Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Bezpieczeństwo Europy. Bezpieczeństwo Polski. Tom 1 - red. naukowa Ewa Maj, Kamil Mazurek,
Wojciech Sokół, Anna Szwed-Walczak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wprowadzenie
Pojęcie „bezpieczeństwo” charakteryzuje się dużą wieloznacznością. W słowniku języka polskiego pojęcie to oznacza stan niezagrożenia, spokoju, pewności. Przedrostek „bez/beze” oznacza brak jakiejś cechy, stan „bez pieczy”,
czyli bez ochrony, od łacińskiego sine cura – bez opieki. W języku angielskim
pojęcie secure odnosiło się pierwotnie do ludzi i pośrednio wiązało się z państwem, które powinno gwarantować bezpieczeństwo swoim mieszkańcom.1
Bezpieczeństwo może być pojmowane jako stan, proces, zjawisko, sytuacja,
problem, potrzeba lub cel w polityce państwa i w szeroko rozumianych
stosunkach międzynarodowych.2 Bezpieczeństwo, a szczególnie jego zapewnienie, traktowane w kategoriach wartości egzystencjalnych, od zawsze były
ważnymi elementami polityki państwa.3 Dynamika bezpieczeństwa wpływa
na poszerzenie jego wymiaru podmiotowego. Zatem podmiotami nie są
już tylko państwa, ale również inne podmioty niepaństwowe. Rozszerzeniu
ulega również katalog chronionych wartości. Bezpieczeństwo nie jest już
szerzej: R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwowego w stosunkach
międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10, s. 49.
2 Szwajcarski politolog Daniel Frei zaproponował model, który ukazuje istotę
bezpieczeństwa, przez analizę obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia. W tym
modelu wyróżnił następujące elementy: a) stan braku bezpieczeństwa, charakteryzujący
się równoczesnym występowaniem dużych zagrożeń zewnętrznych i świadomością
ich występowania, czyli prawidłowym postrzeganiem tego zagrożenia; b) stan obsesji,
charakteryzuje się tym, że przy braku rzeczywistych zagrożeń, istnieją one w świadomości;
c) stan fałszywego bezpieczeństwa, jest przeciwieństwem poprzedniego, tzn. wiąże się
z mispercepcją zagrożeń, brakiem ich uświadomienia; d) stan bezpieczeństwa, zagrożenia
są nieznaczne lub ich brak i taka sama jest świadomość tego stanu, D. Frei, Sicherheit
Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977, s. 17–21.
3 Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Sulowski,
M. Brzeziński, Warszawa 2009, passim.
1 Zob.
10
Wprowadzenie
utożsamiane z zawężonym pojmowanym bezpieczeństwem państwowym,
zorientowanym tylko na kwestie ochrony granic przed atakiem militarnym,
ale zaczyna obejmować coraz więcej zjawisk. Można zatem mówić o wielowymiarowości zjawiska bezpieczeństwa.4
W drugiej dekadzie XXI wieku problem bezpieczeństwa Europy i bezpieczeństwa Polski stał się szczególnie wyrazistym składnikiem działań
politycznych, społecznych, ekonomicznych, cywilizacyjno-kulturowych.
Wyraźnie uwidocznił się proces zmiany katalogu czynników współpracy
i konfliktu w przestrzeni międzynarodowej i krajowej. Począwszy od reperkusji
wydarzeń 11 września 2001 roku w Stanach Zjednoczonych Ameryki, przez
skutki aktów terroryzmu politycznego dokonanych w Hiszpanii 11 marca
2004 roku, w Wielkiej Brytanii 7 lipca 2005 roku, we Francji 7 stycznia 2015
roku, a także kryzysu krymskiego 2014 roku i konfliktu na terenie Donbasu
w 2014 roku, skończywszy na destabilizacji sytuacji politycznej na Bliskim
Wschodzie oraz masowym ruchu migracyjnego 2015 roku, uwidoczniły się
nowe sposoby myślenia o utrzymaniu dotychczasowego ładu europejskiego.
Wzmogło się zainteresowanie zagrożeniami transgranicznymi i ponadsektorowymi. Dynamika przeobrażeń zachodzących na kontynencie skłaniała do
redefiniowania bezpieczeństwa oraz ponownego interpretowania warunków
gwarantowania mieszkańcom spokoju, ustalania reguł asekuracji interesów
instytucji publicznych, określania ryzyka zagrożeń na podłożu demograficznym, ekologicznym, ekonomicznym, energetycznym, ideologicznym,
kulturowym, politycznym, religijnym. Zachęcała do uważnego obserwowania oraz diagnozowania okoliczności ochrony biologicznych i duchowych
podstaw życia ludzkiego, tworzenia warunków zaspokajania jednostkowych lub grupowych potrzeb oraz realizowania aspiracji egzystencjalnych
i mentalnych.
Przedkładany Czytelnikom tom Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo
Polski stanowi efekt debaty naukowej animowanej w środowisku politologów. W jej trakcie kontynuowane były dążenia do rozwiązania problemu
badawczego określonego przez pomysłodawców projektu „Bezpieczeństwo,
suwerenność, mocarstwowość Rzeczypospolitej Polskiej”. Wyniki pracy
sfinalizowano wydaną w roku 2014 książką Sen o potędze. Bezpieczeństwo,
Por: A. Wawrzusiszyn, Bezpieczeństwo. Strategia. System. Teoria i praktyka w zarysie,
Warszawa 2015, s. 13–68; P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo międzynarodowe.
Wymiar militarny, Warszawa 2012, passim.
4 Wprowadzenie
11 suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska 1918–1939.5 Tematyka
inspirowała kolejne badania naukowe, kładąc podwaliny pod przygotowanie
niniejszej publikacji. Przedmiotem opracowania była kwestia różnorodnych
sposobów myślenia o bezpieczeństwie politycznym i społecznym oraz ich
derywatach, a także o działaniach na rzecz stabilizowania stanów niepokoju.
Diagnozowano sytuacje, z którymi związane były zagrożenia utraty życia,
zdrowia fizycznego czy psychicznego, dóbr materialnych i duchowych. Za
punkt wyjścia do rozważań przyjęto pięć strategicznych celów bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej: a) rozbijanie międzynarodowych
siatek przestępczych, b) zwalczanie terroryzmu, walka z radykalizacją postaw
i werbowaniem terrorystów, c) podniesienie poziomu ochrony obywateli
i przedsiębiorstw w cyberprzestrzeni, d) poprawa bezpieczeństwa przez
zarządzanie granicami, e) zwiększenie odporności Europy na kryzysy i katastrofy.6 Zwracano uwagę na wielokierunkowy wymiar różnych form zbliżania
państw narodowych w Europie wskutek otwarcia granic, przepływu ludzi,
towarów, informacji, mobilizowania opinii publicznej w duchu integracji
wokół europejskich wartości.
Bezpieczeństwo definiuje się przy użyciu kryteriów podmiotowych, przedmiotowych, przestrzennych, temporalnych.7 Podmiotowość bezpieczeństwa
skłania do zwrócenia uwagi na rolę państwa narodowego oraz organizacji
ponadpaństwowych, w tym Unii Europejskiej. Ze względu na przedmiot
wyróżnia się: bezpieczeństwo ekologiczne, ekonomiczne, ideologiczne, kulturowe, militarne, polityczne, społeczne, a w ich obrębie istnieją podsystemy
jak bezpieczeństwo demograficzne, finansowe, klimatyczne, rolne, surowcowe,
technologiczne, żywnościowe etc.8 Kryterium regionalne pozwala wyodrębnić
bezpieczeństwo lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne, globalne.
Kryterium temporalne umożliwia postrzeganie bezpieczeństwa jako stanu
oraz bezpieczeństwa jako procesu. W literaturze przedmiotu wyodrębnia się
ponadto kryterium trybu zapewnienia spokoju wskutek działań: a) jednostSen o potędze. Bezpieczeństwo, suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska
1918–1939, red. E. Maj, J. Gryz, E. Kirwiel, E. Podgajna, Lublin 2014.
6 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Strategia bezpieczeństwa
wewnętrznego UE w działaniu: pięć kroków w kierunku bezpieczniejszej Europy, 22 listopada
2010 r., [w:] Strategie i programy bezpieczeństwa. Wybór dokumentów, red. S. Sulowski,
M. Brzeziński, Warszawa 2012, s. 168–184.
7 Zob. szerzej: J. Gołębiewski, Anatomia bezpieczeństwa, Warszawa 2015, s. 49–88.
8 Bezpieczeństwo państwa, red. K. A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Warszawa
2009, s. 95–230.
5 12
Wprowadzenie
kowych konkretnego państwa; b) bilateralnych; c) blokowych – sojuszniczych;
d) kooperacyjnych; e) zbiorowych.
Swoistym résumé definicji bezpieczeństwa w naukach społecznych może
być stwierdzenie, że pod jego pojęciem ujmuje się ogół działań prawnych,
strukturalnych, militarnych, edukacyjno-wychowawczych, realizowanych
przez podmioty państwowe i ponadpaństwowe celem zabezpieczenia bytu
jednostki ludzkiej we wszystkich wymiarach jej istnienia. Bezpieczeństwo
jest identyfikowane z pokojem, a więc przestrzenią i czasem bez wojny oraz
bez zagrożenia militaryzmem, a jednocześnie z poczuciem odpowiedzialności
za stan stosunków między państwami i narodami.9 Wspomniana literatura
dostarcza wielu nowych ujęć problemu, a jej rozległość tematyczna i tempo
ukazywania się na rynku księgarskim potwierdzają atrakcyjność tematyki
w Polsce. Można nawet zauważyć pewną reprezentatywność publikacyjną
niemal wszystkich ośrodków naukowych, w których badacze przygotowują podręczniki, leksykony, monografie syntetyzujące wiedzę o bezpieczeństwie oraz
opracowania zbiorowe zawierające analizy wybranych kwestii bezpieczeństwa.10
Tytuł książki pozwolił na zestawienie zagadnień bezpieczeństwa w wymiarze kontynentu oraz państwa. Umożliwił przyjrzenie się zjawiskom politycznym i społecznym na płaszczyźnie współdziałania czy rywalizowania
w Europie i w Polsce. Tradycyjnie pojmowane bezpieczeństwo, utrwalone
doświadczeniem historycznym, było identyfikowane z państwem, granicami państwowymi, instytucjami publicznymi, obywatelami i ich dobrem,
a kanon definicyjny zjawiska już dawno sformułowano. W sposób naturalT. Łoś-Nowak, Problem odpowiedzialności w stosunkach międzynarodowych: teoretyczne
i praktyczne dylematy polityki międzynarodowej, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Polska
– Europa – Świat, red. J. Zając, A. Włodkowska-Bagan, M. Kaczmarski, Warszawa 2015, s. 169–184.
10 Przykładowo: Bezpieczeństwo, policja, kryminalistyka. W poszukiwaniu wiedzy
przydatnej w praktyce, red. J. Czapska, A. Okrasa, Kraków 2015; J. Czaputowicz,
Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, Warszawa 2015; W. Lis, Współczesne
zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Lublin 2015; A. Misiuk, Historia bezpieczeństwa
wewnętrznego Polski. Zarys dziejów instytucji i służb w latach 1764–1990, Warszawa
2015; Polskie służby specjalne. Słownik, red. K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2011; R. Pieja,
Przewodnik po cywilnych służbach specjalnych od UB do ABW, Mikołów 2011; S. Pieprzny,
Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, Rzeszów 2012; Z. Ścibiorek i in.,
Bezpieczeństwo wewnętrzne. Podręcznik akademicki, Toruń 2015; Współczesne wymiary
polskiej polityki bezpieczeństwa, red. M. Górka, Warszawa 2015; Bezpieczeństwo w teorii
i badaniach naukowych, red. B. Wiśniewski, Szczytno 2011; Współczesne uwarunkowania
bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, red. M. Marszałek, G. Sobolewski,
T. Konopka, A. Cyran, Kielce 2012.
9 Wprowadzenie
13 ny ujmowana była kwestia zainteresowania czynnikiem ludzkim, bo – jak
stwierdził Cyceron – Omnibus bonis expedit salvam esse rem publicam („Dla
wszystkich prawych obywateli korzystne jest bezpieczeństwo państwa”).
Zauważono trwałość zjawiska identyfikacji procedury zapewnienia spokoju
ludzi z bezpieczeństwem państwa, w którym żyją. Konstatowano istnienie
ścisłej więzi między gwarancją pewności bytu organizmu politycznego
i ochroną interesów ludności, a dokładniej prawych obywateli wykonujących
obowiązki względem państwa. Przywołana w sentencji Cycerona res publica
i jej dobro skłaniają do skupienia zainteresowań badawczych na wnętrzu
państwa i warunkach stabilizowania jego ustroju prawno-politycznego,
gospodarczego, społecznego. Przypominają o potrzebie budowy zaufania
do państwa, integrowania społeczeństwa, stabilizowania spraw społecznych
i ekonomicznych. Zachęcają do rozważań o prawomocności państwa, ponieważ
„legitymacja systemu politycznego jest istotnym elementem integracji i tym
samym bezpieczeństwa państwa”.11 Pobudzają refleksję na temat państwa
narodowego i jego funkcjonowania w procesach globalizacji, ale także na
temat prób denacjonalizacji państwa. Umożliwiają zwrócenie uwagi badawczej
na pozapaństwowe struktury zabezpieczenia ludzi w warunkach istnienia
zagrożeń przekraczających granice państwa. Ponadpaństwowy charakter ma
troska o pokój światowy, rozbrojenie, ekologię, zwalczanie chorób zakaźnych,
zwalczanie przestępczości zorganizowanej.
Zgodnie z dychotomicznym tytułem książki wyodrębnione zostały w niej
dwie zasadnicze części: Bezpieczeństwo: Europa – Polska oraz Bezpieczeństwo:
Polska – Europa. Przedstawiono w nich kwestię gwarantowania spokoju na
kontynencie oraz jej polskie odzwierciedlenie. Wspomniane części poprzedzają rozważania pod wspólnym tytułem Bezpieczeństwo: przedmiot badań
naukowych. Zawierają odniesienia do poszukiwań tożsamości bezpieczeństwa
jako dyscypliny naukowej, formowania teorii, określania metodologii, ustalania technik badawczych. Zaprezentowane podejścia badawcze są zgodne
z kierunkiem eksploracji zagadnienia i pojawieniem się planów publikowania
serii wydawniczej Securitas et Societas, co potwierdza trafność i aktualność
autorskich przemyśleń na temat paradygmatów nauk o bezpieczeństwie.12
Sokół, Legitymizacja systemu politycznego w Drugiej Rzeczypospolitej jako
element bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, [w:] Sen o potędze…, s. 37.
12 J. Ziarko, Wieloparadygmatyczność nauk o bezpieczeństwie w kontekście wybranych
założeń teorii społecznych, [w:] Tożsamość nauk o bezpieczeństwie, red. S. Sulowski, Toruń
2015, s. 149–174.
11 W.
14
Wprowadzenie
Teksty zamieszczone w pierwszym tomie Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski zostały uporządkowane w trzech działach: Bezpieczeństwo
jako przedmiot badań naukowych, Bezpieczeństwo: Europa – Polska, Bezpieczeństwo: Polska – Europa. W pierwszej części zawarto teksty dotyczące
rozważań teoretycznych nad bezpieczeństwem jako dyscypliną naukową,
przedmiotem badań akademickich, a także jego dwóch wymiarów: zarówno
państwa, jak obywateli oraz w ujęciach: jednostkowym i grupowym. Pierwsza
część opracowania składa się z ośmiu tekstów autorstwa: Andrzeja Jakubowskiego, Aldony Juszczyk, Bartosza Kozińskiego, Czesława Maja, Kamila
Mazurka, Marcina Mazurka, Jana Ryszarda Sielezina, Andrzeja Żebrowskiego.
Autorzy rozważali zagadnienie z perspektywy jednostki, obywatela państwa,
ale także organizacji międzynarodowej, co zobowiązywało do interdyscyplinarnej oceny bezpieczeństwa i wykorzystania metodologii wielu dyscyplin
naukowych. Wskazano także na czynniki powodujące destrukcję systemu
bezpieczeństwa, nowe zagrożenia, wynikające m.in. z gwałtownego postępu
technologicznego i rozwoju cywilizacyjnego, zjawisko insecurity w polityce,
ale także wyzwania stawiane przez współczesność przed państwami i organizacjami międzynarodowymi.
Sprawy związane z bezpieczeństwem Polski w środowisku międzynarodowym zostały odzwierciedlone w drugim dziale publikacji, złożonym z tekstów:
Olgi Dąbskiej, Mateusza Fiszera, Łukasza Jędrzejskiego, Alexandry Victorii
Martines, Kamila Sasala, Adriana Szumowskiego, Liliany Węgrzyn-Odzioby,
Magdaleny Włodarczyk, Arkadiusza Woźniaka. Autorzy rozpatrywali kwestię
bezpieczeństwa w przestrzeni międzynarodowej, zwracając uwagę na pozycję
państw w politycznym układzie sił, strategie bezpieczeństwa konkretnych
podmiotów prawa międzynarodowego, a także rolę instytucji w zapewnieniu
bezpieczeństwa w Europie. Za istotne uznano wyzwania w zakresie zapewnienia
bezpieczeństwa światowego. Zainteresowanie badaczy budził stan bezpieczeństwa Polski oraz jej możliwości w budowie ładu światowego, pozyskiwania
sojuszników, a także dostosowania narodowej strategii bezpieczeństwa do
rozwiązań proponowanych przez inne państwa. Rozważano również kwestie
dotyczące możliwości zastosowania instrumentów bezpieczeństwa zarówno
w zakresie zdolności wojskowych, jak i w wymiarze społecznym.
Teksty w trzeciej części książki zostały podzielone według kryterium
zawartości na dwie grupy: a) strategie, instytucje, obronność oraz b) myśl
polityczną. W pierwszej grupie Diana Bednarz, Henryk Binkowski, Waldemar
Paruch, Wojciech Sokół, Tomasz Szafraniec uwagę poświęcili polskiej polityce bezpieczeństwa, skupiając się na analizie narodowych strategii. Badacze
Wprowadzenie
15 ukazali ewolucję prawa oraz instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo
Polski. O bezpieczeństwie w myśli politycznej pisali: Małgorzata Dajnowicz, Aneta Dawidowicz, Magdalena Kuranc-Szymczak, Ewa Maj, Grzegorz
Niećko, Ewelina Podgajna, Marcin Wichmanowski, Witold Wojdyło, Alicja
Wójcik. Autorzy podjęli problematykę w odniesieniu do historii. Wskazano
na bezpieczeństwo w programach partii politycznych, i w koncepcjach ich
ideologów. Zwrócono uwagę na bezpieczeństwo w politykach szczegółowych:
gospodarczej, społecznej, wewnętrznej, zagranicznej, a także w sferze duchowej.
W opracowaniu zachowano indywidualny charakter tekstów autorskich.
Redaktorzy nie zdecydowali się na ujednolicenie siatki pojęciowej, szczególnie w zakresie zapisów: „Rzeczpospolita Polska”, „III Rzeczpospolita”, „RP”,
„III RP” lub „II Rzeczpospolita”, „II RP”, „Druga Rzeczpospolita”. Zindywidualizowane zapisy odzwierciedlały decyzje autorskie mające uzasadnienie
w poszczególnych tekstach. Ponadto nie ingerowano w zapis nazw organizacji międzynarodowych, Autorzy według uznania stosowali nazewnictwo
polskie bądź angielskie. Identyczny zamysł towarzyszył redaktorom tomu
rezygnującym z prób ujednolicenia siatki pojęciowej z zakresu bezpieczeństwa.
Zgodnie z wolą Autorów poszczególnych artykułów i szkiców pozostawiono
terminologię zapisaną w oryginale lub spolszczoną. Natomiast unifikacji
podlegał aparat naukowy w postaci przypisów i wykazu źródeł i opracowań,
który został umieszczony na końcu każdego tekstu.
Książka jest skierowana do Czytelników, których interesuje współczesne
życie polityczne Europy i Polski z uwzględnieniem problemu bezpieczeństwa
w różnych jego wymiarach. Można oczekiwać, że szczególne zainteresowanie
tematem wykażą studenci kierunków uniwersyteckich, głównie bezpieczeństwa, a także europeistyki, historii, politologii, stosunków międzynarodowych.
Redaktorzy tomu