanie się we współpracę z innymi uczestnikami
3,6
4,2
3,6
3,5
3,8
3,5
4,3
3,2
17.
Angażowanie się we współpracę z terapeutą
4,4
3,2
3,8
3,3
4,2
4,1
4,1
3,2
18.
Motoryka mała
3,4
4,4
4,1
4,1
3,8
4,1
3,8
3,2
19.
Motoryka duża
2,8
3,2
3,5
3,1
3,2
3,1
3,8
4,0
Źródło: badania własne ewaluatorki programu hortikuloterapii
14
Ba daniu a rkuszem obserwa cyjnym poddane zos ta ły wszys tkie pa rametry a rkusza . Powyżs za tabela prezentuje ś rednie wyniki dla wszys tki ch
badanych w a rkuszu pa rametrów w wybra nych dniach za jęć. Analizując uzyskane dane należy stwierdzi ć, że uczes tni cy za jęć intens ywniej
angażowali si ę w zajęcia prowadzone w budynku. Ocena aktywności pa cjentów podczas zajęć w ogrodzie przynios ło nieco ni ższą ś redni ą ocenę.
Niektóre z badanych pa rametrów ma ją wyraźną tendencję wzrostową (np. motywa cja), a inne – spadkową (np. manipulowanie dłoni ą).
Niekiedy było to związane z tema tyką lub cha rakterem za jęć. Na przykład przygotowywanie „ptasich spi ża rni ” wyma ga ło intens ywniejszej pra cy
ma nualnej niż spacer w ogrodzie i oglądanie korzys tania ze spi ża rni przez ptaki . Ale i tu is tnia ły różni ce indywidualne, bowiem uczes tni cy
wykonujący fotogra fie ka rmników przeja wiali również dzia łania ma nualne. Nie można jedna k mówi ć o jakiejś s ta łej tendencji w otrzymanych
wyni kach. Koniecznie wydaje si ę dalsze prowadzenie badania i podjęcie analizy zgromadzonych danych po upływie drugiego kwa rta łu realizacji
progra mu.
W kolejnym kwa rtale wzięte zosta ną pod uwagę również kwes tiona rius z współdzia łania grupowego oraz upros zczona , s tworzona na potrzeby
badań wersja skali nas troju (skala ta zos ta ła obecnie zastosowana jako na rzędzie pilota żowe).
Jedna k ba danie współdziałania w grupie przeprowadzone zos tało jeden ra z, co nie pozwala na tym etapie rozwi jania procesu horti kuloterapii
na dokonanie porównania. Współpra ca grupowa nie powinna być też często oceniana , z ra cji powolnych zmian w tym zakresie w poddanej
oddziaływaniu terapeutycznemu grupie.
Skala nastroju w wers ji uproszczonej wprowadzona zos ta ła w drugiej połowie lutego, co również nie pozwala na s tworzenie wniosków z uwagi
na zbyt krótki czas jej s tosowania .
Ogólne refleksje prowadzących zajęcia
 Częś ć spoś ród pa cjentów jes t ba rdzo zainteresowanych i zaangażowanych działaniami manualnymi , dzia łaniami na świeżym powietrzu
ora z wówczas, gdy dzieje się coś nowego, czego wcześniej nie robili
 Na jwi ęks zą aktywność udało si ę wzbudzi ć podczas za jęć wokół przygotowania ptasi ch spi ża rni , przygotowania lampionów,
eksperymentów ze świa tłem ora z w zakresie pra c ogrodni czych wś ród pacjentów, którzy preferują pra ce w ogrodzie
15
Ogólne refleksje ewaluatorów
 Progra m realizowany rytmi cznie i zgodnie z planem. W trakcie realiza cji pojawiały si ę różnorodne za kłócenia na poziomie jednos tek ora z
grupy związane głownie ze sposobem rozwi jania rela cji interpersonalnych ora z komuni kowaniem
 Konieczna okaza ła się zmiana kwes tiona rius za do badania nastroju
 Wys tąpi ły trudnoś ci z badaniem nastroju pa cjentów z uwagi na opus zczanie zajęć przez pa cjentów przed i ch zakończeniem
Zdarzenia krytyczne i nieprzewidziane podczas zajęć
 Problemem w grupie było wyś miewanie osób s łabszych lub przeżywających ja kiś problem
 Za jęcia zakłóca ły reakcje na brak papierosów i kawy u wybra nych pacjentów
 Udział jednego spoś ród zakwalifikowanych pa cjentów był wa runkowany tym, czy w czasie przezna czonym na za jęcia pojawia ły się jakieś
dzia łania na tury organiza cyjnej (np. wyładunek prania ), które pa cjent wykonywa ł w zamian za otrzymywane papieros y
 Opóźnienia w zakupie ś rodków do realiza cji za jęć (druka rki do wydruku zdjęć, ka rty pa mięci do apa ra tów fotografi cznych)
16
MUZYKOTERAPIA
ZAJĘCIA GRUPOWE
Frekwencja na zajęciach grupowych
Tabela 3. Frekwencja na zajęcia ch grupowych muzykoterapeutycznych
Kod
13.01. 20.01. 27.01. 03.02. 10.02. 17.02. 24.02. 03.03. 10.03. 17.03. 24.03. Łączna
pacjenta 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 frekwencja
MG01
+
+
+
+
-
+
+
+
+
+
-
9 (82%)
MG02
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
11 (100%)
MG03
-
+
+
+
-
+
+
+
+
-
-
7 (64%)
MG04
+
+
+
-
-
-
-
-
-
-
-
3 (27%)
MG05
+
+
+
+
-
-
+
+
+
+
-
8 (73%)
MG06
-
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
10 (91%)
MG07
+
+
+
+
+
-
+
+
+
+
+
10 (91%)
MG08
-
-
-
+
-
+
-
+
+
+
+
6 (55%)
MG09
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
+
1 (0.1%)
MG10
+
+
+
-
+
+
+
+
+
+
+
10 (91%)
17
-
6
8
8
7
4
6
7
8
8
7
6
-
Źródło: dokumentacja frekwencji prowadzona przez terapeutę muzykoterapii grupowej
Większość pacjentów uczestniczyła systematycznie w zajęciach. Dwóch pacjentów (MG09 i MG04) brało udział w mniej niż połowie zajęć. Każdy uczestnik
brał udział w średnio 7 zajęciach (na 11 zrealizowanych). Średnio w każdym zajęciu uczestniczyło 7 osób.
Pa cjent MG01 – powodem nieobecnoś ci pa cjenta był zazwycza j problem z motywacją. Nie w pełni rozumie formę uczes tni ctwa w za jęcia ch.
Niekiedy poziom motywacji był nieco wyższy – na tyle, że pozwalał się przyprowadzi ć. Nie śpiewał, nie gra ł na instrumenta ch, od razu je
odkłada ł. Bra ł udzia ł w za jęcia ch jedynie wtedy, kiedy zosta ł na nie przyprowadzony. Sta ra ł się opuś cić zajęcia przed czasem i ch ukończenia .
Pa cjent MG03 – powodem nieobecnoś ci był zazwycza j problem z motywa cją. Niekiedy miewa ł obni żony nas trój, co wyra źnie amniejs zało jego
chęć uczes tni ctwa w jaki chkol wiek forma ch aktywnoś ci .
Pa cjent MG04 – da ło si ę zaobserwować obniżenie motywa cji . Początkowo uczes tni czył, trzyma ł śpiewni k, przekłada ł prowadzącemu za jęcia
ka rtki . Następnie za czął demons trowa ć niechęć. Pra wdopodobnie było to zwi ązane z poczuciem za grożenia pozycji , jako że dotąd pełni ł w
oś rodku rolę DJ-a. Próby zmotywowania do uczes tni ctwa w zajęcia ch podejmowali za równo ps ycholog, ja k i pielęgnia rka oddzia łowa
i muzykotera peuta prowadzący za jęcia.
Pa cjent MG05 – powody nieobecności nie zosta ły ustalone.
Pa cjent MG06 był nieobecny jedynie na początku, poniewa ż nie przebywał wówczas w pla cówce.
Pa cjent MG07 – powodem jednej nieobecnoś ci było złe samopoczucie, zmęczenie, sennoś ć. Uspra wiedliwi ł się osobiście.
18
Pa cjent MG08 – powodem opuszczania za jęć była niechęć do nowych s ytua cji ora z nasta wienie l ękowe. W drugiej połowie pierws zego kwa rta łu
frekwencja znacznie się poprawi ła . Sa m przychodził na zajęcia .
Pa cjent MG09 – pa cjent prezentowa ł ca łkowi ty bra k zainteresowania. Jednak raz pojawi ł si ę na za jęciach. Wyszedł wpra wdzie przed końcem,
ale była to jego pierwsza decyzja o wzi ęciu w ni ch udzia łu.
Pa cjent MG10 – opuś ci ł jedne za jęcia, nieobecność spowodowa na była udzia łem w wycieczce organi zowanej przez placówkę.
23.12.2014 – Grupowe śpiewanie kolęd, zapoznanie się z grupą i pa cjenta mi indywi dualnymi
06.01.2015 – Próba do wys tępu „Herody”, wys tęp
13.01.2015 – Pierwsze pełne za jęcia , śpiewotera pia grupowa , wprowadzenie pi osenki biesiadnej i rozrywkowej, ćwiczenia oddechowe
20.01.2015 - Kontynua cja śpiewoterapia grupowa , wprowadzenie piosenki biesiadnej i rozrywkowej, ćwiczenia oddechowe
27.01.2015 - Kontynua cja śpiewoterapia grupowa , wprowadzenie piosenki biesiadnej i rozrywkowej, praca z rytmem
03.02.2015 – Śpiewotera pia grupowa , utrwalenie ma teria łu muzycznego
10.02.2015 – Śpiewoterapia grupowa , powtórzenie materia łu, wspólne przeżywanie rytmu
17.02.2015 – Śpiewoterapia, grupowe odgrywa nie tematów konkretnych na ins trumenta rium Orffa
24.02.2015 – Śpiewoterapia grupowa z akompaniamentem gi ta ry i ins trumentów perkus yjnych
03.03.2015 – Śpiewoterapa grupowa, odgrywa nie emocji , odzwierciedlanie emocji z użyciem ins trumenta rium Orffa , akompaniament gi tary i
ins trumentów perkus yjnych
19
10.03.2015 – Śpiewoterapia grupowa , odgrywanie emocji i s ytua cji życiowych z wykorzys taniem ins trumenta rium Orffa
17.03.2015 – Śpiewoterapia grupowa , odgrywanie emocji i s ytua cji życiowych z wykorzys taniem ins trumenta rium Orffa
24.03.2015 – Śpiewoterapia grupowa , ilustra cja wi zualiza cji za pomocą i nstrumenta rium Orffa
Pa cjent MG01 przejawiał bra k motywa cji , brak aktywności . Nie rozumie potrzeby s wojego uczestnictwa w za jęciach. Nie śpiewał, odkłada ł
ins trumenty, nie gra ł na nich. Na za jęcia przychodzi ł jedynie przyprowadzony. Próbowa ł opuś ci ć za jęcia przed końcem. Nieaktywny. Prognozy
nega tywne.
Pa cjent MG02 prawdopodobnie nie s łys zy, l ub s łyszy ba rdzo słabo. Chętnie przebywa ł w grupie, z zaanga żowaniem gra na trójkącie i na
tamburynie. Uśmiecha ł się, chętnie przychodził, umotywowany, aktywny. Prognozy pozytywne.
Pa cjent MG03 – nas trój uległ zna cznej poprawie, zwi ęks zyła si ę również motywacja do działań w grupie. Trochę śpiewa ł, gra ł, zaangażowanie
ś rednie, ale posiada potencjał. Wahania nas troju utrudniały utrzyma nie motywa cji na s tałym poziomie. Średnio aktywny. Prognozy pozytywne.
U pa cjenta MG04 wys tępowa ło utrzymujące się obniżenie motywa cji, opór wobec zajęć. Opór ma cha rakter demons tra cyjny. Początkowo
trzyma ł śpiewnik, przekłada ł ka rtki prowadzącemu. Kiedyś był w oś rodku osobą odpowiedzialną za opra wę muzyczną. Być może wi ęc poczuł
za grożenie swojej pozycji . Nie daje si ę zmotywowa ć ani ps ychologowi , ani pielęgnia rce oddziałowej, ani muzykotera peucie. Prezentowa ł
bowiem opór. Kiedy przychodzi ł na za jęcia był ś rednio a ktywny. Prognozy nega tywne.
Pa cjent MG05 – pozytywne nas tawienie do grupy, do zajęć, zaangażowanie ś rednie, niekiedy opuszcza ł za jęcia przed końcem, rozkoja rzony,
skupiony na sobie co mani festuje si ę również w mówieniu do siebie. Kontaktowy, gra ł ba rdzo twórczo, nie śpiewa ł, ś rednio aktywny. Prognozy
pozytywne.
Pa cjent MG06 reprezentowa ł zmiany nastroju, na tręctwa , kompulsje (również pod pos ta cią za chowań autodes trukcyjnych), umie gra ć na
gi ta rze, ale nie gra ł na niej, próbowa ł (było to zwi ązane również z próbą zwi ększenia motywa cji do niekrzywdzenia rąk), motywa cja ś rednia,
20
zaa nga żowanie mini malne, mało aktywny, chętnie przebywa ł w grupie, gra ł na ins trumenta ch perkusyjnych z niewielkim zaangażowaniem,
czasami trochę śpiewał, mia ł problemy z koncentra cją uwa gi (co związane jes t również z intens ywną fa rma koterapi ą), ma ło a ktywny. Prognozy
niejasne.
Pa cjent MG07 – mocno zaangażowany, zmotywowany, śpiewał z pa mięci wszys tko, gra ł na ins trumenta ch, nas trój nieco obni żony (co
deklarowa ł jasno), komunika tywny, muzykalny, aktywny. Prognozy pozytywne.
Pa cjent MG08 – na początku nie chcia ł uczes tni czyć w za jęciach. Tera z przychodzi z własnej woli . Częs to pojawia ł si ę przed za jęciami,
podejmowa ł dialog z prowadzącym za jęcia. Oswa ja ł się, trwa pra ca nad rela cją, konta kt się popra wia. Potrzebne jes t długoterminowe działanie
z uwagi na wysoki poziom l ękowości . Trudno go oceni ć kwestiona riuszowo, poniewa ż opuszcza za jęcia, potem wra ca i znowu je opus zcza.
Ewidentna zmiana na lepsze. Motywa cja niejasna. Póki co nieaktywny. Prognozy pozytywne.
Pa cjent MG09 – brak udzia łu w zajęcia ch, bra k konta ktu z terapeutą, nieaktywny, raz si ę pojawi ł. Prognoza niejasna .
Pa cjent MG10 – pozytywnie nasta wiony, zmotywowany, nieco wycofany, komunika tywny, zaangażowany, muzykalny, przynosił swoją gita rę,
gra ł na gi ta rze, śpiewał, gra ł ins trumenta ch perkus yjnych, nas trój pozytywny, współakompaniował, rozwi ja ł si ę muzycznie, sam stroił
ins trument, aktywny, prognoza pozytywna .
Zaanga żowa nie grupowe zna cząco się popra wiło. Nadal pacjenci nie są mocno zaanga żowani w dzia łania grupowe, jednak częś ć na jba rdziej
zmotywowanych i aktywnych osób konsoliduje i uaktywnia pozos tałych.
Grupa miała cha rakter otwa rty. Ozna cza to, że poza osoba mi zakwalifi kowanymi do za jęć z muzykoterapii uczes tni czyły w ni ch również osoby,
które z własnej woli chcia ły wziąć udział w za jęciach. Było to ba rdzo korzys tne, ponieważ przyczyniło si ę do popra wy funkcjonowania na
za jęcia ch pa cjentów zakwalifi kowa nych.
21
Obecnoś ć „aktywis tów”: konsoliduje grupę, motywuje do działania , podnosi zaanga żowanie, modeluje pos tawy aktywne, wspomaga
przeprowadzanie zaplanowanych działa ń terapeutycznych.
Ich dobrowol ne uczes tni ctwo właś ciwie gwa rantuje i ch pełne zaangażowanie.
W za jęcia ch uczes tni czą również kobiety przychodzące z Wa rs ztatów Terapii Zajęciowej w Owińska ch. Podejmują te same zadania, uczestni czą,
śpiewa ją, podnoszą motywa cję i zaangażowanie.
Tabela 4. Średnie wyniki pa rametrów dla uczestników za jęć grupowych – a rkusz obserwa cyjny
Lp.
Obserwowany 13.01. 20.01. 27.01. 03.02. 10.02. 17.02. 24.02. 03.03. 10.03. 17.03. 24.03.
parametr
2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015
1.
Nastrój
2.
Koncentracja
3,33
3,75
3,38
3,43
4,25
3,6
3,71
3
3
3,29
3,83
3
3,13
3,5
3,29
4,25
3
3,43
3,25
3,17
3,29
3,83
uwagi
3.
Aktywność
2,83
3
2,63
2,71
3,75
3,4
3,43
3,13
2,66
3,29
4
4.
Motywacja
2,33
3
3
2,29
4,5
3,4
3,29
3,13
3
3,29
4
5.
Komunikacja
2,83
3,38
3,13
3
3,75
3,6
3,29
3,63
3,33
3,5
3,17
6.
Kreatywność
-
-
-
-
4
3,2
4
3
2,5
4
4,2
7.
Motoryka
-
-
-
-
4,5
3,8
-
-
-
-
-
22
mała
8.
Motoryka
duża
-
-
-
-
4
-
-
-
-
-
-
Źródło: badania własne ewaluatora zajęć muzykoterapeutycznych
Ba daniu a rkuszem obserwa cyjnym poddane zosta ły te pa ra metry, które w rama ch realiza cji określonego tema tu za jęć mogły zos tać ocenione.
Powyżs za tabela prezentuje ś rednie wyniki dla wszys tki ch badanych w a rkuszu pa rametrów w ka żdym dniu zajęć (wyłączyws zy za jęcia pierws ze,
które mia ły cha rakter zapoznania się z pa cjenta mi ora z drugie, na których miała miejsce próba przed przeds tawieniem „Herody”, a następnie
wys tęp).
W kolejnych raporta ch wzi ęte zos taną pod uwa gę również kwestiona riusz współdziała nia grupowego oraz uproszczona , s tworzona na potrzeby
badań wersja skali nas troju.
Jedna k bada nie współdziałania w grupie przeprowa dzone zos ta ło ja k dotąd dwa razy, co czyni wnioski ma ło is totnymi . Za łożenie jes t bowiem
takie, że współpra ca grupowa nie powinna być zbyt częs to oceniana, z ra cji powolnych zmian w tym zakresie w poddanej oddziaływaniu
muzykoterapeutycznemu grupie.
Skala nas troju w wersji uproszczonej wprowadzona zos tała w drugiej połowie lutego, co również nie pozwala na s tworzenie wniosków z ra cji
zbyt jak dotąd krótkiego jej stosowania .
 Po zapoznaniu si ę z grupą i jej ograni czeniami wys unąć należy wniosek, że program zos tanie zrealizowany, jednak jego realiza cja
przebiega ć będzie wolniej
 Również nowe elementy wprowa dzane muszą być ba rdziej s topniowo
 Pa cjenci os waja ją się z zajęcia mi, s topniowo wykazując coraz wi ęks ze zaangażowanie. Musieli bowiem przyzwyczaić si ę do nowej formy
aktywnoś ci, wpisanej w s ta ły grafik tygodnia
23
 Z podobnych powodów wolniej wprowadzane są (i będą) również przewidziane w progra ma ch techni ki muzykoterapeutyczne
 Jedno z na rzędzi bada wczych oka zało się być zbyt trudne dla pa cjentów zakwalifikowanych do programu muzykoterapii grupowej (Skala
Nas troju). Wi ęks zoś ć uczes tników nie była w stanie go wypełni ć a użyte w nim wyra żenia oka za ły się zbyt skomplikowane. Zastąpiono ją
wi ęc pros tszą wers ja odnoszącą si ę do koncepcji emocji pods tawowych
 Za równo w odniesieniu do uzupełniania skali nas troju ja k i do opóźnień w realiza cji progra mu przyczynia się również fakt, że większoś ć
pa cjentów zakwalifikowanych do progra mu muzykoterapii grupowej nie potra fi czyta ć, co z kolei wpłynęło na późniejsze niż
przewidywano opanowanie teks tów piosenek do śpiewoterapii, która w za łożeniach programowych jes t pods tawową forma aktywności
pa cjentów.
 Można zauwa żyć rozwój grupy, jej ogólnego zaangażowania , ora z wi ększą otwa rtość na wprowadzone nowe elementy. W grupie
za czyna tworzyć si ę wi ęź opa rta o współdzia łanie w za daniach niewerbalnych
 Wzros t zaanga żowania nie przekłada się jednak do końca na wzros t motywa cji , jednak w przypadku więks zoś ci pa cjentów prognozy s ą
pozytywne
 Zmiana kwes tiona rius za skali nas troju spowodowa ła opóźnienie rozpoczęcia badania emocji , jednak nowy kwestiona riusz jes t dla
pa cjentów zrozumia ły i z pomocą prowadzącego potrafi ą go uzupełnić. Wypełnienie go zajmuje również zdecydowanie mniej czasu niż
przewidziana podczas tworzenia koncepcji skala nas troju
 Modyfika cje w progra mie są konieczne z ra cji konieczności dos tosowania go do możliwości pacjentów. Za łożenia zos taną zrealizowane,
jedna k modyfika cji poddano tempo realiza cji zadań
 Potencjał grupy jest wykorzys tywany, osoba prowadząca potra fi współdzia ła ć z grupą. Ma ba rdzo dobry kontakt z pa cjentami .
 To, że zajęcia prowadzone są na zasadzie grupy otwa rtej sprzyja rozwojowi potencja łów uczestni ków za jęć i za chęca osoby
niezakwalifikowane do uczestni ctwa , co ba rdzo dobrze wpływa na grupę
24
 Podczas jednych zajęć miała miejs ce wycieczka organi zowana przez placówkę. Spowodowało to zmniejszenie li czby tych uczes tników,
którzy a ktywizują grupę do działań. Zos ta ła wówczas na js łabsza grupa , zaanga żowanie było obni żone, a terapeuta zrezygnowa ł z
wprowadzenia nowych elementów
 Zda rzają się ucieczki z za jęć – i ch przyczyną był długi czasu i ch trwania oraz zróżni cowany czas koncentra cji uwagi pos zczególnych
uczes tników grupy
ZAJĘCIA INDYWIDUALNE
Frekwencja na zajęciach indywidualnych
Tabela 5. Frekwencja na zajęcia ch indywidualnych myzykoterapeutycznych
Kod
13.01. 20.01. 27.01. 03.02. 10.02. 17.02. 24.02. 03.03. 10.03. 17.03. 24.03. Liczba
pacjenta 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 2015 zajęć
MI01
+
-
+
-
+
-
+
-
-
+
-
5
MI02
-
-
+
-
+
+
-
+
-
-
+
5
MI03
+
-
+
-
+
-
-
+
-
+
-
5
MI04
+
-
-
+
-
-
-
-
-
-
-
2
MI05
-
-
-
-
-
-
+
+
+
+
+
5
MI06
-
+
-
+
-
+
-
-
+
-
-
4
MI07
-
+
-
+
-
-
+
-
+
-
+
5
MI08
-
+
-
+
-
+
-
-
-
-
-
3
25
Źródło: dokumentacja frekwencji prowadzona przez terapeutę muzykoterapii indywidualnej
Program działań indywidualnych dostosowany jest do pacjentów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu znacznym i głębokim oraz pacjentów z
zaburzeniami otępiennymi organicznymi. Dotyczy pacjentów, z którymi kontakt werbalny jest z różnych powodów utrudniony. Wszystkie ćwiczenia
wymagają powtórzenia w celu wzmocnienia oddziaływania. Dobór technik dostosowany jest do potrzeb i możliwości danego pacjenta. Zindywidualizowane
podejście umożliwia optymalizację działań. Zaproponowana kolejność działań wiąże się ze stopniowym zwiększaniem udziału pacjenta w ćwiczeniach.
Ćwiczenia mają charakter propozycji, jako że do każdego z pacjentów konieczne jest wdrażanie innego podejścia, jak również innego tempa i kolejności
wprowadzanych zmian i nowych elementów.
Tematy realizowane na zajęciach indywidualnych:
Określenie preferencji muzycznych pacjenta w oparciu o obserwację i zaangażowanie w techniki receptywne
Relaksacja w oparciu o techniki receptywne (słuchanie muzyki relaksacyjnej) oraz aktywne (stosowanie relaksujących instrumentów takich jak kij deszczowy
czy bębenek imitujący szum morza)
Improwizacje na instrumencie klawiszowym
Gra na instrumentach perkusyjnych (instrumentarium Orffa)
Aktywizacja i motywowanie do działań wspólnych przy pomocy technik receptywnych (muzyka aktywizująca) oraz aktywnych (gra na instrumentach
perkusyjnych oraz improwizacje na instrumencie klawiszowym)
Aktywizacja emocjonalna przez muzykę
Praca nad koncentracją uwagi na działaniach związanych z muzyką i na samej muzyce
26
Poziom zaktywi zowania indywidualnego uczestników
Pacjent MI01 – nastawienie pozytywne, zmotywowany, zaangażowany, zainteresowany, udało się określić preferencje muzyczne, preferuje muzykę
energiczną z wyraźnie zaznaczonym rytmem, aktywizującą, chętnie słuchał, nie potrafił odwzorować rytmu klaskaniem, grał na instrumencie klawiszowym,
aktywny, prognoza pozytywna
Pacjent MI02 – skupienie zajęć w krótkim czasokresie związane było z czasowym pogorszeniem stanu zdrowia. Konieczne okazało się więc wykorzystanie
czasu gdy był zdrowy i mógł uczestniczyć w zajęciach. Trudno skłonić go do uczestnictwa, jednak w trakcie zajęć nie próbował ich opuszczać przed czasem.
Reagował na muzykę relaksacyjną. Pod jej wpływem następowało zmniejszenie liczby przyruchów. Następowała również poprawa kontaktu wzrokowego.
Głównie reagował na muzykę relaksacyjną. Działa na niego bardzo intensywnie. Najbliższe cele to: zmniejszenie napięć i oporów, otwarcie na kontakt. Na
muzykę reagował również cieleśnie (poruszał się rytmicznie do wolnej muzyki). Prognoza pozytywna
Pacjent MI03 – problemy z koncentracją uwagi, czas skupienia uwagi krótki, nie wydłuża się, niejasne preferencje muzyczne, krótkie zainteresowanie
również instrumentami perkusyjnymi oraz instrumentem klawiszowym. Na zajęcia przychodził chętnie. Na początku był zaciekawiony, jednak
zainteresowanie szybko mijało. Radośnie reagował na muzykę na krótko. Aktywny. Wskazaniem była praca nad koncentracją uwagi w związku z poważnymi
jej deficytami. Prognoza niejasna.
Pacjent MI04 – opuścił ośrodek, rokowania były dobre, dobrze reagował na relaksację muzyczną, próbował uciekać, ale czas koncentracji wzrastał w trakcie
zajęć, wyciszał się, ogólnie pacjent agresywny i spięty. Ruch przy muzyce wskazywał na reakcje na tempo utworów. Dobrze reagował na muzykę
relaksacyjną. Wyciszał się. Aktywny. Prognoza pozytywna, jednak nie przebywa już w ośrodku.
Pacjent MI05 – skupienie zajęć w krótkim czasokresie związane było z okresowym pogorszeniem się stanu zdrowia – chorował. Preferował muzykę
relaksacyjną. Bardzo dobrze reagował na połączenie technik relaksacyjnych receptywnych (muzyka relaksacyjna) i aktywnych (zastosowanie relaksujących
instrumentów – kij deszczowy). Reakcja ta była niezwykle intensywna. Sukcesywnie wzrastał czas koncentracji uwagi. Aktywny. Prognoza pozytywna.
Pacjent MI06 – nie reagował na muzykę, być może z powodu problemów ze słuchem, nastawienie do zajęć raczej pozytywne, nie uciekał. Jednak nie
reagował na muzykę, jakby jej nie słyszał. Potrafił krótkotrwale zainteresować się instrumentami perkusyjnymi, ale robił to zupełnie arytmicznie. Wskazanie
– dalsze poszukiwanie działań, które go interesują, sprawdzenie czy w ogóle słyszy, oddziaływanie wibracjami (np. z zastosowaniem mis tybetańskich).
Nieaktywny. Prognoza niejasna.
27
Pacjent MI07 – motywacja do uczestnictwa w zajęciach zmienna, problem z ustaleniem preferencji muzycznych, ogólnie lubi muzykę, reagował na nią.
Improwizacja na instrumencie klawiszowym kreatywna, zainteresowanie tą forma aktywności muzycznej – sam chciał grać. Generował z instrumentu bardzo
różne brzmienia i zestawy dźwięków oraz pojedyncze dźwięki. Długi czas koncentracji uwagi. Mocno wycofany. Aktywny. Prognoza pozytywna.
Pacjent MI08 – chętnie przychodził na zajęcia, reakcja raczej obojętna. Samo poświęcenie mu uwagi wydaje się wpływać na niego pozytywnie. Przejawił
umiarkowane zainteresowanie bębenkiem imitującym szum morza. Wskazanie – poszukiwanie zainteresowań. Aktywność umiarkowana. Prognoza niejasna.
Tabela 6. Zestawienie wyników pacjentów indywidualnych – arkusz obserwacyjny
MI01
Badany
parametr
Nastrój
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
Motoryka
duża
MI02
Nastrój
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
13.01.2015 20.01.2015
27.01.2015 03.02.2015
10.02.2015 17.02.2015
24.02.2015 03.03.2015
10.03.2015 17.03.2015
4
4
4
4
4
4
4
4
4
3
4
4
4
4
4
4
4
3
3
4
4
3
2
3
4
4
3
3
3
4
3
3
3
3
24.03.2015
3
2
3
1
3
3
3
2
3
2
3
2
1
3
1
3
3
2
2
3
1
28
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
Motoryka
duża
MI03
Nastrój
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
Motoryka
duża
MI04
Nastrój
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
Motoryka
duża
MI05
Nastrój
1
1
3
2
3
2
3
2
4
2
3
1
2
2
2
2
2
2
2
2
1
3
1
2
1
2
3
2
2
2
1
1
2
1
1
1
2
3
2
3
3
2
1
1
2
1
3
2
1
2
3
3
3
4
4
29
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
Motoryka
duża
MI06
Nastrój
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
Motoryka
duża
2
3
4
3
2
3
2
2
2
2
3
2
3
4
3
3
4
3
3
4
4
4
2
4
2
3
2
3
3
3
3
2
2
2
4
3
3
3
4
4
3
3
4
4
3
3
4
MI07
Nastrój
Koncentracja
uwagi
Aktywność
Motywacja
Komunikacja
Kreatywność
Motoryka
mała
2
3
4
4
4
4
4
4
4
5
2
2
1
1
3
4
3
4
4
3
5
5
4
4
3
5
4
5
4
3
5
5
30
Motoryka
duża
MI08
Nastrój
4
4
Koncentracja
3
3
uwagi
Aktywność
2
3
Motywacja
3
4
Komunikacja
1
3
Kreatywność
1
1
Motoryka
1
mała
Motoryka
duża
Źródło: badania własne ewaluatora zajęć muzykoterapeutycznych
4
4
2
3
2


Pacjenci zwolna przyzwyczajają się do terapeuty i do nowej aktywności
Indywidualne podejście jest tu konieczne, podobnie jak dopasowanie technik do możliwości i preferencji pacjentów. Uniemożliwia to sztywność
takiego samego programu u wszystkich pacjentów





Udało się określić preferencje muzyczne niektórych pacjentów
Następuje wzmacnianie i pogłębianie relacji terapeutycznej (poprawił się w kilku przypadkach kontakt wzrokowy)
Relaksacja – w kilku przypadkach przyniosła zmniejszenie przyruchów, wyciszenie bądź rozluźnienie pobudzonych i spiętych pacjentów.
U niektórych wzrosło skupienie, czas koncentracji uwagi wydłużył się co widać np. po spadku zachowań ucieczkowych
Formy aktywne pobudziły kreatywność niektórych pacjentów

Podejście indywidualne do każdego pacjenta było w założeniu programowym i jest realizowane z odpowiednią starannością
31







Pomiary medyczne wprowadzone zostaną później. Najpierw musi nastąpić obniżenie poziomu lęku i wzmocnieniu ulec relacja terapeutyczna.
Wprowadzenie pomiarów tętna i ciśnienia od razu mogłoby zaszkodzić relacji terapeutycznej, osłabić zaufanie do terapeuty oraz pogorszyć
koncentrację uwagi na muzyce lub działaniach aktywnych z nią związanych. Ponadto może skojarzyć się z medycznym aspektem, co może wzbudzić
lęk lub niechęć. Zalecenie: wprowadzenie pomiarów parametrów życiowych w kolejnym kwartale.
Póki co proces ewaluacyjny przebiega w oparciu o analizę arkuszy obserwacyjnych oraz materiałów filmowych z sesji terapeutycznych
Potencjał pacjentów jest wykorzystywany
Terapeuta podchodzi do każdego pacjenta indywidualnie, poszukując możliwości nawiązania z nim kontaktu oraz zaktywizowania go.
Budowanie relacji terapeutycznej dostosowane było do możliwości pacjentów
Prowadzący zajęcia niewerbalnie odzwierciedlał zachowania pacjentów, co zbliżało go do nich i wzmacniało relację
Problem z koncentracją uwagi u niektórych pacjentów skłania do refleksji nad koniecznością poszukiwań sposobów ich zaktywizowania




Jeden pacjent (MI04) opuścił ośrodek
Stan zdrowia decydował niekiedy o niemożliwości uczestnictwa pacjentów w sesjach
Nie zawsze sztywny harmonogram był możliwy do realizacji
Braki środków do prowadzenia zajęć (instrumenty, płyty)
32
TERAPIA PRZEZ TEATR
Tabela 7. Frekwencja na za jęcia ch grupowych terapii przez teatr
Kod
pacjenta
T01
2015.01.08
2015.01.15
2015.01.22
2015.01.29
2015.02.05
2015.02.12
2015.02.19
2015.02.26
2015.03.05
2015.03.12
2015.03.19
2015.03.26
Łączna
frekwencja
9 (75%)
Obecny na
połowie
zajęć
(pojechał
do
szpitala)
Obecny do
przerwy,
źle się czuł
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny.
Pod koniec
zajęć
powiedział
, że „źle się
czuje” i
wyszedł.
Nieobecny
. Zaraz po
rozpoczę ci
u zajęć
wyszedł,
mówiąc że
„boli go w
boku”.
Nieobecny
(Deklarow
ał, że źle
się czuje).
Nieobecny
(nie chciał,
mówił że
jest „zły na
zarazę”).
T02
Nieobecny
(brak
motywacji
)
Obecny na
początku
zajęć (na 2
pierwszych
ćwiczeniac
h)
Obecny na
pierwszym
ćwiczeniu.
Następnie
poinformo
wał, że źle
się czuje i
musi
wyjść.
Obecny na
początku
zajęć (po
20
minutach
wyszedł,
nie
mówiąc
dlaczego)
Obecny
(choć
kilkakrotni
e
wychodził
z zajęć)
Obecny na
części
zajęć
(wychodził
, mówiąc:
„nie chcę”)
Nieobecny
.
(Mówił, że
„nie
chce”.)
Nieobecny
.
(Mówił, że
„nie
chce”.)
Nieobecny
. (Nie
chciał brać
udziału w
zajęciach).
Nieobecny
. (Nie
chciał brać
udziału w
zajęciach).
Nieobecny
(Nie chciał
przyjść).
Nieobecny
(nie chciał
uczestnicz
yć, nie
mówił
dlaczego)
5 (42%)
T03
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
przez
pierwsze
30 minut
zajęć
(następnie
wyszedł,
mówiąc,
że „nie
chce”)
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
11 (92%)
T04
T05
T06
Obecny
Obecny
Nieobecny
(zgłosił, że
źle się
Obecny
Obecny
Obecny na
początku
zajęć (na 2
Obecny
Obecny
Obecny na
pierwszym
ćwiczeniu.
Obecny
Obecny
Obecny na
części
zajęć.
Obecny
Obecny
Obecny
tylko przez
5 minut,
Nieobecny
(wyjazd na
mszę za
zmarłego
tatę)
Obecny
Obecny
Obecny na
części
zajęć
Obecny
Obecny
Nieobecny
.
Deklarowa
Obecny
Obecny
Nieobecny
.
Deklarowa
Obecny
Obecny
Nieobecny
.
Deklarowa
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Nieobecny
(Źle się
czuł, co
Obecny
Obecny
Nieobecny
(mówił, w
ma zły
12 (100%)
12 (100%)
6 (50%)
33
czuje)
pierwszych
ćwiczeniac
h)
Następnie
poinformo
wał, że źle
się czuje i
musi
wyjść.
Często
wychodził,
mówiąc,
że źle się
czuje.
następnie
wyszedł,
mówiąc,
że źle się
czuje.
T07
T08
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
T09
Obecny
Obecny do
przerwy
Obecny
Obecny
T10
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny na
pierwszej
części
zajęć. W
czasie
drugiej
części
zajęć
wyszedł
(pod
koniec
zajęć),
mówiąc,
że źle się
czuje.
Obecny
T11
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny na
pierwszych
30
minutach
zajęć, po
nich
wyszedł,
mówiąc,
że „musi
wyjść”. Po
zajęciach
powiedział
, że był zły.
Obecny
(wychodził
w trakcie
zajęć),
deklarowa
ł złe
samopocz
ucie.
Obecny
Obecny
(ale
spóźnił się,
gdyż
„zapomnia
ł, że są
zajęcia”).
Obecny.
Pod koniec
zajęć ze
względu
na złe
samopocz
ucie i
wyjazd na
rehabilitac
ję, wyszedł
wcześniej.
ł, że źle się
czuje.
ł, że źle się
czuje.
ł, że źle się
czuje.
było
widoczne).
nastrój,
przyszedł
na
ostatnie
pół
godziny)
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Nieobecny
.
Chory, w
szpitalu.
Nieobecny
.
Chory, w
szpitalu.
Obecny
Obecny
(ale
spóźnił się,
gdyż
„zapomnia
ł, że są
zajęcia”).
Nieobecny
.
Chory, w
szpitalu.
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Nieobecny
. (Źle się
czuł po
powrocie
ze
szpitala).
Nieobecny
(Osobie
prowadząc
ej nie
udało się
go znaleźć
w
ośrodku).
Nieobecny
(przebywa
w szpitalu)
6 (50%)
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny.
Pod koniec
zajęć
powiedział
, że „źle się
czuje” i
wyszedł.
Obecny
Obecny
Nieobecny
(Izolacja
spowodow
ana
świerzbem
)
11 (92%)
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny do
przerwy
(po
Nieobecny
(przebywa
w szpitalu)
11 (92%)
12 (100%)
12 (100%)
34
T12
T13
T14
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
T15
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
13
15
15
15
15
15
12
12
12
Obecny na
pierwszym
ćwiczeniu.
Po
pierwszym
ćwiczeniu
źle się
poczuł i po
przyjściu
pielęgniark
i, poszedł
do dyżurki
12
T01-T15
przerwie
nie wrócił
na zajęcia,
miał zły
nastrój
,krzyczał)
Obecny
Obecny
Obecny
Obecny
11
Obecny
Obecny
Nieobecny
(Izolacja
spowodow
ane
świerzbem
)
Obecny
12 (100%)
12 (100%)
11 (92%)
11 (92%)
8
Źródło: dokumentacja frekwencji prowadzona przez terapeutkę terapii przez teatr
Pa cjent TO1 wychodzi ł z za jęć tłumacząc się, że źle się czuje, jednak z obserwa cji terapeutki wynika , że uczestnik ten wykonywa ł różne pra ce
pomocni cze w ośrodku (np. roznos zenie obiadów) w za mian za papieros y. Uczes tni k jednak nie przyzna wał si ę do tego osobie prowadzącej
za jęcia .
Pa cjent T02 wyra ża ł złość, i ż „musi uczes tni czyć w zajęcia ch”, 29.01.2015 – pierws zy ra z wzi ął udzia ł w prawie ca łych za jęciach. Czuł się
przymuszany do zajęć. Z własnej woli nie chciał w ni ch uczes tni czyć. Z obserwa cji osoby prowadzącej wyni ka, i ż za jęcia teatroterapeutyczne
35
za kłóca ły temu pacjentowi zwycza jowy plan dnia – uczes tni k ten poma gał w oś rodku, chodząc np. po za kupy, co s twa rza ło mu możliwoś ć
za chowania pozorów tzw. „normalnego życia”.
Pa cjent T03 był nieobecny na jednych zajęcia ch z powodu ś mierci ojca i obecnoś ci na ms zy w jego i ntencji .
Pa cjenci T04, T05, T07, T08, T11, T12, T13, T14 byli obecni na ws zys tki ch zajęcia ch.
Pa cjent T06 opus zcza ł za jęcia, bądź z ni ch wychodzi ł, tłuma cząc si ę tym, że „źle się czuje”. Uczestni k ten cierpi na chorobę afektywną
dwubiegunową, jego nastroje zmieniały si ę wielokrotnie w ciągu doby. Z obserwa cji osoby prowadzącej za jęcia wynika , że gdy uczestnik ten
mia ł obniżony nas trój, to czuł potrzebę aliena cji , w związku z czym wychodzi ł z zajęć, lub na nie nie przychodził.
Pa cjent T09 – trzy nieobecności z powodu pobytu w s zpi talu, jedna spowodowana złym sa mopoczuciem po powrocie ze s zpi tala, w dwóch
za jęcia ch uczes tni czył w połowie czasu trwania , poniewa ż źle si ę czuł. Na zajęcia ch 19.03.2015 był nieobecny – osobie prowadzącej nie udało
się go znaleźć na terenie oś rodka .
Pa cjent T10 wys zedł z jednych za jęć, tuż po i ch rozpoczęciu, poniewa ż był zły.
Pa cjent T15 – z jednych za jęć wyszedł, tuż po i ch rozpoczęciu, ponieważ źle si ę poczuł i musiał skorzys ta ć z pomocy pielęgnia rskiej.
Pa cjent T10 i T14 – nieobecni 26 ma rca z powodu i zola cji wywołanej ś wierzbem.
Zajęcia 1-8 – Blok programowy: Ja, czyli: kto?
Za jęcia 1 – 2015.01.08. – Tema tyka za jęć: Ja – jaki jes tem? Jak chcę si ę przedsta wi ć innym. Poznanie wza jemne uczestników grupy, pra ca nad
poczuciem bezpieczeńs twa w grupie
36
Za jęcia 2 – 2015.01.15. – Tema tyka za jęć: Ja wś ród innych. Pra ca nad przedsta wianiem siebie, pra ca nad nawi ązaniem wi ęzi grupowych i
zbudowaniem poczucia bezpieczeńs twa w grupie
Za jęcia 3 – 2015.01.22. – Tema tyka za jęć: Ja – ja ki jes tem? Ja jako zwierzę? Pogłębienie wiedzy uczes tników o samych sobie, odkrywanie
różnych aspektów siebie ora z cech swojego cha rakteru i własnej osobowości . Utożsamianie się z różnymi zwierzętami , opowiadanie grupie o
sobie, ćwi czenie się we wcielaniu się w rol ę
Za jęcia 4 – 2015.01.29. – Tematyka zajęć: Historia mojego życia (1). Omówienie etapów rozwoju człowieka od okresu niemowl ęcego do fa zy
s ta rzenia się. Dzielenie si ę wspomnieniami ze s wojego życia . Pra ca nad nawi ązaniem współpra cy w grupie
Za jęcia 5 – 2015.02.05. – Tema tyka za jęć: His toria mojego życia (2). Dzielenie się his tori ą swojego życia (w sposób pantomimi czny) z
pozosta łymi uczestnikami grupy
Za jęcia 6 – 2015.02.12. – Tema tyka zajęć: His toria mojego życia (3). Dzielenie się histori ą swojego życia (w formie udzielania wywiadu),
pogłębianie wzajemnej wiedzy o sobie wś ród uczes tników. Omówienie obecnego momentu w życiu, poszuki wanie swoi ch dobrych i lubianych
przez siebie cech ora z podjęcie próby a fi rmowania obecnego momentu życia
Za jęcia 7 – 2015.02.19. – Tema tyka zajęć: Ja / my ś wi ętujemy – wi tanie Nowego Roku. Omówienie różnych tra dycji świ ętowania przełomu
Nowego i Sta rego Roku, oglądanie pokazów sztucznych ogni oraz jego urządzanie – Ja – fajerwerkiem / sztucznym ogniem. Uczenie się sposobu
składania życzeń
Za jęcia 8 – 2015.02.26. – Tema tyka za jęć: Pos tanowienia Nowo Roczne – co chcę w sobie zmienić/odrodzi ć. Omówienie zwycza ju robienia
postanowień Nowo Rocznych. Za chęcenie uczestników do refleksji nad własnymi ma rzeniami ora z podzielenie się ni mi z grupą. Dyskusja nad
tym, czy ma my wpływ na to ja k wyglądamy, ja cy jes teśmy. Uczes tni cy robi ą pos tanowienia Nowo Roczne – jedną rzecz, które chcą zmienić w
37
swoim wygl ądzie i jedną rzecz, którą chcą zmieni ć w swoim za chowaniu i wykonanie „przypomina jek” dotyczących pos tanowienia . Dzielenie się
z pozos ta łymi uczes tnika mi swoimi pos tanowieniami
Zajęcia 9-12 – Blok programowy: Ja: moje ciało i wnętrze
Za jęcia 9 – 2015.03.05. – Tema tyka za jęć: Ja w ś rodku i na zewnątrz (1). Uczes tni cy tworzą nawza jem s woje portrety – podkreślając zalety
(cechy zewnętrzne i cechy wewnętrzne) każdego z uczes tników grupy. Pra ca nad samooceną uczestników oraz własną wra żliwoś cią na innych
ludzi . Omówienie pos tawy ciała osoby lubi ącej siebie i wykazującej wysoką samoocenę. Rozwi janie i pogłębianie a tmosfery wza jemnej
życzliwoś ci i zaufania w grupie
Za jęcia 10 – 2015.03.12. – Tema tyka za jęć: Ja w ś rodku i na zewnątrz (2). Pra ca na d samooceną uczestników, zwiększanie świadomoś ci siebie i
swoich mocnych s tron. Za chęcenie do spos trzegania siebie, jako osoby która innym może coś dobrego, pi ęknego ofiarowa ć, poprzez swoje
dobre cechy i a tuty
Za jęcia 11 - 2015.03.19. – Tema tyka za jęć: Barwy emocji (1). Poznanie ś wiata emocji – co to są emocje, omówienie pos zczególnych emocji i i ch
funkcji. Nauka rozpoznawania emocji ora z i ch przedsta wiania
Za jęcia 12 - 2015.03.26. – Tematyka zajęć: Emocje (2). Nabywanie kompetencji w rozpoznawa niu własnych s tanów emocjonalnych i i ch
wyra żaniu. Rozwijanie kompetencji wyra żania emocji werbalnie i niewerbalnie
Na niektóre za jęcia, po konsul ta cji osoby prowadzącej z osobą przygotowującą progra m z za kresu tea troterapii, zos ta ły wprowadzone
doda tkowo ćwi czenia aktywi zujące uczes tników. Decyzja ta dotyczyła szczególnie za jęć, podczas których było zaplanowane mniej ćwi czeń
ruchowych. I tak, na zajęcia ch 5.02.2015 doda tkowo wprowadzono si łowanie si ę na rękę, pomi ędzy ćwi czeniem pantomimi cznym a jego
omówieniem. 12.02.2015 wprowadzono dodatkowo zabawę w głuchy telefon pomi ędzy ćwi czeniem z formą wywiadu a ćwi czeniem ze
38
zdjęciami oraz ćwiczenie „mur” (odpowiadające tema towi – komunika cji). 26.02.2015 – zaba wa iskierka . 5.03.2015 – zaba wa iskierka z
równoczesnym okrzykiem za co siebie lubi ka żdy uczestnik. 19.03.2015 – dodatkowo uczes tni cy pokazywali emocje pods tawowe z użyciem
swoich twa rzy.
Pa cjent T01, który wychodzi ł z za jęć, niechętnie bierze udział w ćwi czenia ch. Wychodzi w trakcie zajęć, aby poma ga ć w innych czynnoś cia ch
podczas pra cy w oś rodku (pralnia, obiad). W odczuciu osoby prowadzącej wykonuje te zadania , ze względu na otrzymywane za nie papieros y choć ni gdy sa m tego nie zdekla rowa ł. Podczas pra cy grupy częs to wchodzi ł w rol ę ko-trenera – dopytywa ł uczes tni ków, za chęcał do
wypowiedzi . Chętniej bra ł udzia ł w ćwi czenia ch związanych z ruchem.
Pa cjent T02, który nie chce bra ć udziału w za jęcia ch. Na za jęciach 05.03.2015 chcia ł przyjś ć na koniec za jęć, jednak grupa nie wyrazi ła na to
zgody. Ka żdy z uczestników wyjaśni ł mu dla czego i powiedział jak sie czuje. W grupie, tyl ko jedna osoba zgodziła si ę, żeby ws zedł na koniec
za jęć. Z obserwa cji osoby prowadzącej za jęcia wyni ka, ze woli on wykonywa ć inne czynnoś ci w oś rodku (wychodzi ł częs to na zewnątrz po
za kupy), które s twa rza ją mu pozory za chowa nia „normalnego” życia . Na początku pra cy nie rozma wiał w ogóle z osobą prowadzącą zajęcia ,
informował tylko opiekuna z oś rodka, że nie przyjdzie. Po kilku zajęcia ch za czął sam informowa ć osobę prowadzącą zajęcia , że nie przyjdzie. 5 i
12.03.2015 roku był obecny na samym początku zajęć i wykona ł część ćwi czenia. Podobnie 19.03.2015 przys zedł sam na początku zajęć i
porozma wiał z osobą prowadzącą zajęcia .
Pa cjent T03, który bra ł udzia ł we wszys tki ch zajęcia ch. Na początkowych spotkania ch ba rdzo aktywny, refleks yjny, da jący energi ę grupie. W
trakcie trwania zajęć zma rł mu ojciec, od tego momenty jego kondycja ps ychiczna obniżyła si ę – przed ka żdymi za jęciami osoba prowadząca
musi po niego iś ć i "wyci ąga ć go" na si łę, s tra ci ł motywa cję do wielu a ktywnoś ci codziennego życia – przes ta ł si ę myć, przebiera ć, wi ęks zoś ć
czasu w ośrodku spędza w łóżku. Przez pewien czas po tym zda rzeniu dos tawa ł również silniejs ze leki , po których był ba rdzo ospa ły. Pomimo
spadku formy przychodzi ł na zajęcia , jedna k zda rza ło si ę, że w i ch trakcie przys ypia ł. Bra ł jednak udzia ł w ka żdym ćwi czeniu, był ba rdzo
refleks yjny.
39
Pa cjent T04 obecny na wszys tki ch za jęciach, ma jący duże trudnoś ci w porus zaniu się. Był aktywny, bra ł udział w każdym zadaniu. Nie zawsze
udziela ł odpowiedzi adekwa tnych do tema tu, jedna k po wyjaśnieniu wypowiada ł się adekwa tnie do pytania lub tema tu rozmowy. Ba rdzo
częs to wra ca ł do tematu wojny, którą przeżył ora z tematu śmierci . Podczas wizyta cji za jęć prowadzonej przez Norwegów wpadł w panikę,
krzycza ł: "Niemcy idą", za czął również płaka ć, wymagana była interwencja osoby prowadzącej zajęcia . Wra z z rozwojem grupy ba rdziej
zi ntegrował się z jej uczes tni kami i s topniowo wychodzi ł z roli „dziadek – dzieci”, w którą na początku za jęć wchodzi ł sam i w związku z
podejś ciem grupy do niego.
Pa cjent T05 bra ł udzia ł we ws zys tki ch za jęcia ch, przes trzega ł wszys tki ch zasad kontraktu. Aktywnie uczes tni czył w ćwiczenia ch, choć jes t ci chy,
trochę flegmatyczny. Początkowo czeka ł, a ż osoba prowadząca poprosi go o wykonanie ćwiczenia , aktualnie zgłasza sie sam przez podniesienie
ręki . W ma łym stopniu na wiązywa ł rela cje z innymi uczes tnika mi, na tomiast budował rela cję głównie z osobą prowadzącą za jęcia.
Pa cjent T06 często wychodzi ł z za jęć lub nie bra ł w ni ch udziału. Jes t to zwi ązane z jego niepełnosprawnoś cią (zaburzenia a fektywne
dwubiegunowe) i częs tą zmianą nastroju w ci ągu dnia. Jeśli nas trój mia ł dobry - chętnie bra ł udział w za jęciach, był aktywny, jeśli jego nas trój
obniża ł sie, był zły, śpi ący, bywa ł agres ywny. Jednak wra z z rozwojem grupy bywa ł na za jęcia ch częś ciej i dłużej.
Pa cjent T07 obecny na zajęcia ch, częs to trzeba było mu wytłuma czyć polecenie, jednak bra ł udział we wszys tki ch ćwiczenia ch. W trakcie
ćwi czenia z tworzeniem wizytownika nie chciał zgodzi ć si ę na ten, który wybra ła wi ększoś ć grupy, zrobił s wój, a na koniec za jęć powiedzia ł, że
jes t zły, że reszta uczestników nie chciała jego propozycji . Uczestnik cewnikowany, co czasem utrudnia mu porus zanie się.
Pa cjent T08 biorący udzia ł we ws zys tki ch zajęcia ch, ra z przyszedł później, poniewa ż zapomniał i spa ł. Niedosłyszy, trzeba do niego mówi ć
ba rdzo głośno, ma trudnoś ci w porus zaniu się, nie zawsze rozumie cel ćwiczenia i częs to odpowiada nieadekwa tnie do tema tu. Wra z z
rozwojem grupy zajęcia sprawia ły mu przyjemnoś ć. Na zajęcia ch 12.03.2015, pomimo trudnoś ci z porus zaniem si ę, podczas ćwi czenia „prezent”
ws zedł do ka rtonu (przy pomocy osoby prowadzącej za jęcia) i wys koczył jako prezent dla grupy. Uczes tnik, który ba rdzo częs to musi wychodzi ć
do toalety (co 15, 20 minut) ze względu na s tan zdrowia .
Pa cjent T09 mia ł niską motywację do udzia łu w za jęciach, ze wzgl ędu na swój s tan zdrowia . Na za jęciach mało się odzywa ł, nie chciał
wykonywa ć zadań, które wymaga ły pra cy rąk (ręce trzęsą mu si ę tak ba rdzo, że nie jes t w s tanie podpisa ć listy obecnoś ci). Osoba prowadząca
za jęcia zauwa żyła , że s trasznie go to złoś ci i ws tydzi sie tego. Na jwiększą aktywnoś ć wyka zywa ł podczas za jęć „Ja jako zwierzę” (wykorzys tywa ł
40
maskę mys zki). Po kilku zajęcia ch widoczna była jego wi ększa integra cja z grupą i osobą prowadzącą za jęcia. Ze wzgl ędu na s tan zdrowia nie
było go na kilku za jęcia ch – przebywa ł w szpi talu.
Pa cjent T10 był a ktywny, s prawny, mia ł dużą potrzebę ruchu, lubi ł „jak si ę coś dzieje”. Jego życie w oś rodku w dużej mierze „kręci się” wokoło
zdobycia papierosów. Na pierwszych zajęcia ch, kiedy osoba prowadząca poczęs towa ła go pa pierosem był na ca łych za jęciach. Podczas
kolejnych – nie otrzyma wszy papierosa – za czął wychodzi ć. Za pierwszym ra zem podczas wyjś cia z za jęć powiedział, że jest zły. Pod koniec zajęć
wróci ł. Osoba prowadząca za jęcia omówi ła z nim to, co sie wyda rzyło. Przyzna ł, że ma potrzebę udzielania pomocy w pralni ora z osobie
przywożącej obiady, ponieważ dosta je od ni ch papieros y. Ustalono, że będzie mówi ł szczerze, dla czego wychodzi i tak też aktualnie robi.
Chętnie bierze udział w zadania ch, głównie zwi ązanych z ruchem. Do wykonania ćwi czeń zgłasza ł się również ja ko pierwszy. Na za jęcia ch
19.03.2015 roku, jego zajęcia „pomocni cze” za papieros y za jęły mu tyl ko 5 minut (ba rdzo spies zył się z i ch wykonaniem, aby ja k na jszybciej
wróci ć na za jęcia).
Pa cjent T11 aktualnie częś ciej i chętniej przychodzi na zajęcia . Na początku wyka zywał małe zainteresowanie i a ktywnoś ć. Żyje w „swoim
świecie”, jego wypowiedzi nie ma ją związku z tema tem za jęć, jedna k aktualnie popros zony o odpowiedź dotyczącą ćwiczenia /tema tu po
dłużs zej chwili udzielał jej. Zda rza ło mu sie przys ypiać podczas zajęć lub porus za ć tema ty zwi ązane z historią/aktorami/życiem w oś rodku
(przykładowe wypowiedzi: „Pa ni, a Olbrychski mia ł wąs y”, „A on mi wyjadł bigos ”). Na zajęcia ch 12.03.2015 doś ć chętnie i s zybko określił swoje
pozytywne cechy, które może da ć grupie.
Pa cjent T12 był ma ło aktywny, ale obecny na ws zys tki ch zajęcia ch. Ci chy, ni c nie mówi ący, na pytanie osoby prowadzącej zajęcia odpowiada ł
„nie wiem”. Głowę mia ł za wsze spus zczoną w dół. Po kilku za jęciach nawiąza ł kontakt wzrokowy z osobą prowadzącą za jęcia . Pod wpływem
za chęt osoby prowadzącej s ta ra si ę mówi ć cora z głośniej ora z odpowiada ć na pytania (choć jednym s łowem). Czasem sprawia mu to jes zcze
trudnoś ć, jeśli jednak dostanie możliwoś ć wyboru z wielu rożnych odpowiedzi – wybierze jedną.
Pa cjent T13 był na wszys tkich za jęcia ch. Jego pos ta wa była na „nie” („nie umiem”, „nie wiem”, „nie potrafi ę”, „nie wiem jak”, „nie chce mi się”
i tp.) Jednak za wszy wykonywał zadania , zgłas zał si ę jako pierws zy, posiadał cieka we pomys ły i rozwiązania. Na początku za jęć często
przedrzeźnia ł innych uczestników, a ktualnie robi to cora z rzadziej.
41
Pa cjent T14 ba rdzo chętnie biorący udzia ł we wszys tki ch zajęcia ch ora z ćwi czeniach. Jedna cecha związana z jego niepełnospra wności ą to ci che
mówienie. Na początku za jęć osoba prowadząca za jęcia pomija ła ten fa kt. Jednak od za jęć 12.03.2015, w związku ze zwi ększeniem poczucia
bezpieczeńs twa w rela cja ch grupowych - zwróci ła mu uwagę na ten fakt i za chęci ła do mówienia głośniej ora z powtórzyła ca łej grupie,
poniewa ż usłysza ła tylko częś ć (cytując: „w dupę....”). Rozbawi ł go ten fakt, jednak nie chciał powiedzieć, pomimo za chęt od osoby prowadzącej
i za chęt grupy, tylko sie śmia ł. Jes t to obs za r, nad którym osoba prowadząca będzie z tym uczestnikiem dalej pra cowa ć. Wypowiedzi tego
uczes tnika są na jczęściej jedno-, dwuwyra zowe.
Pa cjent T15 uczes tni czył we wszys tki ch zajęcia ch. Z i nformacji od opiekunów z oś rodka wynikało, że częs to konfabul uje. Wykonywa ł wszys tkie
ćwi czenia , jednak trzeba go było za chęci ć. Sa m zgłasza ł si ę do wykona nia zadania zwi ązanego z ruchem. Zapoczątkowa ł w grupie wewnętrzne
budowanie i przestrzeganie zasad – po kilku zajęcia ch głośno powiedział, że jes t zły, że niektóre osoby wychodzą w tra kcie za jęć lub nie ma i ch
na zajęcia ch (byli np. tylko na pierwszym ćwi czeniu), a mają zaliczone za jęcia, podczas gdy reszta poświ ęca swój czas i uczestniczy w ca łych
za jęcia ch. Zda rza si ę, że jego wypowiedzi odbiega ją zna cząco od tema tu rozmowy.
Uczes tnicy rozpoczyna jący zajęcia w wi ęks zoś ci ma ją ba rdzo niski poziom aktywnoś ci – pojawiają si ę stwierdzenia „chce mi si ę spa ć”. Niektórzy
ze wzgl ędu na trudności z zas ypianiem, inni ze wzgl ędu na leki , jakie biorą.
Wzros t motywa cji i chęci do pra cy pojawia się u uczes tników w trakcie wykonywania ćwi czeń, które wiążą si ę z aktywnoś cią ruchową.
Poziom aktywności w dużej mierze jest zależny od samopoczucia uczes tni ków w danym dniu.
Osoba prowadząca za jęcia nie zauważyła , aby zasadni czo poziom a ktywnoś ci uczestników zmienił si ę od początku za jęć.
Zmianę, którą można zauważyć podczas pierws zych 12 za jęć, jes t rozwój zwi ązany z relacja mi w grupie i we wza jemnym pos trzega niu się przez
uczes tników (przykładowo: uczes tni cy T03, T13 i T14 lepiej rea gują na uczes tnika T12; grupa lepiej za częła pos trzega ć uczes tnika T04 – mniej si ę
z niego ś mieją i przestali reagowa ć i ryta cją na obja wy tra umy wojennej i obawy przed wojną; w odniesieniu do uczestnika T08 – grupa powoli
42
za czyna dos trzega ć, że może on być też wa rtoś ciowym członkiem grupy (powodem zmiany nastawienia grupy jes t spos trzeżenie przez grupę
jego motywa cji do uczes tni czenia w za jęciach – za jęcia z dnia 12.03.2015 – uczes tnik T08 pomi mo trudnoś ci w porusza niu się, z wysi łkiem
ws zedł do ka rtonu – prezentu dla grupy). Osoba prowadząca wprowadziła zasadę, że „każdy uczestnik grupy może czuć to co czuje i podzielić
się tym z grupą”, grupa za czyna robi ć na to przestrzeń i stosowa ć tę zasadę. Grupa początkowo bała się uczes tnika T03, bo zajmowa ł sobą dużo
przes trzeni w grupie – wra z z trwaniem zajęć uczes tni k T03 ograni czył swoje komenta rze, za czął ba rdziej s łucha ć pozos tałych uczes tników, a
jednocześnie grupa mniej si ę go boi i reaguje na niego lepiej. Uczestnik T14 za czyna trochę głośniej mówi ć (do za jęć z dnia 5.03.2015 mówił
„pod nosem”). Grupa da je też wraz z trwa niem za jęć wi ęcej przes trzeni uczes tnikowi T12 na wypowiedzi i kończenie ćwi czeń, choć wcześniej
rea gowa ła i ryta cją na jego wolne tempo.
Tabela 8. Zestawienie przeprowadzonych badań kwestionariuszowych
Data
UMACL
Arkusz obserwacji
Skala oceny
uczestnika
pracy
teatroterapii
grupowej
2015.01.08
+
+
2015.01.15
+
+
+
2015.01.22
+
+
2015.01.29
+
+
2015.02.05
+
+
2015.02.12
+
+
2015.02.19
+
+
2015.02.26
+
+
2015.03.05
+
+
2015.03.12
+
+
2015.03.19
+
+
2015.03.26
+
+
Źródło: badania własne ewaluatorki programu terapii przez teatr
43
Skala oceny pracy grupowej – przeprowadzona na za jęciach drugi ch (2015.01.15) była pre-testem. Skala ta będzie wykorzys tywana co pa rę
miesi ęcy w celu obserwa cji procesu grupowego i s topnia zaangażowania pos zczególnych uczestników w tworzenie zespołu z pozos tałymi
uczes tnika mi tea trotera pii.
Analiza arkusza obserwacji uczestnika teatroterapii
Na jwi ęks ze zainteresowanie udziałem w za jęcia ch tea troterapeutycznych wykazują uczes tni cy T03, T04 i T05. Na tomiast na jniżs ze
zai nteresowanie udziałem w za jęcia ch można obserwować u uczestników: T02 i T11. Uczes tni cy, którzy biorą podczas za jęć udział we
ws zys tkich ćwiczenia ch, to uczes tni cy T03, T04, T05, T07, T10, T12 i T13. Na tomiast uczes tni cy T02, T06 i T09 biorą udzia ł w na jmniejs zej ilości
ćwi czeń podczas zajęć.
W odniesieniu do pozi omu i za kresu współpra cy z osobą prowadzącą zajęcia , to na jlepiej rozumieją polecenia wydawane przez osobę
prowadzącą uczes tni cy T03, T10 i T05, zaś na js łabiej uczestnicy T08, T12 i T02. Na jlepiej wykonują polecenia wyda wane przez osobę
prowadzącą za jęcia uczes tni cy T03 i T05, zaś najs łabszym wykonywaniem poleceń cha rakteryzują się uczestni cy T02 i T09. Na zadane pytania
kierowane wpros t do uczes tni ka na jaktywniej odpowiadają uczestni cy T03 i T10, zaś na jmniej aktywni w tym zakresie s ą uczes tni cy T02 i T12.
Na jba rdziej aktywnie podejmują współpra cę z osobą prowadzącą uczes tni cy T03 i T10, zaś na jmniej współpra cują z osobą prowadzącą
uczes tni cy T02, T09, T11 i T12.
Z obserwa cji poziomu i zakresu współpra cy z innymi uczes tni kami za jęć, najbardziej słucha jącymi innych uczes tników są uczestni cy T10, T01 i
T03, zaś najmniej słucha ją innych uczestników – uczes tni cy T02, T11, T09 i T06. Naja ktywniej odpowiadają na to co mówią i nni uczestni cy zajęć
– uczes tni cy T13 i T01, zaś na jmniej aktywni w tym zakresie s ą uczestnicy T02, T11 i T12. W s ytua cji przydzielania zadań przez uczes tników sobie
na wza jem, najba rdziej w i ch wykonanie anga żuje si ę w i ch wykonanie uczes tni k T10, zaś na jmniej uczes tni cy T02, T06, T12 i T11. W za kresie
aktywnego nawi ązywania współpra cy z innymi uczes tnika mi za jęć na jlepiej funkcjonują uczes tni cy T10 i T04, zaś na js łabiej uczes tni cy T12, T02 i
44
T11. Na jchętniej udziela pomocy i nnym uczestnikom – uczes tnik T10, zaś na jmniej pomocni są uczestni cy T11, T12, T06 i T02. W zakresie
komunikowania s woi ch potrzeb ora z w za kresie komunikowania swojego zdania najlepiej funkcjonują uczestnicy T03 i T13, a najs łabiej
uczes tni cy T02 i T12.
W odniesieniu do s topnia osi ągania za łożonych zadań, to najwi ększą samodzielnoś cią ora z uwa żności ą i dba łoś cią o jakoś ć i ch wykonania ,
wyka zują się uczestni cy T03 i T10. Ci sami uczes tni cy również cha rakteryzują si ę również na jwiększym zaanga żowaniem w wykonywanie zadań
podczas za jęć ora z dokańcza ją podjęte przez siebie zada nia. Na tomiast na jmniej samodzielnymi uczes tni kami s ą T08 i T12. Ma łą uważności ą i
dbałości ą o jakoś ć wykonania zadań wyka zują si ę uczestni cy T02, T09, T08 i T12. Na jmniej angażującymi się w wykonywanie zadań są uczes tni cy
T02, T09 i T12. W zakresie dokańczania podjętych zadań najs łabsze wyni ki osi ągnęli uczes tni cy T02 i T09.
 Po pierwszych za jęciach, osoba prowadząca odnios ła wra żenie, że w tra kcie prowadzenia za jęć napotka dużo trudnoś ci (m.in. obawa o
na wiązanie rela cji pomi ędzy uczestnikami w grupie ze wzgl ędu na wza jemne s ympa tie i antypa tie uczestników; obawa o możliwoś ć
wypowiadania si ę uczes tników na zadane tematy). Częś ć uczestników oprócz za burzeń ps ychi cznych lub niepełnospra wnoś ci
intelektualnej, cierpi również na inne s chorzenia np. trudnoś ci w poruszani u si ę, za burzenia układu moczowego, astmę i tp., co
niektórym z nich utrudnia aktywny udzia ł w niektórych ćwi czeniach, lub zmusza i ch do częs tszego opuszczania sali (np. w celu
skorzys tania z toalety)
 Uczes tnicy, pomimo faktu mieszkania razem, w odczuciu osoby prowadzącej, nie tworzą zespołu, nie znają si ę zbyt dobrze. Zda rza si ę, że
nie tolerują za chowań innych mieszkańców oś rodka – wyś miewa ją je, pa rodiują lub złoszczą się na siebie na wza jem
45
 Pomimo s tworzenia na pierwszych za jęciach kontra ktu, w którym jeden z punktów brzmi – nie oceniamy si ę – takie za chowania mia ły
miejs ce. Po kilku spotkaniach i przypominani u zasad, osoba prowadząca za uwa ża, że w grupie coraz ba rdziej uczestnicy za czyna ją
szanowa ć swoją odmiennoś ć
 Za równo uczes tni cy, jak i osoba prowadząca , byli zaskoczeni czasem zmianą za chowania niektórych uczes tników np. wi ększą
otwa rtoś cią. W opi nii osoby prowadzącej zajęcia , dzi ęki wspól nej pra cy grupy na za jęciach z tea trotera pii, zmienia się wzajemne
postrzeganie siebie członków grupy
 Grupa teatroterapeutyczna s kłada się z 15 osób, jednak sta ły trzon grupy tworzyło 10 uczes tników: T05, T14, T10, T03, T13, T15, T12,
T04, T07 i T08. Res zta uczes tników funkcjonowa ła poza grupą. Uczestnik T11 jes t jednym z uczes tników będących poza grupą, co jest
zależne najprawdopodobniej od jego nas troju – częs to jes t zły np. o to, że ktoś zjadł jego bigos , częs to jes t zły i krzyczy. Zda rza ją mu się
również problemy z wypróżnianiem, co ta kże wpływa prawdopodobnie na przejawianie złoś ci . Uczes tnik ten jes t niepełnosprawny
intelektualnie i ma trudnoś ci z koncentra cją uwagi , co powoduje, że progra m za jęć tea troterapeutycznych może być w niektórych
momenta ch dla niego za trudny, wyma ga dodatkowego motywowania go do a ktywnego uczes tni ctwa ora z pomocy w wykonywaniu
za dań. Jednak mimo to lubi ba rdzo przychodzi ć na za jęcia (z wyjątkiem momentów, kiedy jes t zły). Innymi funkcjonującymi poza grupą
jej uczes tnikami s ą pa cjenci T02 i T06 – oba j przyja źnią si ę ze s obą. Gdy pa cjent T06 uczes tni czy w zajęciach, to T02 mu towa rzyszy,
na tomiast jak uczestnik T06 nie jest obecny na za jęcia ch, to uczestnik T02 sam nie przyjdzie na zajęcia . Pa cjent T06 uczestni czy w
za jęcia ch chętniej w te dni , kiedy ma dobry nastrój (tzn. jes t wyciszony i spokojny), na tomiast kiedy ma zły nastrój (tj. jes t agres ywny,
zły, krzyczy, ma cha ręka mi – przy każdej próbie rozmowy na tema t tego, co się z ni m dzieje) to nie bierze udzia łu w za jęcia ch. Uczestnik
T02, ma na jmniejs zą motywa cję do uczes tni ctwa w za jęciach. Przez większość za jęć demonstruje pos tawą uka zującą, że nie chce
46
uczes tni czyć w zajęcia ch, w zwi ązku z czym należy obserwowa ć, czy w na jbliżs zym kwa rtale uda si ę wypra cowa ć z ni m wi ększą
motywa cję do a ktywnego udziału. Dobrym predyktorem jest to, że zaczął rozmawia ć z osobą prowadzącą za jęcia , mimo że wcześniej w
ogóle uni kał kontaktu
 Po konsul ta cji z osobą prowadzącą za jęcia, wprowadzono do niektórych za jęć (s zczególnie do za jęć, w których zaplanowano mniej
aktywnoś ci ruchowych) doda tkowe ćwi czenia aktywi zujące, a by pomóc uczes tni kom w zwi ęks zeniu aktywnoś ci i zapobiegać
pojawiającej się u niektórych momentami sennoś ci (spowodowanej s chorzeniami lub przyjmowanymi lekami )
 Jednocześnie skład grupy i różnorodnoś ć zapotrzebowań dotyczących aktywności ruchowej, powoduje koniecznoś ć balansowania w
prowadzeni u za jęć pomiędzy spełnianiem tej potrzeby, a ograni czeniami ruchowymi niektórych uczes tników
 Ws tępnie, można posta wi ć hipotezę, iż uczes tni ctwo w za jęciach z tea troterapii pomaga uczes tnikom ina czej spojrzeć na siebie
na wza jem
1. Zda rzenia nieprzewidziane:
a) Niektórzy z uczes tników w tra kcie zajęć wychodzą - częś ć z ni ch ze wzgl ędu na złe samopoczucie, częś ć z ni ch "wykona ć pra ce"
(posortowa ć pranie, pomóc osobie przywożącej obiad - dos ta ją za to od ni ch papieros y).
b) Pogorszenie się s tanu zdrowia jednego z uczes tników (T01) na pierwszych zajęcia ch 2015.01.08., który przerwał za jęcia i pojechał do
szpi tala.
c) Podczas wi zyty delega cji Norwegów na trzeci ch zajęcia ch 2015.01.22, jeden z uczestników (T04), który jako dziecko przeżył wojnę i
na jpra wdopodobniej ma z niej tra uma tyczne wspomnienia , wpadł w panikę, mówił "Niemcy idą", za czął również płaka ć. Wymagana
była i nterwencja osoby prowadzącej za jęcia, w celu uspokojenia uczestnika i zapewnienia go, że jes t w danym pomieszczeniu
bezpieczny, wyjaśnienia tożsamości i powodów obecnoś ci osób wi zytujących za jęcia oraz tego, że „nie wybucha właśnie wojna”.
47
DOGOTERAPIA
Tabela 9. Frekwencja na za jęcia ch dogoterapii
Kod
26.01.
2015
30.01.
2015
2.02.
2015
6.02.
2015
9.02.
2015
13.02.
2015
16.02.
2015
20.02.
2015
23.02.
2015
27.02.
2015
2.03.
2015
6.03.
2015
9.03.
2015
13.03.
2015
16.03.
2015
20.03.
2015
27.03.
2015
D01
+
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
+
+
-
D02
+
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
-
-
D03
D04
+
+
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
+
D05
+
+
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
+
D06
+
+
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
+
D07
+
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
+
-
+
-
-
-
Atak
epilepsji
D08
+
+
-
-
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
D09
-
-
-
-
-
-
-
+
-
+
-
+
-
+
-
-
-
D10
+
+
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
-
+
+
+
-
D11
+
+
-
+
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
Łączna
frekwencja
9
(18 godz.)
7
(14 godz.)
0
9
(18 godz.)
9
(18 godz.)
9
(18 godz.)
7
(14 godz.)
7
(14 godz.)
4
(8 godz.)
6
(12 godz.)
3
(6 godz.)
Źródło: dokumenta cja frekwencji prowadzona przez terapeutkę dogoterapii indywidualnej i grupowej
Pomimo za kwalifikowania pa cjent D03 nie uczes tni czył w za jęciach dogoterapii . Pozos tali pa cjenci brali w ni ch udzia ł w zajęcia ch z różną
intens ywności ą.
48
Pa cjent D03 zwykle przebywa ł w świetli cy, jest przywi ązany do tego pomieszczenia , nie ma możliwoś ci przyprowadze nia go na za jęcia.
Pa cjent D07 opuś ci ł za jęcie z powodu a taki epileps ji, który wys tąpi ł w dniu poprzedzającym zajęcia .
Pa cjent D08 zgłaszał złe samopoczucie i os łabienie organi zmu.
U pa cjenta D09 wys tępowa ł brak zainteresowa nia za jęciami z psem, protes towa ł przeci wko udziałowi w za jęcia ch.
Pa cjent D10 był doprowadzony na zajęcia z psem, po czym z ni ch ucieka ł.
Pa cjent D11 spędza ł dużo czasu poza pla cówką, nie można go było odnaleźć.
Zajęcia grupowe
30.01.2015 – Pozna nie grupy. Zapoznanie si ę z psem, poznanie jego imienia , poznanie pierws zych komend na powi tanie i pożegnanie psa . Pies
jaki jes t ka żdy widzi – prezenta cja psa, jego ras y, wieku ora z us talenie zasad obcowania z ni m
06.02.2015 – Czym różni się pies od człowieka ? – za jęcia nt. orienta cji w s chema cie cia ła psa oraz własnym. Pokazywa nie częś ci cia ła , na sobie i
psie, określanie i ch, poka zywanie różni c Ćwi czenia manualne
13.02.2015 – Czego potrzebuje pies do życia ? – za jęcia nt. potrzeb psów. Poka zanie jak należy zaspokaja ć potrzeby psa (jedzenie, spa cer,
49
opieka)
20.02.2015 – Obowiązki właści ciela psa – rozmowa na tema t roli właści ciela psa. Zajęcia poprzedzone rozmową na tema t obowiązków jakie ma
właś ci ciel psa . Pokaz tych obowiązków. Uka zanie jak ważna jest s ys tematyka wykonywania danych czynnoś ci
27.02.2015 – Po co w ogóle na m ps y – prezenta cja zalet zwi ązanych z posiadaniem psa . Smycze, s zelki , obroże – wykonywanie a kcesoriów
zwi ązanych z psami ora z wręczanie i ch psu. Omówienie w grupie zalet z posiadania psa, wskazanie i ch przez prowadzącego. Aktywi zacja
pa cjentów do popra wy sprawnoś ci fizycznej
6.03 2015 – Pi es psu nie równy – prezenta cja różnych ras psów, i ch pochodzenia i ról dla których zos tały s tworzone. Zaznajomienie z różnymi
rasami psów, jakie na jczęś ciej wys tępują, wady i zalety, dyskusja na tema t tych różni c. Za jęcia ma ją na celu popra wę pra cy w grupie, wymiany
doświadczeń.
13.03.2015 – Smycze, s zelki , obroże -wykonywanie akcesori ów związanych z psami ora z wręcza nie i ch psu. Pokazanie i dys kus ja z czego
wykonane są dane akcesoria , jak je wykona ć, do czego s łużą. Czynne ich zas tosowanie.
20.03.2015 – Pies na spa cerze – zasady zwi ązane z wychodzeniem z psem na dwór. Zasady bezpieczeństwa wychodzenia z psem, regularnoś ć,
przykład pra widłowych i nieprawidłowych komend, pokaz trzymania psa . Przykładowe zagrożenia na space rze.
Zajęcia indywidualne
26.01.2015 – Indywidualne poznanie ka żdego pa cjenta . Zapoznanie si ę z psem, poznanie jego i mienia , próba kontaktu wzrokowego i
czuciowego. Pies jaki jes t ka żdy widzi – prezenta cja psa, jego ras y, wieku ora z ustalenie zasad obcowania z ni m. Nauka bezpiecznego
za chowania się wobec psa
50
30.01.2015 – Poznanie si ę pacjentów i psa (jego i mienia). Podjęcie próby kontaktu wzrokowego i czuciowego
2.02.2015 – Pokazywanie przez pa cjenta lub z pomocą prowa dzącego częś ci ciała na psie, ukazanie odpowiedni ch częś ci ciała na sobie. Słowne
lub ruchowe określenie wys tępujących różni c lub podobieństw. Czym różni się pies od człowieka? – zajęcia na temat orienta cji w schema cie
cia ła psa oraz własnym. Ćwi czenia percepcji
9.02.2015 – Za jęcia uczące potrzeb psa . Pokazanie przez terapeutę potem indywidualne pokaza nie co należy wykona ć w ci ągu dnia aby
zaspokoić pods tawowe potrzeby psa (jedzenie, sen, spa cer). Uwrażliwienie pa cjentów na potrzeby i nnych istot
16.02.2015 – Obowiązki właści ciela psa – rozmowa nt. roli właści ciela psa. Indywidualne omówienie ora z pokaz pods tawowych obowi ązków
wobec psa . Aktywacja pa cjenta do wykonania podsta wowych czynnoś ci związanych z obowi ązkami wobec psa : czesanie, głaskanie (ćwi czenia
pri opiorecepcji )
23.02.2015 – Po co w ogóle nam ps y – prezenta cja zalet związanych z posiadaniem psa. Omówienie zalet. Poka zanie zalet z obcowania z psem,
ćwi czenia ruchowe, aktywi zujące poprawiające sprawnoś ć fi zyczną, ćwi czenia przyczynowo-skutkowe
2.03.2015 – Pies psu nie równy – prezenta cja różnych ras psów, i ch pochodzenia i ról dla których zostały s tworzone. Poka z różnych ras psów,
ma na celu znajdywanie różnic i podobieńs tw, związane z ćwiczeniem pami ęci , zna jdywaniem s zczegółów, popra wa koncentra cji i percepcji
09.03.2015 – Smycze, szel ki, obroże -wykonywanie akcesori ów zwi ązanych z psami ora z wręczanie i ch psu. Indywidualne poka zanie a kcesoriów
dla psa: smycze, pos łanie, s zczotki różnego rodza ju. Ćwi czenia czucia powierzchownego i głębokiego. Do czego s łużą dane akcesoria
16.03.2015 – Pies na spa cerze – zasady zwi ązane z wychodzeniem z psem na dwór
51
27.03.2015 – Co pies może jeś ć? – omówienie oraz przygotowa nie specjalnego poczęstunku dla psa
Poziom zaktywizowania uczestników
Pa cjenci uczes tni czący w progra mie dogotera peutycznym, reprezentowali zróżni cowane zaangażowanie w za jęcia. Pi ęciu spoś ród uczes tni ków
reprezentowało zaangażowanie na dobrym poziomie oraz niemal pełne uczes tni ctwo. Byli to nas tępujący pa cjenci :
 Pa cjent D01 ba rdzo chętnie przychodził na zajęcia ; utrudnieniem w angażowaniu się nie był wys tępujący u niego brak komunika cji
werbalnej, wiele kwes tii komunikowanych było poprzez gesty; pa cjent za wsze sumiennie wykonywa ł powierzone zadania, s ta rając się
robi ć to jak najlepiej i w miarę precyzyjnie, ła two nawiązywa ł kontakt z psem i wyka zywa ł duże zainteresowanie za jęciami ;

Pacjent D02 chętnie uczestniczył w zajęciach; pierwszy przychodził na zajęcia i wychodził z nich ostatni; szukał kontaktu z psem, często wydając psu
komendę ,,łapa”; wyraźnie poszukiwał kontaktu również z terapeutką i innymi uczestnikami, rozmawiał, nie wychodził na przerwę, wypijał kawę w
pomieszczeniu, w którym odbywały się zajęcia; wymagał dużej pomocy w toku ich realizacji, ale pomimo ograniczeń motorycznych, bardzo chętnie
wykonywał powierzone zadania, starał się w miarę swoich możliwości wykonywać je jak najlepiej potrafi; jako jedyny również przychodził
samodzielnie na zajęcia indywidualne;

Pacjent D04 bardzo chętnie brał udział w zajęciach; pomimo ograniczeń komunikacyjnych (brak mowy werbalnej), dobrze radził sobie w toku zajęć,
wykorzystując dźwięki paralingwistyczne oraz różnorodne wokalizacje dźwiękonaśladowcze; przy pomocy tych dźwięków wyrażał ogromną radość,
kiedy przystępował do zadań związanych z kontaktem z psem; w pełni wykonywał wszystkie powierzone zadania; z własnej inicjatywy zawsze witał
się i żegnał z psem; ponadto wyrażał ogromną radość, kiedy pies był przekierowany na czynność, którą on sam wykonywał; w tych sytuacjach
podejmował z własnej inicjatywy próby pogłaskania psa; czas odbywania zajęć, zainteresowania nimi, rozwijania kontaktu z psem, wykonywania
zadań osiąga u pacjenta około 60 minut;

Pacjent D07 wykazywał duże zainteresowanie zajęciami z psem; wykonywał zadania samodzielnie, po uprzednim ich pokazaniu przez terapeutkę;
wykonywanie zadań charakteryzowała duża staranność; pacjent reprezentuje zespół Downa, był towarzyski, bez ograniczeń włączał się w
konwersacje, często werbalnie wyrażał zadowolenie z udziału w zajęciach.
52
Jeden spośród uczestników – Pacjent D09 – nie był początkowo przekonany do zajęć z udziałem psa. Jest to osoba starsza o słabym słuchu i wzroku,
potrzebująca pomocy opiekunów w wykonywaniu podstawowych czynności. Nie uczestniczył w zajęciach styczniowych, leżał w sali obok i słuchał tego, co się
działo. Po kilku próbach namowy przekonał się do psa. Kiedy zaczął uczestniczyć na zajęciach, systematycznie powtarzał już przerobiony materiał np. jak
witać się z psem, gdzie głaskać psa itp. Obecnie wzrosło jego zaangażowanie, często włącza się w dyskusję, śmieje się, powtarza informacje dotyczące zajęć.
Jego zaktywizowanie osiągnęło wyższy poziom – od początkowego biernego uczestnictwa do w pełni aktywnego udziału.
Z kolei Pacjent D08 – także osoba starsza niedosłysząca i niedowidząca – z uwagi na bardzo słabą motywację wymagał szczególnego namawiania do wzięcia
udziału w zajęciach oraz każdorazowego przyprowadzenia na nie. Uczestnik ten preferuje spędzanie czasu leżąc w łóżku. Werbalnie sygnalizował złe
samopoczucie oraz osłabienie. Po przyjściu na zajęcia podejmował zadania. Podczas dwóch zajęć był obecny na zajęciach lecz nie wykonywał zadań.
U pozostałych pacjentów występowały różnorodne trudności w uczestniczeniu w zajęciach dogoterapeutycznych:

Pacjent D06 chętnie przychodził na zajęcia, czekał przed drzwiami z niecierpliwością, lecz kiedy już się przywitał się z uczestnikami i z psem,
podejmował liczne próby zwrócenia uwagi na siebie mówiąc, że chcę pić lub że jest mu zimno; dystrofia w zakresie mięśni kończyn górnych utrudnia
mu uchwycenie jakiegokolwiek przedmiotu; niekiedy podejmował próby wykonania różnorodnych zadań; reprezentował bardzo zróżnicowany
poziom zaangażowania i zaktywizowania podczas zajęć (prawdopodobnie uwarunkowane stanem zdrowia oraz czynnikami sytuacyjnymi);

Nieco inne trudności odczuwa Pacjent D05; chętnie przychodził na zajęcia, jednak brak koncentracji uwagi uniemożliwiał mu pełne uczestnictwo w
nich; wszelkie dźwięki (aktywności innych pacjentów, poruszanie się psa w pomieszczeniu) rozpraszały go; wyraźna była też awersyjna reakcja z
chwilowym wycofaniem się po przypadkowym kontakcie dotykowym inicjowanym przez psa; pacjent reagował krótkotrwałym niepokojem;
zachowania takie nie pojawiały się, gdy pacjent sam dotykał lub głaskał psa; pacjent z zainteresowaniem wodził wzrokiem za psem, a następnie z
zaangażowaniem wykonywał zadania; wykonawstwo mało precyzyjne lub nieprawidłowe.
Pacjent D10 nie uczestniczył w trzech zajęciach w lutym. Powodem nieobecności było oddalanie się z zajęć. Brak komunikacji werbalnej uniemożliwił
ustalenie przyczyny takich zachowań. Na pozostałe zajęcia przychodził doprowadzony, lecz nie uczestniczył w nich czynnie. Kontakt z psem pojawiał się
wyłącznie na zakończenie zajęć, kiedy każdy uczestnik żegnał się ze zwierzęciem. Pacjent utrzymywał relacje z uczestnikami zajęć i terapeutką. Częste były
jego praktyki związane z próbami przytulania się do terapeutki.
Z uwagi na opisane trudności podjęto decyzje o przeniesieniu pacjenta D10 na zajęcia indywidualne.
Dwaj pacjenci nie uczestniczyli w sesjach dogoterapeutycznych. Byli to:
53

Pacjent D03, który zwykle przebywa w świetlicy; próba zmiany miejsca pobytu była negowana krzykiem i próbą fizycznego powrotu do świetlicy;
podjęto zatem kilka działań nawiązania kontaktu z psem w warunkach świetlicy; przyniosło to tylko jedną próbę pogłaskania psa; działania takie
będą nadal podejmowane – pomimo, że warunki panujące w świetlicy nie są dobre dla psa;

Pacjent D11 często wychodził poza teren ośrodka i nie można go było odnaleźć; jeśli pojawiał się na zajęciach, wykonywał powierzone zadania;
działania te podejmowane były bez kontaktu wzrokowego lub werbalnego z grupą.
W badanej grupie przeprowadzono następujące badania kwestiona riuszowe:
1. Skala Vas nasta wienia pa cjentów do za jęć z udzia łem psa
Jes t to skala 10-s topniowa, pa cjent proszony jes t o za zna czenie od 0-10 jakie ma nasta wienie do za jęć z udzia łem psa .
Skala ta zos ta ła zmodyfi kowa na i to prowadzący określił nas tawienie do za jęć z udzia łem psa , ponieważ większość pacjentów nie
posiada zasobów umożliwiających podjęcie takiego za dania.
2. Kwesti ona riusz bezpiecznego zachowania się z udziałem psa.
3. Ankieta zachowania pa cjenta .
4. Tes t Eurofit – równowaga .
Tabela 10. Zesta wienie wyni ków z pomia ru skalą Vas
Kod
D01
D02
D03
D04
D05
D06
D07
Wynik
8
9
brak
10
7
4
10
54
D08
7
D09
trudny do określenia
D10
trudny do określenia
D11
3
Źródło: badania własne ewaluatorki programu dogoterapii
Ba danie wykonano jednora zowo, podczas trzeci ch zajęć z uczes tnika mi dogotera pii. Tylko dwóch pa cjentów osiągnęło w ocenie tera peutki
ma ks ymalny, 10-punktowy wynik (pa cjenci D04 i D07). U pa cjentów, D09 i D10 ocena nie była możliwa .
Kwesti ona riusz bezpiecznego za chowania się z udziałem psa był za trudny do przeprowadzenia w grupie z uwagi na bra k kontaktu werbalnego,
w za jęciach uczes tni czą osoby s łabo s łys zące lub nies łys zące.
Tabela 11. Zesta wienie wyni ków z pomia ru za chowania pa cjenta
Kod
Informacje nt. nastawienia pacjenta
Informacje nt. wydarzeń w ciągu
w dniu pierwszych zajęć (kod 1,2,3)
ostatnich 3 miesięcy: kod (1,2,3,4,5)
D01
2
3
D02
2
3
D03
3
4
D04
2
3
D05
2
3
D06
3
4
D07
2
3, 1
D08
2
3, 1
D09
3
3
D10
2
3
D11
2
4
55
Podczas pierwszych zajęć dwóch pa cjentów reprezentowało ba rdzo dobre nastawienie do za jęć (D03, D09), pozos tali – dobre. Ocena wyda rzeń
z osta tni ch trzech miesięcy w skali 5-stopniowej jes t na tomias t ba rdziej zróżni cowana . Żaden z badanych pa cjentów nie uzys ka ł maks ymalnej
oceny. Najbardziej korzys tne zda rzenia, wyraźny progres wys tąpił u pa cjentów D03 oraz D11. Z kolei Pa cjenci D07 i D08 cha rakteryzowali się
ba rdzo skra jnym funkcjonowaniem podczas za jęć.
Tabela 12. Zesta wienie prób wykonanych w Testem Eurofi t – równowaga
Kod
D01
D02
D03
Równowaga
wykonano
wykonano
brak możliwości
wykonania
D04
brak możliwości
wykonania
D05
brak możliwości
wykonania
D06
brak możliwości
wykonania
D07
wykonano
D08
wykonano
D09
wykonano
D10
brak możliwości
wykonania
D11
wykonano
56
Z uwa gi na wykonywanie jes zcze badania tes tem Eurofi t – równowaga nie jes t możliwa interpreta cja wyników ora z ich zes tawianie z innymi
wyni kami tes tów zas tosowanych wobec uczes tni ków za jęć z udzia łem psa .
Pa cjenci sta ra ją si ę uczestni czyć w za jęcia ch
Uczes tnicy za jęć grupowych s ą niezintegrowani
Konieczne jes t przeniesienie pa cjenta D10 na zajęcia i ndywidualne, poprowadzenie obserwa cji jego reakcji w rama ch tej formy pra cy i podjęcie
decyzji o dalszej formie terapii
Konieczne jes t uregulowanie wyjś ć pa cjenta D11 z pla cówki . Aktywnoś ci tego rodza ju nie powinny mieć miejs ca w termi nach za jęć grupowych
dogoterapeutycznych
Koniecznoś ć zwi ększenia zaanga żowania ora z popra wa precyzji wykonywania zadań przez pa cjenta D05
 Is tnieje duże zróżnicowanie cha rakterys tyk pacjentów biorących udzia ł w zajęcia ch dogoterapii
 Przejawianie zachowań nawykowych i rutynowych w dziennych rytma ch dobowych (np. s ta łe przebywanie w określonym miejscu,
podejmowanie rutynowych czynności ) ogra ni cza (a może na wet wyklucza) rozwijanie doświadczeń związanych z kontaktem z psem
 Niemożnoś ć wykonania ws zys tki ch badań kwes tiona rius zowych ora z badań przy użyciu skal
57
 Osoba prowadząca ba rdzo zaangażowana , s ta ra się dos tosować trudnoś ć zajęć do potrzeb grupowych i indywidualnych, wiele celów
wcześniej zaplanowanych nie można osiągnąć z powodu cech pa cjentów taki ch ja k: głębokie zaburzenia poznawcze, zaburzenia
emocjonalne, trudnoś ci komunika cyjne, defi cyty w sferze motywa cji
58
Wnioski
Przeprowadzona analiza zgromadzonych danych z obserwacji, z dokumentów zastanych w Filii ZOLiRM w Owińskach oraz
dokumentów wytworzonych celowo w procesie ewaluacji możliwe jest sformułowanie następujących ogólnych wniosków:
 Programy realizowane są rytmicznie, zgodnie z planem oraz z właściwą starannością
 Osoby prowadzące zajęcia wywiązują się z powierzonych im zadań
 Budowanie relacji terapeutycznej dostosowane było do możliwości pacjentów
 Część spośród pacjentów nie uczestniczyło w zajęciach z uwagi na wskazania medyczne (zły, a nawet krytyczny
stan zdrowia; konieczność izolacji; stan po ataku epilepsji itp.)
 W trakcie realizacji programu pojawiały się różnorodne zakłócenia
 Źródłem zakłóceń były: indywidualne cechy uczestników, ich stan zdrowia oraz cechy i zjawiska związane z
funkcjonowaniem grupy, związane głównie ze sposobem rozwijania
relacji interpersonalnych oraz
komunikowaniem
 Istnieje duże zróżnicowanie charakterystyk pacjentów biorących udział w zajęciach we wszystkich programach, co
wymusza na terapeutach konieczność ogromnego różnicowania sposobów pracy z poszczególnymi osobami
59
 Pacjenci przejawiali liczne zachowania nawykowe i rutynowe w dziennych rytmach dobowych (np. stałe
przebywanie w określonym miejscu, podejmowanie rutynowych czynności), co ogranicza (a niekiedy nawet
wyklucza) pełne uczestnictwo w zajęciach
 Pomimo dużego zaangażowania terapeutów w zajęcia niektórych celów zaplanowanych w programie nie można
osiągnąć u niektórych spośród pacjentów z powodu ich cech lub zachowań takich jak: głębokie zaburzenia
poznawcze, zaburzenia emocjonalne, trudności komunikacyjne, deficyty w sferze motywacji, zachowania
stereotypowe (głównie w programach: muzykoterapii, terapii przez teatr oraz dogoterapii)
 Pomimo długoterminowego zamieszkiwania pacjentów w oddziale oraz upływu pierwszego kwartału realizacji
zajęć programów o charakterze grupowym, nie nastąpiło zintegrowanie pacjentów (w ramach poszczególnych
grup terapeutycznych)
 Uczestnictwo w zajęciach z teatroterapii pomaga uczestnikom inaczej spojrzeć na siebie nawzajem
 Wystąpiła niemożność wykonania wszystkich badań kwestionariuszowych oraz badań przy użyciu skal
 Konieczna okazała się zmiana kwestionariusza do badania nastroju
 Wystąpiły trudności z badaniem nastroju pacjentów z uwagi na opuszczanie przez nich zajęć przed ich
zakończeniem
 Problemem w grupie było wyśmiewanie osób słabszych lub przeżywających jakiś problem
 Zajęcia zakłócały reakcje na brak papierosów i kawy u wybranych pacjentów
60
 Udział kilku spośród zakwalifikowanych pacjentów w zajęciach był warunkowany tym, czy w czasie
przeznaczonym na zajęcia pojawiały się jakieś działania natury organizacyjnej w oddziale (np. wyładunek prania,
konieczność zrobienia zakupów poza budynkiem oddziału), które pacjenci wykonywali w zamian za otrzymywane
papierosy
Zalecenia
Sformułowane powyżej wnioski wymagają zalecenia:
 Dalszego starannego realizowania zadań programowych
 Kontynuacji prowadzenia zadań ewaluacyjnych
 Zakończenia pilotażu i dalej systematycznego stosowania nowego kwestionariusza do badania nastroju u
pacjentów
 Wykonania w kolejnym kwartale badania procesu grupowego
 Wsparcia przez personel oddziału procesu motywowania pacjentów oraz ich doprowadzania na zajęcia
 W miarę możliwości indywidualizowaniu przez terapeutów podejścia do poszczególnych pacjentów
 Starannego, przemyślanego tworzenia sytuacji wpływających na zwiększenie integracji pacjentów w ramach grup
terapeutycznych
61
 Trwałego i zdecydowanego reagowania na sytuacje wyśmiewania, szydzenia z osób słabszych lub przeżywających
jakiś problem w ramach zajęć
 Pomocy personelu oddziału w lokalizowaniu pacjentów, którzy zajęcia opuścili przed czasem ich zakończenia oraz
powtórnym doprowadzeniu na zajęcia
 Rytmicznego zapewniania środków do realizacji zajęć
 Podjęcia dyskusji (personel oddziału – terapeuci realizujący programy) nad zachowaniami nawykowymi i
rutynowymi pacjentów w dziennych rytmach dobowych i możliwościami ich zmiany w celu poprawy uczestnictwa
w zajęciach programów
 Zniesienia okoliczności, w których pacjenci nie przychodzą na zajęcia lub z nich wychodzą przed zakończeniem –
aspekt indywidualny pacjenta
 Zniesienia okoliczności, w których pacjenci nie przychodzą na zajęcia lub z nich wychodzą przed zakończeniem –
aspekt organizacyjny oddziału
 Rozważenia w oddziale możliwości innego motywowania i nagradzania pacjentów niż rozdawnictwo papierosów
62

Pobierz dokument - projektowinska.pl

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wniosek o wynajem

Horyzont 2020 - Krajowy Punkt Kontaktowy

Śpiewajmy Bogu chwałę

polski zw 147-,ek dz`ilt`kowc ow

Foresight_Wlkp_2009-12-10_Konferencja_4_PIGIEiK_Poznan

Polish Abroad Saturday School Kalendarz zajęć szkolnych 2016/2017

Dokumentacja fotograficzna mostu na rzece Wisłok w ciągu drogi