ROZDZIAŁ 11 WPŁYW SAMORZĄDÓW LOKALNYCH NA

Ewa Zeman-Miszewska
ROZDZIAŁ 11
WPŁYW SAMORZĄDÓW LOKALNYCH NA ZACHOWANIA RYNKOWE RZEDSIĘBIORSTW
Samorządy lokalne a zachowania przedsiębiorstw – zakres rozważań
Rynek rozumiemy tu jako mechanizm wyrażający oddolne sprzężenia popytowopodażowe dotyczące wszystkich rodzajów zasobów umożliwiające występowanie podobnych
sprzężeń w sferze dóbr finalnych. Sprawność mechanizmu rynkowego jest uwarunkowana
(Lipowski, 1998):
• dominacją własności prywatnej,
• istnieniem instytucji obsługujących podmioty działające na rynku,
• integralnością rynku, która zakłada podporządkowanie wszystkich podmiotów gospodarczych mechanizmom rynkowym.
Za istotną cechę konstytuująca mechanizm rynkowy przyjmujemy oddolne a więc
niewymuszone, samoistne więzi miedzy podmiotami. Relacje między podmiotami gospodarczymi są kształtowane na rynku i przez rynek. Zachowania rynkowe przedsiębiorstw wynikają zatem z poziomych więzi między nimi i innymi podmiotami gospodarczymi podejmującymi próbę sprzedaży i kupna dóbr bądź usług. Żaden czynnik zewnętrzny, nierynkowy nie
może ingerować i odgórnie kierować sprzężeniami występującymi na poszczególnych rynkach. Dotyczy to także relacji podmiotów na rynku lokalnym. Ich wzajemne zachowania mają
charakter adaptacyjny wobec istniejącej sytuacji a zarazem kształtujący tę sytuację. Aktualne
pozostaje pytanie na ile uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw w skali mezo
sprzyjają ich rynkowym zachowaniom a na ile mogą je utrudniać?
Niniejsze opracowanie ogranicza się do rozważań objaśniających rolę związków pomiędzy samorządami lokalnymi a przedsiębiorstwami w zachowaniach rynkowych tych
ostatnich. Powiązania między tymi podmiotami mogą mieć zarówno charakter realny jak i
regulacyjny (Gorynia, 1995). Mogą dotyczyć przepływu towarów i wymiany związanej ze
świadczeniem usług lub powiązań o charakterze informacyjnym i decyzyjnym koordynującym i regulującym powiązania realne. Najczęściej wymienianymi argumentami, przemawiającymi za regulacjami o charakterze nierynkowym, są niesprawności rynku związane z występowaniem efektów zewnętrznych oraz negatywnymi skutkami działania monopoli, także
lokalnych. Przeciwko regulacjom nierynkowym podnoszone są przede wszystkim zarzuty
dotyczące ich nieskuteczności, niezgodności z logiką mechanizmu rynkowego, wysokie
koszty administracyjne.
Podstawowe pytania nasuwające się w związku z próbą objaśnienia związków pomiędzy samorządami lokalnymi a przedsiębiorstwami w zachowaniach rynkowych tych ostatnich dotyczą:
1. Przesłanek wpływania samorządów lokalnych (układ regulacyjny) na przedsiębiorstwa (układ regulowany).
2. Sposobów oddziaływania samorządów lokalnych na przedsiębiorstwa i ich skuteczności w tworzeniu ładu w lokalnym układzie gospodarczym.
3. Charakteru sprzężeń pomiędzy samorządami lokalnymi (układem regulacyjnym) a
przedsiębiorstwami ( układem regulowanym).
Wpływ samorządów lokalnych na zachowania rynkowe przedsiębiorstw
109
Aktywność regulacyjna samorządów lokalnych
Mezosystemy gospodarcze nie są w pełni autonomiczne wchodzą w skład większych
systemów gospodarczych (system gospodarki kraju, system międzynarodowy, globalny). W
świetle doświadczeń zdecentralizowanych systemów zarządzania państwem można jednak
zasadnie przypisać samorządom lokalnym rolę regulatora zachowań rynkowych podmiotów
zlokalizowanych w konkretnych układach przestrzennych . Należy przy tym zauważyć, że
samorządy lokalne oddziałując na przedsiębiorstwa także podlegają ich oddziaływaniom formalnym i nieformalnym. Sprzyja temu zmiana modelu sprawowania władzy , w którym znaczącą rolę odgrywa dyskurs i partycypacja w podejmowaniu decyzji różnych podmiotów będących interesariuszami lokalnymi. Za podstawowe przesłanki tworzenia przez samorządy
warunków sprzyjających zachowaniom rynkowym przedsiębiorstw zlokalizowanych na i obszarze ich działania a także rynkowych zachowań samych samorządów można uznać:
• decentralizację zarządzania państwem przyjmującą postać poszerzającego się zakresu
kompetencji i odpowiedzialności samorządów lokalnych za własną pomyślność. Sprawia
to, że organy przedstawicielskie i wykonawcze samorządów choć formalnie są organizacjami non-profit zaczynają zachowywać się jak podmioty rynkowe,
• utrwalającą się rynkową orientację samorządów i potrzebę konkurowanie z gminami czy
regionami sąsiadującymi i/lub będącymi w podobnych grupach strategicznych o korzyści
zewnętrzne w postaci różnych form kapitału (finansowego, rzeczowego i intelektualnego)
i upowszechniającą się świadomość nowych reguł i zasad działania podmiotów w gospodarce rynkowej sprzyjających skuteczności i efektywności ich działania (ZemanMiszewska, 2003),
• potrzebę zapewnienia wysokich przychodów podatkowych samorządu, które związane są
z efektywnością gospodarowania podmiotów gospodarczych,
• uznanie za główny cel działania samorządu (ma on istotny wymiar polityczny) rozwoju,
tworzy to konieczność adaptacji jednostek przestrzennych do zmieniających się warunków działania oraz potrzebę osiągania pożądanych przez interesariuszy lokalnych (wyborców) stanów rozwoju gospodarczego jednostki przestrzennej,
• cele wyborcze determinujące konieczność zaspokojenia potrzeb i oczekiwań wyborców
lokalnych dotyczących poziomu dochodów i zatrudnienia oraz zapewnienia atrakcyjnych
warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej
Aspekt regulacyjny roli samorządów lokalnych w gospodarce rynkowej obejmuje szeroki zakres procesów i struktur informacyjno-decyzyjnych (Wojtyna,1990), z których szczególne znaczenie mają :
• gromadzenie, przechowywanie, przetwarzanie i przekazywanie informacji niezbędnych w
procesie podejmowania decyzji związanych z realizacją przynależnych samorządom
kompetencji,
• kształtowanie się oczekiwań podmiotów gospodarczych dotyczące działalności samorządów lokalnych,
• wiarygodność władz lokalnych,
• siła oddziaływania czynników politycznych na strategie rozwojowe wyodrębnionych jednostek przestrzennych,
• struktury związków łączących władze lokalne z sektorem prywatnym.
Oddziaływanie władz lokalnych na zlokalizowane w nich przedsiębiorstwa związane
jest głównie z tworzeniem warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości. Jest ono
zdeterminowane urynkowieniem gospodarki, mającym swoje odniesienia także do układów
przestrzennie wyodrębnionych jednostek, zdecentralizowanym systemem zarządzania państwem oraz służebną rolą samorządów wobec społeczności lokalnych zdolnych do artykulacji lokalnych interesów ekonomicznych i społecznych, związanych z instytucjami lokalnymi.,
110
Ewa Zeman-Miszewska
Pojawiające się zjawisko konkurowania o różne formy kapitału, a także zmiana modelu sprawowania władzy z przedstawicielskiej na współuczestniczącą zmieniają zasadniczo
zakres i formy oddziaływania samorządów na procesy rozwoju gospodarczego i społecznego
oraz relacje między nimi a pozostałymi członkami wspólnoty lokalnej. Ewolucja form i zasad
zarządzania (Sotarauta, 1996) przez samorządy lokalne wyodrębnionymi jednostkami przestrzennymi oznacza wzrost znaczenia dyskursu, umiejętności komunikowania się i zrozumienia działania innych podmiotów sceny lokalnej ( Sztompka, 2002; Barczyk, Biniecki, Ochojski, Szczupak, 2001). Powodzenie samorządów w realizacji celów rozwojowych jest w
znacznej mierze zdeterminowane umiejętnością integracji działań zbiorowych oraz zdolnością
do kooperacji przedsięwzięć sektora publicznego, prywatnego i społecznego. Oznacza sprzyjanie przekształceniu prostych form integracji między podmiotami lokalnymi w sieć względnie trwałych relacji wzajemnych. Warunkiem umożliwiającym osiągnięcie sukcesu jest oparcie się na akceptowanych przez członków wspólnoty nieformalnych instytucjach lokalnych
sprzyjających zaufaniu i wzajemności. Ważną rolę odgrywa też przyjęcie przez organy samorządu orientacji rynkowej ograniczającej własne ingerencje administracyjne wyłącznie do
przypadków powstawania niekorzystnych efektów zewnętrznych związanych z działalnością
podmiotów wchodzących w skład systemu lokalnego, a także dotyczące likwidacji monopoli
gminnych (związanych przede wszystkim ze świadczeniem usług publicznych).
Podmiotami, których decyzje i działania kształtują tak pośrednio jak i bezpośrednio
warunki funkcjonowania przedsiębiorstw w wyodrębnionych układach przestrzennych są zarówno organy przedstawicielskie jak i wykonawcze samorządów terytorialnych. U podstaw
oddziaływania organów samorządu lokalnego na inne podmioty leży przypisana im odpowiedzialność wobec społeczności lokalnej za podejmowane w jej imieniu decyzje i działania .
Oddziaływanie na przedsiębiorstwa związane jest z wyborem koncepcji rozwoju lokalnego
oraz tworzeniem warunków do jego realizacji .Organy te w coraz szerszym zakresie stają się
przedsiębiorczymi podmiotami realizującymi funkcje koncepcyjne i inicjujące wobec pozostałych podmiotów lokalnych. Wybór obszarów, zakresu i narzędzi oddziaływania uznać
można za kluczową kompetencję samorządów terytorialnych w procesie tworzenia użyteczności dla interesariuszy lokalnych.
U podstaw wyboru zakresu i metod oddziaływania na przedsiębiorstwa lokalne leży
odpowiedź na szereg pytań. Wśród nich szczególnie ważne dotyczą:
• kondycji gospodarki lokalnej,
• przyjętych dotąd metod jej regulowania,
• pożądanych przyszłych stanów gospodarki,
• możliwych i skutecznych sposobów jej regulowania,
• sposobów zapewnienia odpowiednich warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej.
W lokalnych systemach gospodarczych działających na obszarze pozostającym w sferze oddziaływań samorządów lokalnych znajdują się zarówno przedsiębiorstwa małe, średnie
i duże, przedsiębiorstwa prywatne a także z dominującymi udziałami publicznymi oraz własne podmioty komunalne, firmy których skala działania związana jest z rynkami lokalnymi
oraz nastawione na działalność ponadlokalną w tym międzynarodową i globalną ,a także
podmioty których kapitał pochodzi ze źródeł lokalnych i ponadlokalnych. Wykazują one zatem znaczny stopień zróżnicowania, któremu odpowiada także ich podatność na dostosowania
do lokalnych warunków działania w tym oddziaływania rynkowe i administracyjne samorządów lokalnych.
Aktywność samorządów lokalnych w sferze realnej
Zakres podmiotowy przestrzennych układów gospodarczych sprawia, że oddziaływa-
Wpływ samorządów lokalnych na zachowania rynkowe przedsiębiorstw
111
nie organów samorządowych na uczestników lokalnego systemu ,gospodarczego jest bardzo
złożone. Wśród podmiotów podlegających oddziaływaniu władz lokalnych tworzących mezosystem gospodarczy wymienić można zarówno przedsiębiorstwa jak i inne podmioty pozostające z nimi w bliskich relacjach. Należą do nich;
• własna administracja samorządowa i pozagospodarcze podmioty samorządowe związane
z działalnością przedsiębiorstw,
• podmioty komunalne prowadzące działalność gospodarczą,
• inne podmioty publiczne prowadzące działalność gospodarczą,
• prywatne podmioty gospodarcze,
• podmioty sektora społecznego.
Do podstawowych bezpośrednich i pośrednich sposobów wpływania samorządów na
funkcjonowanie przedsiębiorstw na obszarach ich funkcjonowania można zaliczyć:
• wykorzystywanie przez samorządy możliwości organizacyjnych dotyczące organizacji
własnej działalności, stosowania długofalowych rozwiązań strategicznych, wykorzystania
udziału w innych podmiotach,
• oddziaływanie ekonomiczno-finansowe polegające na wykorzystywaniu systemu ulg i
zwolnień podatkowych, odroczeń , umorzeń, zaniechań poboru przynależnych samorządowi podatków (stanowiących jego dochody), wykorzystywaniu poręczeń,
• tworzenie infrastruktury sprzyjającej rozwojowi działalności gospodarczej podmiotów
lokalnych poprzez wykorzystanie inwestycji własnych i wspólnych ( z innymi samorządami bądź przedsiębiorstwami),
• kreowanie rozwoju instytucji sprzyjających przedsiębiorczości (centra przedsiębiorczości,
parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, agencje rozwoju regionalnego/lokalnego, fundusze poręczeniowo - kredytowe),
• wykorzystywanie informacji i komunikacji wewnętrznej skierowanej na podmioty zlokalizowane wewnątrz wyodrębnionej jednostki przestrzennej jak i komunikacji zewnętrznej
nakierowanej na instytucje pozostające poza układem lokalnym a mogące mieć wpływ teraz lub w przyszłości na ten układ. Należą do nich informacje o środowisku lokalnym, zagrożeniach i możliwościach działania, przedsiębiorstwach i produktach lokalnych, instytucjach otoczenia biznesu, realizowanych inwestycjach, wspólnych projektach różnych
podmiotów, sieciach informacyjnych, wizerunku jednostki przestrzennej, charakterze
więzi podmiotów gospodarczych ze środowiskiem lokalnym, lojalności mieszkańców
wobec środowiska z którym przyszło im wiązać własne działania i plany, informacje o
formalnych i nieformalnych instytucjach lokalnych, a także stosowanie wszelkich narządzi promocji a zwłaszcza wykorzystanie strategii wizerunkowej,
• tworzenie norm prawa miejscowego oraz zasady ich egzekwowania.(ZemanMiszewska,2005).
Przedstawiona tu lista możliwych oddziaływań samorządów lokalnych na przedsiębiorstwa jest szeroka i pozwala na dość zróżnicowaną ich konfigurację w rozmaitych jednostkach przestrzennych. Daje możliwość wykorzystania w pełni rynkowych zasad oddziaływania na przedsiębiorstwa jak i posługiwania się narzędziami regulacji administracyjnej.
Wybory zwykle mają charakter polityczny i są związane z wiedzą i umiejętnościami przedstawicieli władzy lokalnej.
Przekształceniu gospodarki polskiej w sprawną gospodarkę rynkową musi towarzyszyć dobór odpowiednich kierunków i metod strategii rozwojowej na szczeblu lokalnym.
Najważniejszym jej elementem jest niezastępowanie mechanizmu rynkowego innymi sposobami regulacji. Bez względu na kierujące władzą lokalną motywy ograniczanie rynku czy jego zastępowanie ma zawsze charakter antyrynkowy. Wybór koncepcji oddziaływania samorządów lokalnych na przedsiębiorstwa mającej na celu ochronę rynku lokalnego, odbudowę
czy też wspomaganie zawsze grozi negatywnymi konsekwencjami o charakterze nierynko-
112
Ewa Zeman-Miszewska
wym czego świadomość nie zawsze jest dana władzom lokalnym. Klasyczny zestaw zaleceń
związanych z aktywizacją mechanizmów rynkowych odniesiony do gospodarki lokalnej
obejmuje:
• ułatwienia prowadzenia działalności gospodarczej zwłaszcza związane z uproszczeniem
procedur zakładania nowych przedsiębiorstw,
• demonopolizację ograniczającą wszędzie tam gdzie jest to możliwe działanie tradycyjnych monopoli lokalnych (np związanych z wywozem nieczystości czy transportem lokalnym ),
• faktyczną prywatyzację przedsiębiorstw komunalnych, które często z formalnego punktu
widzenia mają status przedsiębiorstw prywatnych, ale dominujący udział samorządów
(gmin) wywiera wpływ na ich usytuowanie w lokalnym systemie gospodarczym (między
innymi powoduje niesymetryczny dostęp wszystkich podmiotów do informacji),
• prywatyzację usług publicznych, kontraktowanie ich zamiast świadczenia przez zależne
od samorządów podmioty.
Innymi słowy, główne kierunki oddziaływania samorządów na zachowania rynkowe
przedsiębiorstw winny sprzyjać tworzeniu i podtrzymywaniu struktury podmiotowej gospodarki sprzyjającej zachowaniom konkurencyjnym. Można to osiągnąć poprzez likwidację zależnych od kompetencji samorządów lokalnych barier dotyczących zakładania nowych przedsiębiorstw i wspomaganie małych przedsiębiorstw na każdym etapie ich działania, dzięki
uczestnictwu w rozwoju instytucji otoczenia biznesu. Podstawą rozwoju zachowań zgodnych
z logiką rynku będzie zapewne także kształtowanie przyjaznego podmiotom gospodarczym
środowiska społecznego i politycznego.
Czynniki różnicujące zachowania przedsiębiorstw
Dotychczasowe sprzężenia między podmiotami gospodarczymi a samorządami terytorialnymi są związane z istniejącym formalnie i nieformalnie układem instytucjonalnym.
Efekty oddziaływań samorządów terytorialnych na lokalne przedsiębiorstwa są związane
przede wszystkim z umiejętnościami i kompetencjami samorządów w tworzeniu i podtrzymywaniu struktury podmiotowej, lokalnej gospodarki, sprzyjającej zachowaniom konkurencyjnym. Wykorzystanie możliwości oddziaływania na przedsiębiorstwa wchodzące w skład
mezosystemu daje zróżnicowane efekty zależne od:
• wyborów politycznych podejmowanych przez władze samorządowe, a dotyczących zakresu działalności komunalnych jednostek samorządowych, zasad postępowania z komunalnymi monopolami, dopuszczalności konkurencji na rynku usług publicznych, zasad
kontraktowania usług poza podmiotami samorządowymi, zasad kształtowania profilu
szkół i ośrodków podnoszenia kwalifikacji,
• warunków uczestnictwa interesariuszy lokalnych w zarządzaniu regionem/gminą , stopnia
identyfikacji pozostałych podmiotów ze wspólnotą lokalną, zaufania przedsiębiorców do
władz lokalnych i innych uczestników wspólnoty,
• struktury podmiotów gospodarczych związanej zwłaszcza z ich wielkością (duże, średnie,
małe), pochodzeniem kapitału (lokalny i spoza wyodrębnionej jednostki przestrzennej,
krajowy i zagraniczny), orientacją przestrzenną działalności rynkowej (na rynki lokalne,
regionalne, krajowe, międzynarodowe) a także z poziomem uzależnienia od lokalnych zasobów,
• kwalifikacji urzędników administracji lokalnej, radnych, przedsiębiorców, elit lokalnych
oraz pozostałych mieszkańców. Szczególnego znaczenia nabiera tu wiedza, doświadczenie, zdolności innowacyjne, ograniczenia psychologiczne,
• możliwości ekonomicznych samorządów lokalnych wyrażających się wielkością przychodów własnych oraz podstawą bazową rozwoju gospodarczego a przede wszystkim sta-
Wpływ samorządów lokalnych na zachowania rynkowe przedsiębiorstw
113
nem lokalnej infrastruktury gospodarczej,
• zamożności podmiotów gospodarczych oraz poziomu ich zaawansowania technologicznego.
Istotnymi czynnikami różnicującym warunki funkcjonowania mezosystemów gospodarczych są zwłaszcza ich struktury podmiotowe w różnym stopniu dostosowane do warunków gospodarki rynkowej. Stopień koncentracji, struktura kapitałowa oraz udział wielkich i
małych firm w systemach gospodarki lokalnej przesądza o rynkowym charakterze zachowań
podmiotów gospodarczych. Skuteczność regulacji rynkowej jest w szczególny sposób zależna od zakresu udziału sektora prywatnego w układzie gospodarczym. Zdolność systemów do
zachowań rynkowych jest związana także z nowoczesnością stosowanych technologii, stopniem elastyczności rynku pracy, mobilnością czynników wytwórczych oraz rozwojem infrastruktury rynkowej. Czynniki te wywołują odmienne sytuacje mezosystemów w zakresie
tempa i zakresu koniecznych dostosowań do warunków gospodarki rynkowej.
Szczególna rola przypada tu samorządom lokalnym w obszarze przekształceń instytucjonalnych procesu gospodarowania. Samorządy powinny uczestniczyć w odtwarzaniu instytucji charakterystycznych dla gospodarki rynkowej nie powinny natomiast ingerować w
procesy alokacji zasobów w ramach systemów gospodarki lokalnej. Polityka wspomagania
rynku jest szczególnie ważna w okresie transformacji systemu gospodarczego, w przypadku
gospodarki polskiej w okresie przechodzenia od gospodarki regulowanej administracyjnie do
gospodarki rynkowej. W gospodarce regulowanej administracyjnie wiele instytucji rynkowych uległo zanikowi albo deformacji. Dotyczy to zwłaszcza formalnych instytucji rynkowych związanych ze świadczeniem usług finansowych na rzecz podmiotów gospodarczych
takich jak instytucje bankowe czy ubezpieczeniowe. Pozostają one jednak poza zasięgiem
kompetencji samorządów lokalnych lub są z nimi związane tylko w niewielkim zakresie.
Na nieefektywność istniejących struktur instytucjonalnych (w warunkach transformacji systemowej )zwraca uwagę m. inn. B Czyżewski, (Czyżewski, 2004, Setterfueld, 1997),
który przekonująco uzasadnia powody długotrwałego ich funkcjonowania. Wśród głównych,
mających pełne odniesienia do systemów gospodarki lokalnej można wymienić:
• partykularne interesy podmiotów kontrolujących dane struktury instytucjonalne,
• efekty dominacji i przyzwyczajenia,
• wysoki koszt reform instytucjonalnych i zagrożenie „próżnią instytucjonalną”.
Wspomniany autor słusznie zauważa, że przyczyny trwania nieefektywnych struktur mogłyby
być łagodzone przez właściwe otoczenie instytucjonalne.
Istotnym elementem oddziaływania samorządów terytorialnych na wspomniane
struktury a zarazem wpływającym na rozwój jednostek lokalnych, przedsiębiorczości i
uczestnictwa przedsiębiorstw lokalnych w procesach rynkowych jest , poza wcześniej omówionymi, inicjowanie działań i tworzenie warunków sprzyjających innowacjom, badaniom
oraz ich rozpowszechnianiu. Niebagatelną rolę odgrywa tu wiedza na temat efektywnych
form współpracy podmiotów lokalnych (chodzi tu zwłaszcza o skupiska przemysłowe czy
klastry). Szczególna trudność inicjowania i uruchamiania procesów współpracy związana jest
z typowymi dla polskich przedsiębiorstw słabymi tradycjami współpracy oraz brakiem zaufania nie tylko do władzy (w tym lokalnej) ale także do innych podmiotów gospodarczych.
Przedstawione rozważania ukazują szeroki zakres możliwych oddziaływań samorządów lokalnych na funkcjonujące na ich obszarze podmioty gospodarcze. Wielość sposobów i
metod oddziaływania nie przesądza jednak o ich skuteczności , która jest determinowana
przez wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych trudnych do wyspecyfikowania oraz
oceny ich wpływu na wspomniane podmioty lokalne. Prowadzone badania empiryczne wskazują, że władza lokalna nadal jest postrzegana przez przedsiębiorców jako instytucja w niewielkim stopniu współuczestnicząca w zachodzących przeobrażeniach o charakterze rynkowym ( Krakowiak, 2007).
114
Ewa Zeman-Miszewska
BIBLIOGRAFIA:
1. Barczyk Z., Biniecki J., Ochojski A., Szczupak B. (2001), Przedsiębiorczość. Samorządność. Rozwój lokalny, Akademia Ekonomiczna, Katowice.
2. Czyżewski B. , (2004), Przesłanki ewolucji sfery instytucjonalnej w Polsce w warunkach
transformacji systemowej, w: Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej,
red Noga A., Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa.
3. Gorynia M. (1995), Teoria i praktyka regulacji mezosystemów gospodarczych a transformacja postsocjalistycznej gospodarki polskiej, Akademia Ekonomiczna, Poznań.
4. Krakowiak M. (2007), Komunikacja marketingowa gminy- podstawy teoretycznometodyczne, praca doktorska , Akademia Ekonomiczna , Katowice
5. Lipowski A. ( 1998), Mechanizm rynkowy w gospodarce polskiej, PWN, Warszawa.
6. Wojtyna A. (1990), Nowoczesne państwo kapitalistyczne a gospodarka. Teoria i praktyka,
PWN, Warszawa.
7. Setterfield M., (1997), A model institutional hysteresis, Journal of Economic Issues ,vol
27, nr 3.
8. Sotarauta M. (1996), Formułowanie strategii zarządzania gminą w procesie harmonijnego
rozwiązywania problemów, Samorząd Terytorialny 1-2, Municypium, Warszawa.
9. Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków.
10. Zeman-Miszewska E. (2003), Internet jako nowe medium komunikacji społecznej w gminie, w: Jakość życia w regionie, red. Karwowski J., Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.
11. Zeman-Miszewska E. (2005), Kreowanie konkurencyjności regionów przez samorządy
lokalne, w: Marketing terytorialny. możliwości aplikacji, kierunki rozwoju, red. Szulce
H., Florek M., Akademia Ekonomiczna, Poznań.