Inwentaryzacja ornitologiczna obszaru specjalnej ochrony ptaków

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Członek Światowej Unii Ochrony Przyrody 01‐445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 13 tel./fax: (48) (22) 877 23 59 – 62 e‐mail: [email protected] www.nfos.org.pl NIP: 522‐000‐18‐89
Inwentaryzacja ornitologiczna obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB040004 (awifauna lęgowa) Warszawa, Poznań, październik 2011 Koordynator projektu: Andrzej Weigle Autorzy opracowania: Przemysław Wylegała (koordynacja prac, prace terenowe, analiza zebranych danych) Andrzej Batycki (inwentaryzacja terenowa, opracowanie GIS) Bartosz Krąkowski (inwentaryzacja terenowa) Daniel Cierplikowski (inwentaryzacja terenowa) Opracowano na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na podstawie umowy nr 189/GDOŚ/DON/2010 Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 2
Spis treści 1. Metodyka ....................................................................................................................... 5 1.1 Metodyka prac terenowych oraz opracowywania wyników............................................ 5 1.2. Lista specjalistów wykonujących liczenia oraz terminy kontroli .................................... 5 2. Wyniki inwentaryzacji..................................................................................................... 6 2.1. Liczebność populacji inwentaryzowanych gatunków ptaków......................................... 6 3. Ocena znaczenia obszaru Natura 2000 dla ptaków lęgowych w tym przydatności obszaru do włączenia do sieci Natura 2000 .................................................................................... 10 4. Kluczowe siedliska ptaków............................................................................................ 14 5. Analiza zagrożeń ........................................................................................................... 14 5.1 Kluczowe zagrożenie w obszarze w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony.......................................................................................................... 14 5.2 Zagrożenia potencjalne w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony.......................................................................................................... 15 6. Propozycja monitoringu ornitologicznego ..................................................................... 15 7. Propozycje zmiany przebiegu granic obszaru Natura 2000 ............................................ 16 8. Literatura ...................................................................................................................... 18 Spis załączników do opracowania: Załącznik nr 1. Standardowy Formularz Danych dla obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB080002. Załącznik nr 2. Rozmieszczenie gatunków ptaków na terenie proponowanego obszaru Natura 2000 i powierzchni monitoringowych (warstwa .shp w układzie odniesienia 1992 – płyta CD). 3
4
1. Metodyka 1.1 Metodyka prac terenowych oraz opracowywania wyników Dane o liczebności i rozmieszczeniu ptaków lęgowych pochodzą z 2011 roku. Inwentaryzację wykonano stosując metodę szybkiego kartowania (Tomiałojć 2010), polegającą na co najmniej trzykrotnej penetracji całego obszaru w ciągu sezonu lęgowego i notowaniu stanowisk ptaków na mapach lub ortofotomapach. Fragmenty najbardziej atrakcyjne dla ptaków, kontrolowano 5–7 razy w sezonie. Inwentaryzację wykonano stosując zalecenia (terminy i liczba kontroli) znajdujące się w „Poradniku metodycznym dotyczącym gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią” (Chylarecki et al. 2009). Dla zwiększenia wykrywalności chruścieli Rallidae, perkozka Tachybaptus ruficollis, dzięciołów Piciformes oraz jarzębatki Sylvia nisoria – stosowano stymulację magnetofonową. Cześć kontroli wykonywano przy pomocy kajaka, szczególne te nastawione na wykrywanie bączka Ixobrychus minutus, perkoza dwuczubego Podiceps cristatus, łyski Fulica atra, rybitwy rzecznej Sterna hirundo oraz trzciniaka Acrocephalus aerundinaceus. Po zakończeniu badań terenowych wyniki wraz z terminami kontroli były zbierane przez koordynatora w celu ich zbiorczego zestawienia W oparciu o mapki zbiorcze określana była liczebność poszczególnych gatunków na danym stanowisku. Liczebności minimalne określano na podstawie stwierdzonej liczebności. Liczebność szacunkową określona biorąc pod uwagę stwierdzona liczebność i rozmieszczenie poszczególnych gatunków skonfrontowaną z całkowita powierzchnią odpowiednich siedlisk. 1.2. Lista specjalistów wykonujących liczenia oraz terminy kontroli Prace terenowe były wykonywane przez zespół czterech wysoko wykwalifikowanych ornitologów terenowych. Na badania terenowe przeznaczono 70 osobodni dni (łącznie około 560 godzin). Kontrole zgodnie z harmonogramem zostały wykonane w następujących terminach: Nazwisko specjalisty Daty wykonania liczeń Przemysław Wylegała (kierownik zespołu) Marzec: 30 Kwiecień: 09 Lipiec: 13 Andrzej Batycki Marzec: 30 Kwiecień: 09 Lipiec: 13 Bartosz Krąkowski Marzec: 15, 16, 26 Kwiecień: 03, 04, 10, 16, 17, 24, 29 Maj: 08, 09, 15, 16, 20, 21, 28, 29 Czerwiec: 04, 05, 12, 13, 18, 19, 25, 26 Lipiec: 02, 03, 08, 09, 16, 17, 23, 29 5
Daniel Cierplikowski Marzec: 27, 30 Kwiecień: 01, 02, 05, 10, 15, 16, 17, 23, 27, 28, Maj: 02, 07, 09, 12, 18, 20, 21, 22, 29, 30 Czerwiec: 06, 12, 16, 21, 25 Lipiec: 09, 10, 13 2. Wyniki inwentaryzacji 2.1. Liczebność populacji inwentaryzowanych gatunków ptaków W trakcie inwentaryzacji prowadzonych w roku 2011 w granicach obszaru Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska stwierdzono występowanie 16 lęgowych gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409 EWG (tab. 1). Ogółem podczas prac terenowych w roku 2011 zlokalizowano w obszarze 1661 stanowiska lęgowe 41 gatunków ptaków. Zbiorcze zestawienie liczebności tych gatunków oraz znaczenia dla nich obszaru Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska przedstawiono w tabeli 1. 6
Tabela 1. Liczebność lęgowych gatunków ptaków w OSO Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska w roku 2011. Kolorem szarym zaznaczono gatunki których liczebność w obszarze przekracza 0,51% populacji krajowej lub z innych powodów kwalifikujące się jako przedmioty ochrony Populacja lęgowa w Polsce Kod Wartości progowe kryterium (liczba par) Populacja lęgowa w OSOP Dolina Dolnej Noteci Kryteria spełnione przez dany gatunek Gatunek Minimalna ocena liczebności Maksymalna ocena liczebności B2 B3 C1 C6 Minimalna ocena liczebności Maksymalna ocena liczebności Udział populacji lęgowej w OSO Dolina Dolnej Noteci w stosunku do populacji krajowej [%] minimum maksimum Gatunki z zał. I Dyrektywy Ptasiej A021 Botaurus stellaris 4100 4800 41 41 21 22 0,45 0,52 A022 Ixobrychus minutus 700 700 7 14 16 C6 2,14 2,14 A031 Ciconia ciconia 41000 43000 220 220 10 10 0,02 0,02 A075 Haliaeetus albicilla 700 800 7 7 1 1 0,13 0,14 A081 Circus aeruginosus 6500 8000 65 18 19 0,23 0,28 A119 Porzana porzana 2500 3500 25 25 12 12 0,34 0,48 A120 Porzana parva 1200 1800 12 12 4 4 0,22 0,33 A122 Crex crex 30000 45000 300 60 300 4 4 0,01 0,01 A127 Grus grus 12000 15000 120 120 13 13 0,09 0,11 A193 Sterna hirundo 4000 4500 40 45 50 C6 1,06 1,19 A229 Dryocopus martius 35000 70000 350 3 3 0,00 0,01 A238 Lullula arborea 50000 80000 500 500 11 13 0,02 0,02 A255 Luscinia svecica 1300 1800 13 4 5 0,25 0,35 A320 Sylvia nisoria 20000 50000 200 200 6 8 0,01 0,04 A338 Lanius collurio 200000 400000 2000 101 120 0,03 0,06 A379 Emberiza hortulana 150000 300000 1500 38 40 0,01 0,03 7
Pozostałe gatunki A004 Tachybaptus ruficollis 7500 10000 11 13 0,13 0,17 A005 Podiceps cristatus 15000 25000 117 125 0,50 0,83 A017 Phalacrocorax carbo 20000 22000 425 430 1,95 2,15 A036 Cygnus olor 6500 7000 8 10 0,14 0,15 A043 Anser anser 3200 3600 196 215 5,97 6,72 A051 Anas strepera 2000 2200 13 15 0,68 0,75 A055 Anas querquedula 2000 3500 8 9 0,26 0,45 A056 Anas clypeata 1300 2000 15 16 0,80 1,23 A059 Aythya ferina 20000 30000 95 100 0,33 0,50 A061 Aythya fuligula 15000 25000 51 60 0,24 0,40 A067 Bucephala clangula 1200 1500 4 4 0,27 0,33 A113 Coturnix coturnix 100000 150000 3 3 0,00 0,00 A118 Rallus aquaticus 10000 20000 94 100 0,50 1,00 A123 Gallinula chloropus 10000 20000 35 40 0,20 0,40 A125 Fulica atra 100000 250000 220 240 0,10 0,24 A142 Vanellus vanellus 100000 150000 13 14 0,01 0,01 A153 Gallinago gallinago 15000 30000 21 22 0,07 0,15 A162 Tringa totanus 2000 2500 4 4 0,16 0,20 A179 Larus ridibundus 80000 90000 800 31 35 0,04 0,04 A232 Upupa epops 10000 15000 100 7 8 0,05 0,08 A290 Locustella naevia 100000 200000 6 6 0,00 0,01 A291 Locustella fluviatilis 50000 80000 5 7 0,01 0,01 A292 Locustella luscinioides 10000 30000 35 40 0,13 0,40 A298 Acrocephalus arundinaceus 20000 50000 410 420 0,88 2,10 A371 Carpodacus erythrinus 10000 30000 28 30 0,10 0,30 65 20 150 8
Ryc. 1. Stanowiska lęgowe wszystkich zinwentaryzowanych gatunków ptaków (zielone punkty) oraz gatunków uznanych za przedmioty ochrony (czerwone punkty) w obszarze Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska w 2011 roku 3. Ocena znaczenia obszaru Natura 2000 dla ptaków lęgowych w tym przydatności obszaru do włączenia do sieci Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska jest jedna z najważniejszych ostoi ptaków wodno–błotnych w Wielkopolsce, a dla kilku gatunków pełni istotna rolę także skali Polski. Jest to ważna w skali kraju ostoja lęgowa bączka, bąka, gęgawy, krakwy, płaskonosa, kormorana, perkoza dwuczubego, wodnika, rybitwy rzecznej oraz trzciniaka. W skali regionalnej obszar ten jest także istotny jako ważne lęgowisko głowienki, czernicy, błotniaka stawowego, kropiatki, zielonki, łyski, głowienki, czernicy, podróżniczka, brzęczki i dziwonii. W ciągu ostatnich dwudziestu lat zaobserwowano w Ostoi Nadgoplańskiej wyraźne zmiany liczebności gatunków gniazdujących i nielęgowych (por. Kupczyk 1997). Związane one były zarówno z trendami populacyjnymi ptaków wodno–błotnych notowanymi w skali Europy (BirdLife International 2004), jak i zmianami środowiskowymi zachodzącymi w środowisku nadgopla. Do kluczowych czynników środowiskowych należą: silny rozwój infrastruktury turystyczno–wypoczynkowej nad jeziorami i związany z tym wzrost presji turystycznej, wzrost populacji drapieżników czworonożnych, zaniechanie użytkowania łąk przyjeziornych oraz wzrost zanieczyszczenia wód jeziora Gopło. Efektem tych zmian jest spadek liczebności szeregu gatunków ptaków. Spośród 41 gatunków (w zdecydowanej większości związanych z siedliskami mokradłowymi), dla których określono liczebność w latach 1988–1995 i 2011, dla 17 odnotowano wzrost liczebności populacji lęgowej, a dla 22 spadek (tab. 2). W przypadku pozostałych 2 gatunków nie wykazano znaczących zmian liczebności (Kupczyk 1997, prezentowane dane). Najsilniejszy spadek dotyczy perkoza dwuczubego i łyski, których populacje obniżyły się o odpowiednio o 71% i 74%. Silny spadek liczebności zanotowano także w przypadku kaczek (Anas sp., Aythya sp.), błotniaka stawowego oraz ptaków siewkowych. Z kolei wzrost liczebności dotyczył w dużej mierze gatunków związanych z szuwarami: bączka, bąka, wodnika, kokoszki i trzciniaka. Silny wzrost zanotowano także w przypadku gęgawy (o 46%) co odzwierciedla trend ogólnopolski (Sikora i in. 2007). Wzrost liczebności gęgawy byłby zapewne większy gdyby nie czynniki pogarszające warunki żerowiskowe (zabudowa obrzeży jezior, zaniechanie użytkowania łąk). Tabela 2. Liczebność wybranych lęgowych gatunków ptaków w Ostoi Nadgoplańskiej w latach 1988–
1995 (Kupczyk 1997) i 2011 oraz wskaźnik zmian liczebności Liczba par/samców w latach (2) 1981–1982 2010–2011 Wskaźnik zmian liczebności (3) Cygnus olor 14‐16 8–10 0,60 Anser anser 130‐150 196–215 1,46 Gatunek (1) 48 13–15 0,29 Anas querquedula Anas strepera 25‐46 8–9 0,23 Anas clypeata 8‐16 15–16 1,29 Aythya ferina 180 95–100 0,53 10
Aythya fuligula 123‐130 51–60 0,44 Bucephala clangula 0 4 4,00 Phalacrocorax carbo 120 425–430 3,55 Tachybaptus ruficollis 22‐25 11–13 0,52 Podiceps grisegena 17 0 Podiceps cristatus 400‐422 117–125 0,29 Ixobrychus minutus 7‐10 14–16 1,76 Botaurus stellaris 6‐15 21–22 2,10 Ciconia ciconia 14 10 0,71 Haliaeetus albicilla 0‐1 1 2,00 Circus aeruginosus 44‐50 17–19 0,38 1 4 4,00 Rallus aquaticus 46‐55 94–100 1,96 Porzana porzana Crex crex 7‐10 12 1,41 Porzana parva 3 4 1,33 Gallinula chloropus 29 35–40 1,29 Fulica atra 850‐887 220–240 0,26 Grus grus 5‐7 13 2,16 Vanellus vanellus 103‐148 13–14 0,10 Gallinago gallinago 23‐30 21–22 0,82 Limosa limosa 20‐45 0 Tringa totanus 2‐20 4 0,36 80‐930 31–35 0,06 Sterna hirundo 8‐28 45–50 2,61 Chlidonias niger 14‐32 0 Dryocopus martius 7 3 0,42 Lullula arborea 5 12–16 2,80 Luscinia svecica 8‐16 4–5 0,37 Larus ridibundus Acrocephalus arundinaceus 395‐410 410–420 1,04 Locustella luscinioides 160 35–40 0,23 Locustella naevia 31 6 0,19 Locustella fluviatilis 11 5–7 0,54 Sylvia nisoria 3 6–8 2,33 Lanius collurio 35‐40 101–120 2,97 46 28–30 0,63 Carpodacus erythrinus Spośród ptaków lęgowych 2 gatunki (bączek, rybitwa rzeczna) spełniają kryteria BirdLife International konieczne do utworzenia obszaru Natura 2000 (tabela 1). Dodatkowo kolejne 7 gatunków (kormoran, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, wodnik, trzciniak) spełnia kryterium uznania go za przedmioty ochrony OSO Natura 2000 Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem (według wytycznych GDOŚ wersja 2010.1). 11
Gatunki uznane za przedmioty ochrony: Gatunki z zał. I Dyrektywy Ptasiej Bączek Ixobrychus minutus (kryterium C6) W 2011 roku populacja oceniono na 14–16 par co stanowi 2,1 % populacji krajowej (Sikora et al. 2007). Spośród 141 ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce, w około 30 gatunek ten gniazduje w liczebności pozwalającej zakwalifikować go jako przedmiot ochrony (Wilk i in. 2010). Rybitwa rzeczna Sterna hirundo (kryterium C6) W 2011 roku populacja oceniono na 45–50 par co stanowi 1,0–1,2 % populacji krajowej (Sikora et al. 2007). Rybitwa rzeczna jest gatunkiem kwalifikującym dla zaledwie 12 obszarów Natura 2000 w Polsce (Wilk i in. 2010). Pozostałe gatunki Perkoz dwuczuby Liczebność w obszarze w 2011 roku oceniono na 117–125 par, co stanowi około 0,5–0,7% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Gatunek nie kwalifikujący obszary do sieci Natura 2000 (Wilk i in. 2010). Kormoran Phalacrocorax carbo Wielkość kolonii lęgowej znajdującej się nad Gopłem została oceniona w 2011 roku na 425–
430 par. Stanowi to około 1,9–2,1% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Gęgawa Anser anser Liczebność w obszarze w 2011 roku oceniono na 196–215 par, co stanowi około 6,0–6,7% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Ostoja Nadgoplańska jest obecnie jedna z najważniejszych ostoi tego gatunku w Polsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Sikora i in. 2007). Krakwa Anas strepera Liczebność w obszarze oceniono na 13–15 par, co stanowi około 0,7% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Krakwa jest gatunkiem kwalifikującym dla zaledwie 6 obszarów Natura 2000 (Wilk i in. 2010). 12
Płaskonos Anas clypeata Liczebność w obszarze oceniono na 15–16 par, co stanowi około 0,8–1,2% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Wodnik Rallus aquaticus Liczebność w obszarze oceniono na 94–100 par, co stanowi około 0,5–1,0% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Trzciniak Acrocephalus aerundinaceus Liczebność w obszarze oceniono na 410–420 par, co stanowi około 0,9–2,1% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Jest to jedna z największych lokalnych populacji tego gatunku w Polsce (Sikora i in. 2007). Fot. 1. Ostoja Nadgoplańska już od wielu lat jest jednym z najważniejszych lęgowisk gęgawy w Polsce. Fot. Przemysław Wylegała 13
Fot. 2. Mimo silnego spadku liczebności perkoz dwuczuby jest nadal jednym najliczniejszych ptaków wodnych Ostoi Nadgoplańskiej. Fot. Przemysław Wylegała 4. Kluczowe siedliska ptaków Kluczowe siedliska ptaków uznanych za przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska: •
Zbiorowiska szuwarowe na obrzeżach zbiorników wodnych (bączek, gęgawa, krakwa, płaskonos, perkoz dwuczuby, wodnik, trzciniak), •
Przyjeziorne zalewowe łąki kośne oraz pastwiska (gęgawa, krakwa, płaskonos) •
Wyspy jeziorne (kormoran, rybitwa rzeczna). 5. Analiza zagrożeń 5.1 Kluczowe zagrożenie w obszarze w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony •
Rozwój infrastruktury turystyczno–wypoczynkowej nad jeziorami (600) Gatunki: bączek, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, kormoran, gęgawa, krakwa, płaskonos, wodnik, trzciniak. •
Zaniechanie gospodarowania na łąkach (141). Gatunki: gęgawa, krakwa, płaskonos. 14
•
Wzrost populacji drapieżników czworonożnych (lis, jenot, norka amerykańska, szop pracz) (965). Gatunki: bączek, zielonka, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, głowienka, wodnik. •
Płoszenie ptaków przez wędkarzy (220). Gatunki: rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, głowienka, wodnik. •
Wzrost powierzchni terenów zabudowanych (400). Gatunki: gęgawa. •
Zanieczyszczenie wód (701). Gatunki: bączek, zielonka, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, kormoran, gęgawa, krakwa, płaskonos, głowienka, wodnik, trzciniak. 5.2 Zagrożenia potencjalne w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony •
Lokalizowanie w obszarze lub pobliżu obszaru Natura 2000 zespołów siłowni wiatrowych (419, 510). Gatunki: gęgawa. •
Lokalizowanie ferm norek w pobliżu obszaru Natura 2000 (170). Gatunki: bączek, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, wodnik. 6. Propozycja monitoringu ornitologicznego Monitoring populacji ptaków lęgowych w OSO Ostoja Nadgoplańska powinien być prowadzony co 3 lata. Jednym z najważniejszych elementów planowania monitoringu jest wybranie kluczowych dla obszaru gatunków ptaków, których kierunkowe zmiany liczebności powinny być wskaźnikiem zmian zachodzących w danym typie siedliska i zamieszkujących je innych gatunków. W granicach obszaru Ostoja Nadgoplańska proponuje się wykonywanie monitoringu dla 6 gatunków ptaków: 1. bączek 2. kormoran 3. gęgawa 4. rybitwa rzeczna 5. wodnik 6. trzciniak Wybrane gatunki ptaków zasiedlają kluczowe siedliska ptaków w granicach obszaru Ostoja nadgoplańska: przyjeziorne zalewowe łąki kośne i pastwiska (gęgawa), zbiorowiska szuwarowe (bączek, gęgawa, wodnik, trzciniak), wyspy jeziorne (rybitwa rzeczna), łasy łęgowe (kormoran). Dla wybranych powyżej gatunków monitoring powinien obejmować cały wyznaczony obszar Natura 2000 (bączek, kormoran, gęgawa, rybitwa rzeczna) lub wylosowane powierzchnie próbne (wodnik, trzciniak) (15 powierzchni wielkości 1km2 każda) (ryc. 3). 15
Monitoring ptaków powinien być wykonywany zgodnie metodykami zawartymi w opracowaniu Chylareckiego i in. 2009. 7. Propozycje zmiany przebiegu granic obszaru Natura 2000 Nie ma konieczności korekty granic obszaru 16
Ryc. 2. Powierzchnie próbne wyznaczone w obszarze Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska dla monitoringu wodnika i trzciniaka 17
8. Literatura Bednorz J., Kupczyk M., Winiecki A., Kuźniak S. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. BirdLife International 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Birdlife Conservation Series 12. BirdLife International, Cambridge.Chylarecki P., Sikora A.. Cenian Z. (red.) 2009. Monitoring ptaków lęgowych – poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa. Chylarecki P., Sikora A.. Cenian Z. (red.) 2009. Monitoring ptaków lęgowych – poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa. Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 (część I), s. 314. T. 8 (część II), s. 447. Guziak R., Jakubiec Z. (red). 2006. Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004. Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTPP „proNatura”. Wrocław. Krupa R. 2004. Luscinia svecica (L., 1758) – podróżniczek. W: Gromadzki M. (red.) Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 8, s. 304–308. Kupczyk M. 1997. Ptaki wybranych jezior Wielkopolski. Prace Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM w Poznaniu, 5. Neubauer G., Sikora A., Chodkiewicz T., Cenian Z., Chylarecki P., Archita B., Betleja J., Rohde Z., Wieloch M., Woźniak B., Zieliński P., Zielińska M. 2011. Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2008 – 2009. Biuletyn Monitoringu Przyrody 8/1: 1–40. Sikora A., Rhode Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985 – 2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Śliwa P., Wylegała P., Mizera T., Winiecki A. 2004. O wielkopolskich ptakach. Wyd. PTOP „Salamandra”, Poznań. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP "Pro Natura". Wrocław. Tomiałojć L. 2010. Niezrozumienie zasad opisywania ilościowego ptaków lęgowych. Ornis Polonica, 51: 285–295 Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. 18
Załącznik nr 1 Standardowy Formularz Danych dla obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB040004 19