Rozwój emocjonalny dziecka w wieku przedszkolnym

ROZWÓJ EMOCJONALNY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Artykuł autorstwa A. Włodarczyk
Procesy emocjonalne odgrywają istotna rolę w kształtowaniu się
osobowości dziecka. W jego przystosowaniu się do środowiska i regulacji
stosunków z otoczeniem.
Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym w stosunku do
wcześniejszych faz rozwojowych, cechuje się wzbogaceniem i zróżnicowaniem
życia uczuciowego. Związane jest to zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego,
jak i z wpływem oddziaływań środowiskowych. Aczkolwiek już w okresach
poprzednich można zaobserwować wyodrębnienie pierwszych uczuć dziecka, to
jednak prawdziwy rozkwit uczuć ich bogactwo przypada na okres przedszkolny.
W tym wieku dziecko przeżywa takie uczucia jak zazdrość, gniew, strach, lęk,
radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie, ciekawość. Zaczynają także
kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne.
Natomiast
wszelkie
zagrożenia
rozwoju
emocjonalnego
we
wczesnym
dzieciństwie utrudniają, a niekiedy uniemożliwiają osiągnięcie dojrzałości
emocjonalnej.
Do 6 roku życia uczucia dzieci cechuje afektywność i impulsywność.
Emocje są silne, gwałtowne i pomimo, że są krótkotrwałe to łatwo powstają, a ich
wybuch skierowany jest na zewnątrz. Reakcje przy tym mogą być niewspółmierne
do siły bodźca, a powstające uczucia są zmienne i nietrwałe (labilność
uczuciowa). Nadal zauważalny jest silny związek uczuć z funkcjami organizmu
dziecka. Znane już we wcześniejszym okresie rozwojowym uczucia takie jak:
gniew, strach, radość, zazdrość itd., które do tej pory były często niewyraźne,
a także niejednoznaczne, w wieku przedszkolnym nabierają wyrazistości. Cecha
charakterystyczną jest to, iż dziecko nie potrafi maskować i tłumić swoich przeżyć
emocjonalnych, co widać w jego zachowaniu, ruchach, gestach, w słowach.
Strach jest jedną z tych emocji, które krystalizują się w swej
specyficznej formie najwcześniej. Nagła utrata równowagi, krzyk czy tez inny
silnie
działający
bodziec
wywołują
przykre
stany
emocjonalne.
Można
zaobserwować w pierwszej fazie strachu napięcie i znieruchomienie, w drugiej
zaś wyładowanie przez krzyk, płacz czy też rozproszone ruchy całego ciała. Tę
dwufazowa formę reakcji strachu spotykamy we wczesnym okresie życia, gdy
niemowlę nie reaguje jeszcze na nowe bodźce odruchem orientacyjnym.
W okresie, w którym dziecko nabywa już pewnej ilości doświadczeń
indywidualnych, nie każdy nowy bodziec traktowany jest jako źródło zagrożenia.
Strach u dzieci wywołują najczęściej bodźce działające nagle i niespodziewanie.
Zachowania emocjonalne związane ze strachem przejawiają się jako:

nieśmiałość

zakłopotanie

zmartwienie

lęk

gniew
Nieśmiałość w pierwszej fazie wiąże się ze strachem przed obcymi osobami. Dziecko
nieśmiałe lęka się, jaka będzie reakcja otoczenia na nie, jest niespokojne, zagubione.
Zakłopotanie jest związane z niepewnością jak się zostanie ocenionym przez
otoczenie. Wspomnienia porażek i przeżytych niepowodzeń wpływają na formowanie
się negatywnej samooceny i wzmagają zakłopotanie. Dzieci zakłopotane na ogół
pragną wyjaśnić i usprawiedliwić swoje zachowanie.
Zmartwienie dziecka na ogół nie jest wywołane bezpośrednim bodźcem, stanowi
wytwór wyobraźni dziecka. Dziecko na przykład martwi się tym, że matka może
zachorować lub, że ojciec będzie się na nie gniewał. Im dziecko bardziej
zahamowane czy nieakceptowane, tym bardziej jest skłonne do przeżywania
zmartwień i wyolbrzymiania ich.
Lęk dziecka jest stanem napięcia psychicznego związanego z zagrażającą lub
przewidywaną przykrością.
Dzieci lękliwe zachowują się niekiedy hałaśliwie,
popisują się przed innymi, bywają okrutne i brutalne, reagują nieadekwatnie do siły
bodźca. O lęku przeżywanym przez dziecko może świadczyć jego skłonność do
ucieczki przed bodźcami wywołującymi go; dziecka spędza wówczas wiele godzin
przed telewizorem czy tez objada się słodyczami. Opisane wyżej zachowania nie są
przez dzieci uświadamiane jako reakcja na ich stany lękowe.
Gniew jest reakcją występującą już w okresie wczesno-niemowlęcym w wyniku
pojawiania się przeszkody utrudniającej poruszanie się, a w dalszych okresach życia
– działanie. Dzieci przedszkolne złoszczą się, gdy nauczycielka wydaje im polecenie,
którego spełnienie związane jest z przerwaniem zabawy, gdy rówieśnicy zabierają im
zabawkę.
Dzieci w najstarszej grupie przedszkolnej, a także i te, które już uczęszczają do
szkoły, ulęgają emocji gniewu, gdy są przez kogoś oszukane, gdy ktoś odnosi się do
nich niesprawiedliwie, gdy są bite czy też karcone za przewinienia, których nie
popełniły.
Niekiedy dzieci złoszczą się, gdy nie rozumieją zadanej lekcji, gdy nie potrafią
dorównać rówieśnikom w zabawach ruchowych, gdy są pozbawione przyjemności,
które są udziałem ich kolegów.
Od czwartego roku życia intensywność i ilość reakcji gniewu wyraźnie maleje.
Począwszy od okresu, w którym dziecko opanowało mowę, fizyczne przejawy gniewu
ustępują formą werbalnym. W miarę postępów uspołecznienia dziecko uczy się
opanowywać wybuchy złego humoru, uczy się współżycia z rówieśnikami, a także
rozumie konieczność podporządkowania się nakazom starszych. Nie znaczy to
jednak, że emocje gniewu i złości są całkowicie wyeliminowane z repertuaru
zachowań dziecka. Nasilają się one zwłaszcza jako efekt nieprawidłowych
oddziaływań wychowawczych. Agresywne zachowania dorosłych wobec dzieci
sprzyjają
Przeżywaniu przez nie złości i gniewu, a także wywołaniu tego gniewu, nie
w stosunku do „silniejszych” od dziecka dorosłych, a wobec słabszych rówieśników.
Emocje radości i zadowolenia dzieci doznają podczas kontaktów zabawowych
z rówieśnikami i dorosłymi. Cieszy je pokonywanie trudności. Zadowolenie sprawiają
im takie sytuacje, w których aktywność ich uwieńczona jest sukcesem. Dzieci bardzo
cieszą się, gdy wygrywają w grach sportowych czy tez planszowych. Śmieją się
i cieszą obserwując czy tez same przeżywając różnego rodzaju sytuacje wesołe
i komiczne; podobnie reagują na opowiadania i wierszyki zawierające zabawne
sceny. Miłość związana jest z serdecznym stosunkiem i życzliwością do obiektu
uczuć oraz chęcią przebywania w jego towarzystwie. Dzieci obdarzają serdecznymi
uczuciami te osoby, które są im życzliwe i otaczają je miłością. Aby miłość stanowiła
wartość pozytywną, musi być odwzajemniana. Dlatego zdarza się, iż dzieci
nieznajdujące akceptacji u ludzi przelewają swe uczucia na ukochana zabawkę lub
zwierze. Im młodsze dziecko, tym bardziej ekspresywnie wyraża swoją miłość. Dzieci
starsze staja się bardziej powściągliwe. Sądzą, że tulenie się do rodziców czy
publiczne pieszczoty są czymś dziecinnym i krępującym
Cechy charakterystyczne rozwoju emocjonalnego dzieci 3, 4, 5, 6 letnich
wg C. Lee
Dziecko trzyletnie
Jest towarzyskie, kochające, przyjazne, ugodowe i łatwo ulega sugestiom innych.
Z łatwością przyjmuje relacje i cechy charakteru osób dorosłych. Przed ukończeniem
czterech lat objawia wstydem brak pewności siebie, okazuje nieśmiałość,
obraźliwość i nerwowość.
Dziecko czteroletnie
Jest ufne, demonstruje duże poczucie pewności siebie, wykazuje ciekawość,
skuteczność i wytrwałość w działaniu. Dość dobrze panuje nad własnymi emocjami.
Traktowane poważnie, rozwiązuje problemy, kierując się rozsądkiem. Posiada
utrwalone standardy zachowań przyjętych od rodziców i bliskich.
Dziecko pięcioletnie
Demonstruje pewność siebie, bywa zarozumiałe, lubi się popisywać, niekiedy stosuje
groźby, ale także okazuje przyjacielskość i wspaniałomyślność. Z determinacją dąży
do tego by być najlepszym i z wytrwałością ćwiczy nowe umiejętności. Potrafi dość
dobrze panować nad emocjami, jest bardziej zrównoważone.
Dziecko sześcioletnie
Mniej stabilne emocjonalnie niż w wieku pięciu lat. Bardzo szybko zmienia uczucia
przyjaźni na wrogość. Wykazuje skłonności do egocentryzmu, skrupulatnego
przestrzegania rytuałów, agresji, buntu i drażliwości. Potrafi być kochające przyjazne
i z entuzjazmem współpracuje z innymi. Ciekawe wszystkiego, co je otacza. Z trudem
akceptuje brak własnego sukcesu i niełatwo pokonuje frustracje.
Źródła przeżyć emocjonalnych w wieku przedszkolnym:

zmiana rodzaju i wzrost wymagań stawianych dziecku przez otoczenie –
pojawia
się
konieczność
dostosowania
zachowania
do
norm
zwyczajowych, społecznych i moralnych;

poszerzenie kontaktów społecznych (zwiększenie ilości osób znaczących)tu
duże
znaczenie
ma
stworzenie
właściwego
środowiska
wychowawczego, które ma być podstawą uformowania szczerej więzi
z dzieckiem, co stanowi podstawę korzystnie i skutecznie odbywającego
się procesu kształtowania osobowości;

zwiększenie roli kontaktów dziecka z rówieśnikami i dziećmi w innym wieku
– tylko część reakcji zachodzących w tych kontaktach może być
kontrolowanych przez środowisko wychowawcze i przez nie organizowane.
Emocje dziecka różnią się zasadniczo od emocji człowieka dorosłego.
W
związku z niedojrzałością układu nerwowego
przeżycia dziecka
są
krótkotrwałe: trwają tylko kilka minut, nagle powstają i nagle szybko się kończą.
Emocje mają także charakter przejściowy. Dziecko bardzo łatwo przechodzi
z jednego nastroju emocjonalnego w drugi, diametralnie od niego różny.
Zmartwione i zapłakane za chwile śmieje się i cieszy.
Emocje dziecka przejawiają się w sposób bardzo ekspresyjny. Mimika
i pantomimika przeżyć emocjonalnych jest bogata. Dziecko uzewnętrznia radość,
gniew czy strach w śmiechu i płaczu, w żywych gestach, ruchach, słowach,
w którym nadaje w zależności od przeżycia emocjonalnego odpowiednia
informację. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości
układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania – dziecko
jest bardzo pobudliwe. Dlatego tez nawet słabe bodźce mogą wywoływać
zarówno przykre, jak i przyjemne stany emocjonalne. W okresie przedszkolnym
dziecko już potrafi obdarzać trwałym uczuciem osoby opiekujące się nim.
Przywiązuje się także do zwierząt domowych, otacza je serdecznością i opieką.
Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętności powściągania
afektów, co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej.
Obserwuje się w tym wieku wydatny rozwój uczuć wyższych – intelektualnych,
społecznych, moralnych i estetycznych. W miarę upływu lat dzieci przeżywają
radość nie tylko podczas działania, a raczej cieszy je końcowy etap działania –
wynik
Do prawidłowego rozwoju emocjonalnego człowieka niezbędna jest
równowaga między emocjami pozytywnymi i negatywnymi. Małe dziecko
wychowane w kochającej je rodzinie doznaje znacznie więcej emocji pozytywnych
niż negatywnych, ponieważ dorośli chronią je przed przykrymi przeżyciami. Im
jednak staje się starsze i bardziej samodzielne, tym bardziej wzrasta możliwość
zetknięcia się z różnymi sytuacjami niosącymi w sobie zagrożenie, z nie zawsze
życzliwymi ludźmi, z trudnymi, a niekiedy niewykonalnymi zadaniami. Dziecko
musi uczyć się radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Nadmiar miłości, którym
darzą dziecko rodzice, wiążący się z usuwaniem z jego drogi wszelkich sytuacji
mogących doprowadzić do przykrych przeżyć, powoduje skupienie miłości nie na
innych ludziach, a na sobie samym. Powoduje to egoizm, nieumiejętność
współbrzmienia emocjonalnego z otoczeniem i wczuwania się w przeżycia innych
osób. Nadmiar emocji negatywnych utrudnia dziecku przystosowanie się
społeczne. Dziecko odbiera cały otaczający świat jako zagrażający jego poczuciu
bezpieczeństwa. Staje się nieśmiałe, bojaźliwe, przejawia tendencje do niskiej
samooceny.
Przygotowała: I. Piaskowska