Ewa Pośpiech

Ewa Pośpiech
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Katedra Matematyki
Efekty kształcenia wybranych przedmiotów ilościowych
na kierunkach ekonomicznych
Wprowadzenie
Dotychczasowa koncepcja studiowania koncentruje się na procesie kształcenia
opartym na standardach kształcenia określonych dla poszczególnych, ustalonych kierunków
studiów. Odgórnie określona lista kierunków nie do końca sprawdza się w obecnych
uwarunkowaniach. Absolwentom kończącym dane kierunki coraz trudniej odnaleźć się na
rynku pracy, który od absolwenta wyższej uczelni wymaga większej elastyczności.
Wychodząc naprzeciw bieżącym potrzebom związanym przede wszystkim z lepszym
dostosowaniem oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy, proponuje się nowe podejście do
procesu kształcenia. Podejście to zakłada m.in. większą autonomię uczelni poprzez
umożliwienie uczelniom tworzenia nowych, unikatowych kierunków studiów.
Nowa idea kształcenia akademickiego oparta jest na efektach kształcenia. W koncepcji
tej najistotniejszym elementem jest efektywność, która odzwierciedla się w wiedzy (zbiór
teorii, praktyk, reguł, faktów związanych z daną dziedziną), umiejętnościach (umysłowych
i praktycznych
–
umożliwiających
stosowanie
wiedzy
do
wykonywania
zadań
i rozwiązywania problemów) oraz kompetencjach personalnych i społecznych (zdolności
przyczyniające się do skutecznej interakcji z otoczeniem, ułatwiające relacje interpersonalne),
uzyskanych jako rezultat kształcenia w ramach danego przedmiotu (ale także w ramach np.
pojedynczego wykładu czy całego programu studiów). Zmiana podejścia do tworzenia
programu studiów (przedmiotu, modułu studiów itp.) związana jest z przeświadczeniem, że
równie ważne jak dostarczanie wiedzy jest nabywanie umiejętności oraz kształtowanie
postaw osobowych i społecznych; zmiana ta ma na celu lepsze przygotowanie absolwentów
do pracy zawodowej, do pełnienia aktywnej roli w społeczności oraz do indywidualnego
rozwoju osobowego.
Na IV Wydziałowej Konferencji Dydaktyczno-Naukowej pt. „Kompetencje
absolwentów studiów ekonomicznych. Perspektywa nauki i biznesu” organizowanej przez
Wydział Zarządzania UE w Katowicach w listopadzie 2011 roku, na panelu dyskusyjnym
zatytułowanym „Integracja efektów kształcenia z oczekiwaniami rynku pracy” wypowiadali
się eksperci z różnych dyscyplin naukowych. W panelu tym uczestniczyli m.in.
przedstawiciele nauk ekonomicznych, nauk o zarządzaniu, nauk humanistycznych, nauk
psychologicznych, nauk technicznych, dyscyplin ilościowych oraz osób aktywnie
zajmujących się biznesem. Wnioski wypływające z przeprowadzonych dysput dotyczące
absolwentów studiów wyższych były następujące:
a) absolwenci mają problemy z wypowiadaniem się, ze zrozumieniem tekstów pisanych
oraz ze zrozumieniem poleceń;
b) występują u nich problemy z komunikowaniem się oraz ze współpracą z innymi
osobami w grupie;
c) mają zbyt wąskie specjalności, brakuje im klasycznego wykształcenia;
d) istnieje wyraźna potrzeba znajomości metod ilościowych;
e) większy nacisk należy położyć na ukazywanie zastosowań teorii w praktyce.
Wydaje się zatem, że zmiana w podejściu do projektowania programów nauczania,
która jest postulowana w kontekście wprowadzenia Krajowych Ram Kwalifikacji dla
szkolnictwa wyższego, z programów opartych na treściach nauczania na programy tworzone
na bazie efektów kształcenia, może być właściwą drogą rozwiązania powyższych problemów.
W założeniu, stworzenie programów opartych na efektach kształcenia powinno
sprawić, że dużo lepsza stanie się komunikacja pomiędzy zainteresowanymi podmiotami
procesu kształcenia (studentami, nauczycielami akademickimi), a także podmiotami
zewnętrznymi (m.in. pracodawcami).
W artykule dokonuje się wyszczególnienia i uporządkowania efektów kształcenia
określonych dla grupy przedmiotów ilościowych (ze szczególnym uwzględnieniem
matematyki i przedmiotów jej pokrewnych) nauczanych na wybranych kierunkach
ekonomicznych w Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach. W artykule podejmuje się
także kwestię związaną z projektowaniem programów nauczania opartych na efektach
kształcenia oraz wskazuje się pewne konsekwencje (korzyści i wyzwania) wynikające
z wdrożenia tej koncepcji na wyższych uczelniach.
1. Efekty kształcenia wybranych przedmiotów ilościowych na kierunkach należących do
obszaru nauk społecznych
Określając cechy absolwenta studiów nauk społecznych stwierdza się, że powinna to
być osoba, która aktywnie działa w grupie, posiada w tym celu odpowiedni zasób wiedzy
i umiejętności oraz kompetencje umożliwiające pełnienie takiej funkcji; jest to osoba
ukierunkowana na działalność publiczną w różnym zakresie oraz na różnych poziomach
struktur społecznych w zależności od specjalności (zakresu uprawnień). Do obszaru nauk
społecznych zaliczonych jest wiele różnych dyscyplin naukowych, wśród których znajdują się
nauki ekonomiczne i nauki o zarządzaniu.
Na kierunkach Wydziału Zarządzania UE w Katowicach przyporządkowanych do
kierunków obszaru nauk społecznych, takich jak, np. Gospodarka turystyczna, Logistyka,
Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Zarządzanie, w ramach przedmiotów ilościowych
(matematycznych) realizowany jest przede wszystkim przedmiot Zastosowanie matematyki
w ekonomii i zarządzaniu oraz Matematyka (obok Statystyki opisowej lub Statystyki,
a w zależności od kierunku pojawiają się również takie przedmioty jak Statystyka
matematyczna,
Metody
prognozowania,
Ilościowe
metody
wspomagania
decyzji
logistycznych czy Badania operacyjne i teoria optymalizacji). Na kierunkach tych przedmioty
matematyczne podawane są w ograniczonym zakresie, wykładane w różnym wymiarze
godzinowym, traktowane są jako ilościowe uzupełnienie treści głównych związanych
z danym kierunkiem. Konstruując program dla tego typu kierunków powinno się uwzględniać
uzupełniający charakter przedmiotów ilościowych nie pomijając jednakże specyfiki tychże
przedmiotów (zachowując formalizm w niezbędnym zakresie) i ukazując możliwości ich
zastosowań. Operując językiem efektów kształcenia można dokonać następującego
wyszczególnienia kompetencji, których posiadaniem powinien cechować się absolwent (po
zrealizowaniu przyporządkowanych danemu kierunkowi przedmiotów ilościowych):
a) w kategoriach wiedzy:
•
znajomość elementarnych narzędzi i metod wspomagających
gromadzenie i analizę danych,
•
znajomość
podstawowych
pojęć
i
metod
ilościowych
znajdujących zastosowanie w analizach zjawisk i procesów związanych z danym
kierunkiem,
•
posiadanie
podstawowej
wiedzy
na
temat
zmiennych
charakteryzujących zjawiska, procesy, dynamikę związanych z zagadnieniami
właściwymi dla wybranego kierunku oraz posiadanie podstawowej wiedzy na
temat możliwości ilościowego opisu tych zjawisk za pomocą tych zmiennych,
•
znajomość podstawowych schematów podejmowania decyzji
optymalnych,
•
znajomość elementarnych narzędzi prognostycznych;
b) w zakresie umiejętności:
•
umiejętność zidentyfikowania zjawiska i przyporządkowania do
niego właściwego schematu analizy, doboru właściwych narzędzi,
•
umiejętność pozyskiwania i gromadzenia danych do analizy
zjawisk gospodarczych,
•
umiejętność
przeprowadzenia
poprawnego
rozumowania
mającego na celu rozwiązanie jakiegoś zadania,
•
umiejętność wykorzystania poznanych pojęć, narzędzi i metod
analizy związanych z rozważanym kierunkiem w celu rozwiązania konkretnych
problemów decyzyjnych,
•
umiejętność prognozowania zjawisk społeczno-gospodarczych
za pomocą podstawowych metod i narzędzi,
•
umiejętność interpretacji wyników przeprowadzonych analiz i
wyciągania wynikających z nich wniosków oraz umiejętność krytycznej oceny
uzyskanych wyników (umiejętność wychwycenia błędów, nieprawidłowości);
c) w kwestii kompetencji personalnych i społecznych:
•
rozumienie konieczności uczenia się przez całe życie,
•
umiejętność logicznego myślenia,
•
umiejętność określania priorytetów w trakcie realizowania
zadań, projektów,
•
zdolność do samodzielnej pracy czy to w kontekście
samodzielnego uzupełniania wiedzy czy też realizacji indywidualnych zadań,
•
zdolność do współpracy z osobami w grupie, umiejętność
komunikowania się z innymi, umiejętność zadawania pytań.
W odniesieniu do konkretnych kierunków należałoby doprecyzować niektóre
z efektów kształcenia, jednak odwołując się ogólnie do grupy przedmiotów ilościowych
realizowanych na wybranych kierunkach należących do obszaru nauk społecznych, ten
stopień uszczegółowienia wydaje się być wystarczający (nie jest bowiem zamierzeniem
autorki tworzenie sylabusów dla konkretnego przedmiotu i konkretnego kierunku). Nie należy
również traktować powyższego zestawienia jako zamkniętego; pierwotne określenie efektów
kształcenia może wymagać weryfikacji.
2. Efekty kształcenia wybranych przedmiotów ilościowych na kierunku należącym do
obszaru nauk społecznych i ścisłych
W semestrze zimowym roku akademickiego 2011/2012 w UE w Katowicach
rozpoczęto kształcenie na nowym unikatowym kierunku Analityka gospodarcza. Jest to
kierunek, który został przyporządkowany do dwóch obszarów kształcenia, do obszaru nauk
społecznych (ten obszar wskazany jako wiodący) oraz obszaru nauk ścisłych. Kierunek ten
z założenia ma kształcić studentów, którzy mają otrzymać zarówno wiedzę z mikroi makroekonomii, rachunkowości, finansów, zarządzania, analizy rynków, jak i solidną dawkę
wiedzy z zakresu metod ilościowych, których zastosowanie ma być wspomagane rozmaitymi
(zarówno ogólnodostępnymi, jak i specjalistycznymi) narzędziami informatycznymi. To
połączenie ma zaowocować umiejętnościami w zakresie identyfikowania sytuacji
ekonomicznej
różnych
podmiotów
gospodarczych
oraz
przeprowadzania
analiz
gospodarczych.
Na kierunku tym zaproponowanych jest wiele przedmiotów ilościowych, przy czym
w ramach studiów pierwszego stopnia prowadzone są m.in. następujące przedmioty
matematyczne:
logika,
algebra
liniowa,
analiza
matematyczna,
rachunek
prawdopodobieństwa, badania operacyjne, ekonomia matematyczna, matematyka finansowa
i ubezpieczeniowa, a ponadto przedmioty statystyczne i ekonometryczne z uwzględnieniem
programów i narzędzi informatycznych.
Chcąc określić efekty dla tego typu studiów na pewno trzeba się odwołać do efektów
kształcenia wyszczególnionych dla studiów z obszaru nauk społecznych. Należy jednak
dodatkowo uwzględnić specyfikę kierunku, w którym dużą rolę odgrywają przedmioty
o podłożu matematycznym (z obszaru nauk ścisłych). Uzupełnienie powyższych efektów
polegać będzie na dodaniu następujących kompetencji:
a) w kategorii wiedzy:
•
posiadanie wiedzy na temat zaawansowanych technik opisu przy użyciu języka
matematyki w takim zakresie, by móc właściwie opisywać złożone zjawiska
i procesy gospodarcze (w tym wielowymiarowe),
•
znajomość metod konstruowania modeli matematycznych do opisu zjawisk
i procesów ekonomicznych (także dynamicznych),
•
znajomość metod obliczeniowych wykorzystywanych do rozwiązywania
problemów związanych z praktyką gospodarczą oraz znajomość przykładów
ukazujących praktyczne możliwości zastosowania tych metod przy użyciu
odpowiednich narzędzi informatycznych,
•
znajomość podstaw programowania oraz wiedza dotycząca pakietów
oprogramowania użytkowego (w tym bazy danych);
b) w kategorii umiejętności:
•
umiejętność identyfikacji,
opisu,
prognozowania zjawisk i procesów
gospodarczych za pomocą zaawansowanych narzędzi ilościowych,
•
umiejętność
doboru
metod
ilościowych
do
złożonych
zagadnień
ekonomicznych,
•
umiejętność przeprowadzania zaawansowanych analiz ilościowych (w tym
analiz wielowymiarowych) oraz formułowania wniosków,
•
umiejętność pogłębionej interpretacji wyników i ocena ich istotności,
•
umiejętność stosowania wybranych pakietów oprogramowania analizy danych
oraz tworzenia własnych procedur na potrzeby analiz (też umiejętność
programowania);
c) w kategorii kompetencji społecznych:
•
posiadanie świadomości poziomu własnej wiedzy i umiejętności,
•
rozumienie społecznych aspektów stosowania zdobytej wiedzy i umiejętności
w praktyce,
•
posiadanie
świadomości
odpowiedzialności
za
realizowane
zadania
i podejmowane badania,
•
dostrzeganie i rozsądzanie kwestii spornych związanych z przeprowadzaniem
złożonych analiz ilościowych.
Podobnie jak w poprzednio, powyższe wyszczególnienie nie zamyka listy efektów
kształcenia; współpraca między podmiotami uczestniczącymi w procesie kształcenia oraz
osobami zainteresowanymi rezultatami tego procesu (np. pracodawcami) daje możliwości
doprecyzowania lub przeformułowania, czyli zmiany ich określenia w celu lepszego
dopasowania oferty dydaktycznej do oczekiwań rynku pracy.
3. Efekty kształcenia jako podstawa projektowania programów nauczania – korzyści
i wyzwania
Posługiwanie się językiem efektów kształcenia przy projektowaniu programu
nauczania nie jest nowością – efekty kształcenia zawsze były istotnym elementem programów
nauczania. Nowość polega na położeniu nacisku na ten aspekt kształcenia, by poprzez
określenie wiedzy, umiejętności i kompetencji: kandydaci na studia – w sposób bardziej
przemyślany i świadomy dokonywali wyboru kierunków studiów; absolwenci – byli bardziej
świadomi swojej wiedzy i umiejętności, ewentualnie braków, a przez to w jasny sposób
potrafili określić swoje kompetencje zawodowe; pracodawcy – mogli klarownie określić
swoje wymagania wobec chcących podjąć pracę. W przypadku wykładowców, kierowanie się
efektami kształcenia przy tworzeniu programów nauczania daje możliwość zróżnicowania
oferty dydaktycznej, co wychodzi naprzeciw potrzebom społecznym dotyczącym oferty
kształcenia.
Efekty kształcenia nie mogą być określone zbyt szczegółowo, gdyż z jednej strony
może to ograniczać kreatywność osób prowadzących zajęcia, z drugiej strony może
powodować, że studenci będą się uczyć, żeby „uczynić zadość efektom”. Zbyt ogólne
sformułowanie efektów może natomiast spowodować zatracenie spójności programu studiów.
Ich sprecyzowanie, z kolei, ma być podstawą określenia treści kształcenia, pogrupowania
w przedmioty, wyznaczenia odpowiednich typów zajęć, doboru metod dydaktycznych oraz
sposobów oceny.
Ponieważ tworzenie efektów kształcenia dokonywać się powinno w sposób ciągły na
drodze stałych konsultacji między podmiotami uczestniczącymi w procesie nauczania
(studenci, nauczyciele) oraz podmiotami zewnętrznymi (pracodawcy), istnieje możliwość
weryfikacji efektów kształcenia, które powinny odpowiadać oczekiwaniom pracodawców
i zwiększać szanse odnalezienia się absolwentów na rynku pracy.
Wprowadzenie nowej koncepcji kształcenia akademickiego niesie za sobą pewne
korzyści, wyzwania i konsekwencje. Można wśród nich wymienić następujące:
•
ułatwienie identyfikacji i eliminacji braków w programach nauczania,
•
umożliwienie
wprowadzania
nowatorskich
pomysłów
dydaktycznych
wspomagających osiąganie efektów kształcenia,
•
narzucenie zmiany sposobu oceny osiągnięć studenta – w postulatach
podkreśla się, że należy zwrócić uwagę na sposoby oceniania, by nie sprowadzały się
tylko do sprawdzania wiedzy, ale uwzględniały też inne kategorie efektów (o ile
weryfikacja i ocena nabytych umiejętności nie powinna sprawiać trudności, o tyle
trudniejszą do weryfikacji i oceny może być kategoria kompetencji społecznych
i personalnych; stawia to przed oceniającym większe wyzwania),
•
projektowany program determinowany jest oczekiwaniami i predyspozycjami
studenta – z jednej strony daje to możliwości studiowania studentom prezentującym
różny poziom wiedzy, a z drugiej może budzić niepokój o jakość kształcenia,
•
zmiana sposobu prowadzenia zajęć przez nauczycieli akademickich – z
tradycyjnego przekazywania wiadomości na efektywną pomoc studentom w osiąganiu
efektów kształcenia,
•
prowadzenie zajęć z uwzględnieniem różnorodnych metod i narzędzi
dydaktycznych,
•
zmiana w procesie kształcenia roli prowadzącego przedmiot – wykładowca
staje się osobą wspomagającą uczenie się studenta, a nie jest tylko osobą
przedstawiającą treści programowe; wykładowca ma określić narzędzia i sposoby,
które pomogą studentom osiągnąć założone efekty,
•
zmiana w procesie kształcenia roli studenta – student staje się aktywnym
uczestnikiem tego procesu, współodpowiedzialnym za jego jakość i świadomy swych
kompetencji,
•
ułatwienie współtworzenia oferty dydaktycznej z podmiotami zewnętrznymi
(pracodawcami),
•
zwiększenie możliwości indywidualnych ścieżek kształcenia.
Podsumowanie
Projektowanie programu przedmiotów, modułów, studiów itp. na bazie efektów
kształcenia jest warunkiem wprowadzenia Krajowych Ram Kwalifikacji w Polsce.
Wprowadzenie Ram związane jest z nadaniem większej autonomii uczelniom, które będą
mogły tworzyć własne kierunki i programy studiów; umożliwi to także wprowadzanie
modyfikacji w programach już istniejących kierunków, co ma zwiększyć różnorodność oferty
edukacyjnej polskich uczelni, dostosować programy do oczekiwań studentów oraz zwiększyć
szanse na zatrudnienie absolwentów wyższych uczelni. Nie można jednak traktować postulatu
dostosowania programów do oczekiwań studentów jako pewnej „furtki”, dzięki której będzie
można usunąć z programu nauczania „niewygodne” lub trudne przedmioty. Często za takie
uważane są przedmioty ilościowe. Trzeba mieć na uwadze wymagania pracodawców, którzy
podkreślają jako istotną umiejętność posługiwanie się metodami ilościowymi. Dlatego też
nowa koncepcja kształcenia wymaga od studentów dojrzałości i odpowiedzialności oraz dużej
świadomości samokształcenia.
Literatura
1. Autonomia programowa uczelni. Ramy kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego. Pod
red. E. Chmieleckiej, MNiSW.
2. Kompetencje absolwentów studiów ekonomicznych. Perspektywa nauki i biznesu.
Pod red. K. Jędralskiej i J. Bernais, Wydawnictwo UE w Katowicach, Katowice 2011.
3. Materiały Wydziału Zarządzania UE w Katowicach dotyczące dostosowania
programów studiów do KRK.