Ustrój republiki rzymskiej Zgromadzenia Urzędnicy – magistratus

Ustrój republiki rzymskiej
Zgromadzenia
W republice rzymskiej istniały aż cztery rodzaje zgromadzeń: zgromadzenia centurialne
(comitia centuriata), trybusowe (comitia tributa), kurialne (comitia curiata) oraz zebrania
plebejskie (concilia plebis). We wszystkich głosowanie uczestników miało charakter
pośredni – przez jednostki organizacyjne (centurie, trybusy, kurie).
Zgromadzenia centurialne były zorganizowane według klas majątkowych w centurie.
Większość centurii grupowała bogatych obywateli – 98 centurii na 193. Zawsze najpierw
głosowało 18 centurii ekwitów (jeźdźców, czyli najbogatszych Rzymian), a następnie 80
centurii Rzymian pierwszej klasy majątkowej. W sumie te centurie były w stanie
przeforsować każdą decyzję.
Zgromadzenia centurialne wypowiadały wojnę, a także ratyfikowały traktaty pokojowe
zawierane przez senat. Do ich kompetencji należał wybór urzędników wyposażonych w
imperium, czyli moc wydawania zarządzeń i stosowania sankcji: konsulów, pretorów i
cenzorów. Przyjmowały bądź odrzucały projekty ustaw przedłożonych przez konsulów –
wprowadzanie zmian do projektu było niedopuszczalne. Rozpatrywały apelacje od wyroków
skazujących na karę śmierci.
Zgromadzenia trybusowe zorganizowane były według jednostek terytorialnych – tribusów –
których było (od roku 241 p.n.e.) 35 (w tym 31 wiejskich i 4 miejskie). Sporą rolę odgrywało
tu chłopstwo. Zgromadzenia te zajmowały się powoływaniem niższych urzędników – edylów
i kwestorów – oraz prawodawstwem. Pod koniec istnienia republiki komicja trybusowe stały
się głównym organem ustawodawczym, dystansując w tej roli komicja centurialne.
Zgromadzenia kurialne, najstarsze z rzymskich zgromadzeń, składały się z 30 kurii, będących
pozostałością dawnego podziału rodowego. Przyznawały imperium maius, czyli władzę
wojskowo-religijną, konsulom i pretorom.
Zebrania plebejskie były zorganizowane według zasady trybusowej, uczestniczyli w nich
jednak tylko przedstawiciele plebsu. Wybierały trybunów i edylów ludowych, uchwalały
ustawy.
Terytorialny rozrost państwa rzymskiego w okresie republiki powodował, że coraz mniej
obywateli rzymskich mogło brać udział w obradach zgromadzeń. Była to jedna z istotnych
przyczyn narastającego kryzysu republikańskiego modelu ustrojowego.
Urzędnicy – magistratus
Urzędnicy byli wybierani najczęściej na rok, nie otrzymywali diet, sami ponosili wydatki z
własnych dochodów. Urząd był zaszczytem (honores). W praktyce oznaczało to, iż
sprawowanie funkcji państwowych dostępne było tylko dla ludzi bogatych.
Urzędy sprawowane były kolegialnie. Wyjątek stanowiła dyktatura: dyktator powoływany był
w sytuacjach nadzwyczajnych, w obliczu bezpośredniego zagrożenia bezpieczeństwa Rzymu,
najwyżej na okres sześciu miesięcy. Wybierał go senat, a zatwierdzał konsul. Dyktator
posiadał najwyższą władzę, tzw. summum imperium, jego zarządzenia nie podlegały apelacji.
Pomocnikiem dyktatora był dowódca jazdy, czyli magister equitum.
Konsulowie byli najwyższymi rangą urzędnikami rzymskimi. Wybierano ich na rok w liczbie
dwóch spośród patrycjuszy. Przysługiwała im władza wykonawcza i naczelne dowództwo
armii. Posiadali imperium maius, czyli władzę najwyższą w Rzymie i poza jego granicami w
wypadku wojny. Zwoływali zgromadzenia centurialne i trybusowe oraz posiedzenia senatu.
Każdy konsul miał prawo weta wobec decyzji swojego kolegi. Na obszarze Rzymu władza
konsulów była ograniczona możliwością zastosowania weta przez trybunów ludowych. Do
obowiązków konsulów należało także interpretowanie auspicjów, czyli oficjalnych wróżb,
których celem było poznanie woli bogów. Konsulowi towarzyszyło dwunastu liktorów z
pękami rózeg (fasces), które były symbolem najwyższej władzy.
Pretorzy – w liczbie dwóch – zajmowali się utrzymywaniem porządku publicznego i
sądownictwem karnym oraz cywilnym, wydawali także edykty określające zasady
postępowania sądowego. Mianowali prefektów mających władzę porządkową i sądowniczą w
miastach italskich, zastępowali również konsulów w czasie ich nieobecności w Rzymie.
Pretorowi towarzyszyło 6 liktorów.
Cenzorzy byli wybierani w liczbie dwóch na pięć lat, lecz władzę swą faktycznie sprawowali
tylko przez 18 miesięcy. Przeprowadzali wówczas majątkowy spis ludności (census) i podział
na centurie oraz trybusy, sporządzali także listy senatorów spośród byłych członków
magistratury. Wyznaczali wysokość ceł i podatków, zawierali kontrakty na wykonanie robót
publicznych (budowa dróg, akweduktów etc.).
Trybuni ludowi – w liczbie dziesięciu wybierani przez concilia plebis – pilnowali interesów
plebsu. Mieli prawo weta i inicjatywy ustawodawczej, aresztowania urzędników, zwoływania
zgromadzeń. Przysługiwała im nietykalność osobista.
Edylowie tworzyli kolegium, któremu podlegały sprawy bezpieczeństwa i porządku w
mieście, dbanie o zaopatrzenie w żywność i wodę oraz urządzanie igrzysk, a także ściąganie
podatków w samym Rzymie.
Kwestorzy – w liczbie czterech – byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych,
ściągali podatki z terenów podbitych przez Rzym.
W republice rzymskiej szczeble kariery urzędniczej były ściśle określone: kwestor musiał
mieć ukończone 27 lat i odbytą służbę wojskową, edyl lub trybun ludowy – ukończone 30 lat,
pretor – 40 lat, konsul – od 43 lat. Ponownie można było zostać konsulem po upływie
minimum 10 lat.
Senat
Organ ten składał się z byłych urzędników (konsulów, pretorów, a pod koniec republiki także
edylów) zasiadających dożywotnio. Usunięcie z senatu mogło być spowodowane
naruszeniem obowiązujących obyczajów i dokonywane było przez cenzora. Liczba senatorów
początkowo wynosiła 300, w czasach Sulli wzrosła do 600, a za dyktatury Juliusza Cezara do
900.
Senat zatwierdzał ustawy uchwalane przez zgromadzenia centurialne i trybusowe, wydawał
rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa publicznego, spraw kultu i urządzeń miejskich. W
dziedzinie spraw skarbowych ustalał wysokość podatków, decydował o sprzedaży ziemi
publicznej, ustalał wydatki z budżetu. W sferze polityki zagranicznej podejmował uchwały,
na podstawie których komicja centurialne wypowiadały wojnę, określał także warunki
pokojów i przymierzy, przyjmował obcych posłów i wysyłał rzymskich. W sytuacjach
zagrożenia państwa decydował, czy należy mianować dyktatora. Wyznaczał namiestników
prowincji.
Senat był ostoją władzy nobilitas – arystokracji rzymskiej, warstwy szczególnie przywiązanej
do ustroju republikańskiego.