docPolski system rozliczeń detalicznych w Ăwietle standardów
download 
Reklamacja Transkrypt
Polski system rozliczeń detalicznych w Ăwietle standardów
Polski system rozliczeñ detalicznych w Ăwietle standardów europejskich Monika Kaïuĝa Niniejszy artykuï poĂwiÚcony jest zagadnieniom zwiÈzanym z funkcjonowaniem systemów pïatniczych, a w szczególnoĂci europejskich systemów miÚdzybankowych rozliczeñ detalicznych. Opisuje on zarówno historiÚ, jak i obecny ksztaït infrastruktury rozliczeniowej oraz kierunki jej rozwoju w Ăwietle budowy SEPA – Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro (Single Euro Payments Area). Artykuï przedstawia równieĝ prace podejmowane przez instytucje polskiego systemu pïatniczego w zakresie wdraĝania instrumentów paneuropejskich oraz dostosowywania do nowych standardów Ăwiadczenia usïug rozliczenioworozrachunkowych. 1. WstÚp System pïatniczy jest czÚsto okreĂlany mianem krwioobiegu gospodarki, gdyĝ jego podstawowa rola to Ăwiadczenie sferze realnej usïug pozwalajÈcych na krÈĝenie siïy nabywczej. Obejmuje on wszystkie instrumenty i procedury bankowe oraz systemy pïatnoĂci wystÚpujÈce na danym obszarze geograficznym, których stosowanie zapewnia przepïyw Ărodków pieniÚĝnych w zamian za towary, usïugi i aktywa finansowe. Podobnie jak organizm ludzki nie mógïby funkcjonowaÊ bez ukïadu krwionoĂnego, tak i trudno sobie wyobraziÊ wspóïczesnÈ gospodarkÚ bez prawnego i technicznego mechanizmu umoĝliwiajÈcego przepïyw Ărodków finansowych. System pïatniczy wykorzystywany jest obecnie do realizacji praktycznie kaĝdej operacji ekonomicznej. Ma zatem kluczowe znaczenie zarówno dla caïej gospodarki jak i dla poszczególnych podmiotów: przedsiÚbiorstw, instytucji i osób fizycznych. Sprawny i bezpieczny system pïatniczy pozwala skróciÊ czas realizacji pïatnoĂci, stwarza moĝliwoĂÊ efektywnego zarzÈdzania pïynnoĂciÈ, a takĝe uïatwia rozwój nowych rynków i instrumentów finansowych. PodstawowÈ jego czÚĂÊ stanowiÈ systemy pïatnoĂci okreĂlane rów40 nieĝ mianem systemów miÚdzybankowego transferu Ărodków. SÈ to najczÚĂciej, funkcjonujÈce w oparciu o formalne porozumienia prawne, systemy teleinformatyczne wykorzystywane do wysyïania i odbierania zleceñ, przekazywania informacji dotyczÈcych realizowanych transakcji, dokonywania rozrachunku i wyliczania wzajemnych zobowiÈzañ uczestników – banków i instytucji finansowych. Kluczowe znaczenie dla zapewnienia obiegu Ărodków pieniÚĝnych w gospodarce ma zwïaszcza system rozliczeñ detalicznych, sïuĝÈcy przetwarzaniu zleceñ pïatniczych zïoĝonych w formie polecenia przelewu, polecenia zapïaty lub dokonanych za pomocÈ czeku czy karty. Jest on powszechnie wykorzystywany do bezgotówkowego regulowania zobowiÈzañ finansowych w ramach niemal kaĝdej wymiany handlowej. Funkcjonuje najczÚĂciej na bazie netto z odroczonym rozrachunkiem w pieniÈdzu banku centralnego, co oznacza, iĝ zazwyczaj istnieje wspólny mechanizm bilansujÈcy zlecenia przekazywane przez poszczególnych uczestników, który w okreĂlonym czasie przesyïa wyniki rozliczeñ do banku centralnego w celu dokonania rozrachunku, tzn. transferu pomiÚdzy rachunkami uczestników Ărodków w wysokoĂci wyznaczonych zobowiÈzañ netto. System rozliczeñ detalicznych jest zatem nie tylko istotny z punktu widzenia osób fizycznych i podmiotów gospodarczych, ale równieĝ odgrywa waĝnÈ rolÚ w dziaïalnoĂci instytucji finansowych – obniĝa poziom wymaganych przez bank centralny rezerw, a tym samym redukuje koszty i poszerza moĝliwoĂci zarzÈdzania pïynnoĂciÈ. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie obrazu polskiego systemu pïatniczego, a w szczególnoĂci systemu rozliczeñ detalicznych oraz zarysowanie kierunków jego rozwoju w Ăwietle budowy Jednolitego Obszaru PïatnoĂci w Euro (Single Euro Payments Area, SEPA). Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW 2. Ewolucja systemów europejskich 2.1. Rys historyczny Przez dziesiÚciolecia systemy pïatnicze dla wiÚkszoĂci podmiotów korzystajÈcych z usïug finansowych byïy czymĂ niemal niewidocznym, pewnym mechanizmem funkcjonujÈcym na dalszym planie przeprowadzanych transakcji. Panowaïo przy tym powszechne przekonanie o absolutnym bezpieczeñstwie dokonywanych poprzez nie rozliczeñ. Sytuacja ta zasadniczo zmieniïa siÚ w ciÈgu ostatnich 30 lat. Z jednej strony zwrócono uwagÚ na ryzyko i zagroĝenia wynikajÈce z ewentualnych zakïóceñ w funkcjonowaniu systemów pïatnoĂci, z drugiej zaĂ dostrzeĝono znaczenie bezpiecznych i efektywnych systemów dla rozwoju gospodarczego. Do zmiany podejĂcia przyczyniï siÚ przede wszystkim ogromny wzrost liczby i wartoĂci rozliczanych transakcji, niezwykle szybki postÚp w dziedzinie technologii informatycznych i dynamiczny rozwój sieci powiÈzañ miÚdzy rynkami finansowymi. Nie bez znaczenia byïy równieĝ coraz czÚĂciej pojawiajÈce siÚ przypadki zachwiania stabilnoĂci w systemach pïatniczych, jak na przykïad upadïoĂÊ niemieckiego banku Herstatt w 1974 roku czy teĝ awaria systemów komputerowych w Bank of New York w 1985 roku – obie instytucje byïy zaangaĝowane w wiele transakcji o ogromnej wartoĂci i w wyniku zaistniaïych zdarzeñ nie miaïy Ărodków wystarczajÈcych na wywiÈzanie siÚ w terminie ze swoich zobowiÈzañ, co poprzez sieÊ wzajemnych powiÈzañ przyczyniïo siÚ do powstania problemów z pïynnoĂciÈ równieĝ u pozostaïych uczestników systemu (tzw. efekt domina) i paniki na innych rynkach. Zwrócenie uwagi na ryzyko i rolÚ systemu pïatniczego w gospodarce zaowocowaïo licznymi analizami majÈcymi pogïÚbiÊ dotychczasowÈ wiedzÚ i daÊ podstawy do stworzenia katalogu optymalnych zaïoĝeñ funkcjonowania systemu – maksymalnie redukujÈcych ryzyko i stwarzajÈcych dogodne warunki rozwoju gospodarczego. Prace skoncentrowane byïy w szczególnoĂci na systemach rozliczeñ detalicznych i powiÈzanych z nimi systemach rozrachunku. W Europie, wobec krystalizujÈcych siÚ planów wprowadzenia euro, inicjatorem przeprowadzenia pierwszej kompleksowej analizy funkcjonowania systemów pïatniczych poszczególnych krajów UE (ówczeĂnie Wspólnoty Europejskiej), byï na poczÈtku lat 90. XX wieku Komi2/2007 tet Gubernatorów Banków Centralnych Wspólnoty Europejskiej – do 1997 roku peïniÈcy funkcje póěniejszego Europejskiego Banku Centralnego. Badanie pokazaïo, iĝ systemy te sÈ niejednorodne, skonstruowane stosownie do specyfiki i potrzeb kaĝdego kraju. Potwierdzono tym samym tezÚ o wysokim zróĝnicowaniu europejskiej infrastruktury rozliczeniowo-rozrachunkowej. BazujÈc na pozyskanych informacjach, w listopadzie 1993 roku Komitet wydaï raport „Minimum common features for domestic payment systems”, zawierajÈcy rekomendacje skierowane do banków centralnych Wspólnoty. Ich celem byïo zharmonizowanie podstawowych zasad funkcjonowania krajowych systemów pïatniczych, gïównie wysokokwotowych. Najwaĝniejsze rekomendacje dotyczyïy ujednolicenia kategorii instytucji mogÈcych mieÊ dostÚp do systemów rozliczeñ miÚdzybankowych, obowiÈzku posiadania przez kaĝdy kraj czïonkowski systemu RTGS, obowiÈzku speïniania przez systemy netto rozliczajÈce transakcje wysokokwotowe tzw. standardów Lamfalussy’ego, zapewnienia nadzoru banku centralnego nad krajowymi systemami pïatnoĂci oraz zharmonizowania godzin pracy systemów. Dostosowywanie pañstw Wspólnoty do rekomendacji Komitetu trwaïo cztery lata. W 1997 roku wszystkie kraje UE posiadaïy juĝ wïasne systemy RTGS o ujednoliconych podstawowych zasadach funkcjonowania, co staïo siÚ bazÈ dla stworzenia paneuropejskiego systemu rozrachunkowego TARGET. TARGET – Trans-European Automated Real-time Gross Settlement Express Transfer system – zostaï uruchomiony w 1999 roku, z dniem wprowadzenia euro w rozliczeniach bezgotówkowych. Poprzez poïÈczenie wszystkich systemów RTGS w krajach Wspólnoty zapewniï on moĝliwoĂÊ rozliczania w czasie rzeczywistym transakcji miÚdzybankowych w caïej Unii. TARGET staï siÚ konkurentem, zaïoĝonego w 1996 roku przez prywatne stowarzyszenie bankowe EBA (Euro Banking Association), systemu EURO1 rozliczajÈcego transakcje wysokokwotowe na bazie netto z jednÈ sesjÈ rozrachunkowÈ pod koniec kaĝdego dnia roboczego. W momencie powstania systemu EURO1 w UE istniaïo jeszcze kilka krajowych systemów netto dla pïatnoĂci wysokokwotowych, jak np. niemiecki EAF-2, jednakĝe pojawienie siÚ EURO1 – systemu o zasiÈgu paneuropejskim – spowodowaïo powolne 41 odchodzenie banków od infrastruktur lokalnych i migracjÚ na szerszÈ platformÚ. Tym samym system pïatniczy UE zaczÈï siÚ upodabniaÊ do modelu amerykañskiego. W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje dziĂ jeden system RTGS o zasiÚgu krajowym (Fedwire) – jego odpowiednikiem w Europie jest system TARGET – oraz jeden konkurencyjny system netto dla transakcji wysokokwotowych (CHIPS), którego europejskim odpowiednikiem jest EURO1. W odniesieniu do pïatnoĂci detalicznych system pïatniczy UE skïada siÚ obecnie z szeregu krajowych izb rozliczeniowych, róĝniÈcych siÚ pod wzglÚdem harmonogramu rozliczeñ, typów i formatów obsïugiwanych instrumentów pïatniczych oraz palety usïug dodatkowych, wspomagajÈcych rozliczenia. Cykl rozliczeniowy waha siÚ od kilku godzin do nawet 3–4 dni roboczych. Niektóre systemy przetwarzajÈ wyïÈcznie polecenia przelewu, inne równieĝ i pozostaïe instrumenty, najczÚĂciej polecenie zapïaty i czeki. Poszczególne izby oferujÈ ponadto szereg rozwiÈzañ odpowiadajÈcych specyficznym potrzebom rozliczeniowym danego kraju. W Wielkiej Brytanii i Irlandii dziaïajÈ teĝ wyodrÚbnione podmioty zajmujÈce siÚ wyïÈcznie obsïugÈ wciÈĝ stosowanych tam czeków. Z kolei w Niemczech i Austrii popularne sÈ rozliczenia bilateralne pomiÚdzy bankami, które same w sobie nie sÈ systemami pïatnoĂci, ale znaczÈco redukujÈ liczbÚ pïatnoĂci kierowanych do miÚdzybankowych systemów rozliczeniowych. Na szczeblu paneuropejskim w zakresie rozliczeñ detalicznych od marca 2003 roku funkcjonuje teĝ system STEP2, którego operatorem jest – analogicznie jak w przypadku EURO1 – EBA1. IstotnÈ rolÚ w realizacji zleceñ, gïównie transgranicznych, peïni obecnie równieĝ SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecomunication) – wiodÈcy w skali Ăwiatowej dostawca standardów i rozwiÈzañ telekomunikacyjnych. Na kanaïach udostÚpnianych przez SWIFT bazuje m.in. bankowoĂÊ korespondencka oraz systemy STEP2 i TARGET. SWIFT ma ponadto status Registration Authority i z ramienia ISO peïni kluczowÈ rolÚ w zatwierdzaniu miÚdzynarodowych standardów instrumentów pïatniczych. Poza funkcjÈ integracyjnÈ SWIFT jest jednak przede wszystkim przedsiÚbiorstwem komercyjnym, które w przyszïoĂci planuje zaistnieÊ w roli dostawcy usïug rozliczeniowych. Juĝ 42 dziĂ udostÚpniï on rozwiÈzania umoĝliwiajÈce netting i radykalnie obniĝyï opïaty za przekazywanie komunikatów, co zwiÚksza presjÚ konkurencyjnÈ pomiÚdzy alternatywnymi kanaïami wymiany informacji miÚdzybankowej. Wprowadzenie wspólnej waluty i uruchomienie systemu TARGET zapoczÈtkowaïy proces integracji europejskich systemów pïatniczych. Pierwsze kroki okazaïy siÚ jednak niewystarczajÈce do stworzenia jednolitego rynku. UtrzymujÈcy siÚ niezmiennie wysoki stopieñ zróĝnicowania krajowych systemów pïatnoĂci zwïaszcza rozliczeniowych chroni do dziĂ caïy sektor przed konkurencjÈ zagranicznÈ i stanowi istotnÈ barierÚ rozwoju miÚdzynarodowej wymiany handlowej – rozliczanie transakcji transgranicznych wiÈĝe siÚ czÚsto z koniecznoĂciÈ poniesienia wysokich kosztów i dïugim czasem realizacji. By temu zaradziÊ duĝe przedsiÚbiorstwa miÚdzynarodowe otwierajÈ obecnie zwykle rachunki bankowe we wszystkich pañstwach, w których prowadzÈ dziaïalnoĂÊ, i inwestujÈ w narzÚdzia podnoszÈce efektywnoĂÊ zarzÈdzania pïynnoĂciÈ. Bez stworzenia jednolitych standardów w caïej Unii Europejskiej nie uda siÚ w peïni wykorzystaÊ potencjaïu Wspólnoty. 2.2. SEPA – Jednolity Obszar PïatnoĂci Euro Single Euro Payments Area (SEPA) to jednolity obszar pïatnoĂci, to wspólny rynek, na którym obywatele, przedsiÚbiorcy i inne podmioty bÚdÈ mogli dokonywaÊ i otrzymywaÊ pïatnoĂci w euro z jednego rachunku bankowego, wykorzystujÈc jednolity zestaw instrumentów pïatniczych, tak ïatwo, bezpiecznie i tanio, jak w kraju macierzystym. 2.2.1. Geneza Idea stworzenia jednolitego obszaru pïatnoĂci na terenie Unii Europejskiej zrodziïa siÚ, gdy dostrzeĝono, ĝe wprowadzenie wspólnej waluty i uruchomienie systemu TARGET nie przyniosïo poĝÈdanych rezultatów w zakresie szybkoĂci realizacji zleceñ i pobieranych opïat. Systemy pïatnoĂci w krajach Eurolandu nie nadÈĝaïy ze zmianami. Dla konsumentów jedynÈ korzyĂciÈ w obrocie transgranicznym byïa redukcja kosztów wymiany walut – zarówno czas jak i koszt rozliczeñ pozostaïy na niemal tym samym poziomie, co przed wprowadzeniem euro, znacznie róĝniÈc siÚ od tych samych parametrów dla Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW transakcji krajowych. Powodem takiej sytuacji byï w szczególnoĂci brak odpowiedniej infrastruktury i utrzymujÈca siÚ rozbieĝnoĂÊ pomiÚdzy stosowanymi w poszczególnych krajach standardami (informacyjnymi i biznesowymi) oraz normami prawnymi, a takĝe chÚÊ czerpania korzyĂci przez instytucje finansowe z tytuïu wyĝszych opïat za transakcje transgraniczne. Wydawaïo siÚ, iĝ bankom nie zaleĝy na pogïÚbianiu integracji europejskiego rynku rozliczeñ bezgotówkowych – istniejÈce bariery rozwoju konkurencji miÚdzynarodowej stwarzaïy im dogodne warunki utrzymania dodatkowego ěródïa przychodów. Efektem byï zauwaĝalny brak konkretnych dziaïañ sektora finansowego w zakresie rozwoju i modernizacji systemów pïatniczych. Sytuacja ta skïoniïa urzÚdy centralne UE do interwencji poprzez dziaïania regulacyjne, obligatoryjnie wymuszajÈce zmiany, majÈce doprowadziÊ do wypracowania jednolitych mechanizmów efektywnego dokonywania pïatnoĂci w euro. Podstawowym dokumentem stymulujÈcym postÚp w tym obszarze staïa siÚ Regulacja Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej nr 2560/2001 okreĂlajÈca ogólne warunki dla pïatnoĂci transgranicznych w euro w UE, nakazujÈca bankom w szczególnoĂci obniĝenie cen ich obsïugi do poziomu nieprzekraczajÈcego opïat pobieranych za realizacjÚ transakcji krajowych w euro. W odpowiedzi na doĂÊ radykalne zapisy nowych regulacji europejskie banki i instytucje rozliczeniowo-rozrachunkowe postanowiïy wspólnie podjÈÊ dziaïania samoregulacyjne, by sprostaÊ stawianym wymaganiom. Wizja SEPA zostaïa nakreĂlona jesieniÈ 2000 roku na spotkaniu w ramach obrad „okrÈgïego stoïu” nad utworzeniem jednolitej strefy pïatniczej, zwoïanego w Brukseli z inicjatywy Komisji Europejskiej. Wypïywa ona bezpoĂrednio ze Strategii Lizboñskiej, która zakïada budowÚ silnej gospodarki europejskiej, mogÈcej skutecznie konkurowaÊ na Ăwiatowym rynku. Stworzenie jednolitych ram funkcjonowania systemu rozliczeniowego to jeden z filarów efektywnego prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej. Przedstawiona na spotkaniu koncepcja zaowocowaïa oĝywionÈ dyskusjÈ w europejskim Ărodowisku bankowym, której rezultatem byïo opracowanie w maju 2002 roku przez szereg instytucji finansowych (w tym: ZwiÈzek Europejskich Banków Spóïdzielczych – EACB, GrupÚ Europejskich Banków 2/2007 OszczÚdnoĂciowych – ESBG, EuropejskÈ FederacjÚ BankowÈ – EBF, Euro Banking Association – EBA oraz 40 banków) strategicznego dokumentu programowego „White paper” zatytuïowanego „Euroland: Our Single Payment Area!” oraz powoïanie Europejskiej Rady ds. PïatnoĂci (EPC) jako instytucji wiodÈcej i koordynujÈcej prace. Jak podkreĂlajÈ specjaliĂci, solidarnoĂÊ europejskiego Ărodowiska bankowego w tym zakresie nie byïa jednak wówczas motywowana potencjalnymi korzyĂciami artykuïowanymi przy okazji pojawienia siÚ idei SEPA, lecz powodowana raczej naciskami ze strony Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej, którzy podejmujÈc dziaïania o charakterze regulacyjnym dali wyraěny bodziec do dziaïania. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami Jednolity Obszar PïatnoĂci Euro ma obejmowaÊ pañstwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (European Economic Area, EEA), do którego naleĝÈ obecnie czïonkowie Unii Europejskiej oraz Islandia, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcaria. Przy czym w pierwszej kolejnoĂci nowe standardy zostanÈ wdroĝone w Strefie Euro, natomiast pozostaïe pañstwa bÚdÈ miaïy moĝliwoĂÊ wyboru terminu dostosowania do SEPA i tym samym doïÈczenia do wspólnego rynku w dowolnym momencie. Gïównym celem, jaki przyĂwieca realizacji projektu SEPA, jest wyeliminowanie róĝnic w obsïudze pïatnoĂci detalicznych na poziomie krajowym i transgranicznym. Docelowo obszar SEPA ma funkcjonowaÊ na zasadach rynku lokalnego. Wspólne standardy i wzrost konkurencji zwiÚkszÈ efektywnoĂÊ dokonywania pïatnoĂci w euro. Infrastruktura rozliczeniowa ulegnie najprawdopodobniej konsolidacji, a transakcje bÚdÈ realizowane szybciej i taniej. Beneficjentami SEPA bÚdÈ zatem nie tylko instytucje kredytowe i dostawcy usïug rozliczeniowo-rozrachunkowych, ale takĝe finalni uĝytkownicy instrumentów pïatniczych – przedsiÚbiorcy i osoby fizyczne. 2.2.2. Najwaĝniejsze instytucje i ich rola Projekt SEPA jest realizowany w przewaĝajÈcej czÚĂci przez instytucje bankowe pañstw naleĝÈcych do EEA. KoordynacjÈ, monitoringiem i organizacjÈ dziaïañ zajmujÈ siÚ trzy instytucje o zasiÚgu paneuropejskim – Europejski Bank Centralny (EBC), Komisja Europejska (KE) i Europejska Rada ds. PïatnoĂci (EPC). EBC sprawuje kontrolÚ 43 i cyklicznie dokonuje oceny postÚpu prac, KE dostarcza podstaw prawnych funkcjonowania jednolitego obszaru, a EPC peïni wiodÈcÈ rolÚ w wypracowywaniu wspólnych standardów i wdraĝaniu koncepcji SEPA. Zarówno EBC, jak i KE sÈ instytucjami Unii Europejskiej, natomiast EPC to powoïana w 2002 roku organizacja miÚdzybankowa o charakterze samoregulacyjnym, skupiajÈca przedstawicieli europejskich instytucji bankowych i majÈca wobec nich kompetencje koordynacyjne, decyzyjne i nadzorcze. To na barkach EPC spoczywa zadanie wypracowania wspólnych rozwiÈzañ na pïaszczyěnie technicznej i biznesowej. Dziaïania EPC koncentrujÈ siÚ na wypracowywaniu jednolitych standardów funkcjonowania europejskiego systemu rozliczeñ, a w szczególnoĂci na przygotowaniu specyfikacji technicznych paneuropejskich instrumentów pïatniczych – polecenia przelewu, polecenia zapïaty i zaïoĝeñ dla systemu kart pïatniczych. Rada podjÚïa siÚ równieĝ stworzenia Jednolitego Obszaru Gotówkowego Euro (SECA) i przygotowaïa wytyczne budowy europejskiej infrastruktury rozliczeniowej. 2.2.3. Instrumenty pïatnicze Do podstawowych instrumentów pïatniczych SEPA zaliczane jest paneuropejskie polecenie przelewu – SEPA Credit Transfer (CT), polecenie zapïaty – SEPA Direct Debit (DD) i karty pïatnicze. Przy czym na potrzeby CT i DD zostaïy stworzone zupeïnie nowe standardy techniczne wymiany danych, natomiast dla przyszïego paneuropejskiego systemu rozliczeñ kartowych opracowano jedynie nowe jednolite ramy funkcjonowania bazujÈce na istniejÈcych rozwiÈzaniach. Koncepcja SEPA CT i DD EPC zakïada udostÚpnienie narzÚdzi umoĝliwiajÈcych realizacjÚ tzw. end-to-end STP (straight through processing). Oznacza to, iĝ paneuropejskie instrumenty pïatnicze bÚdÈ mogïy byÊ wymieniane pomiÚdzy pierwotnym inicjatorem rozliczenia a finalnym beneficjentem w formacie przewidzianym dla rozliczeñ miÚdzybankowych – w peïni zelektronizowanym i pozwalajÈcym na nadawanie poszczególnym transakcjom numerów referencyjnych na kilku etapach, zaczynajÈc od zleceniodawcy. Beneficjent bÚdzie miaï dziÚki temu moĝliwoĂÊ jednoznacznej identyfikacji pïatnoĂci i podniesienia poziomu automatyzacji 44 procesów rekoncyliacji. Format i struktura narzÚdzi (tzw. komunikatów) do realizacji SEPA CT i DD wykorzystuje standard ISO20022 XML – opracowany przez ISO przy wspóïpracy ze SWIFT. Jego wdroĝenie i obsïuga stanowi ogromne wyzwanie dla banków i instytucji rozliczeniowych gïównie z uwagi na duĝÈ objÚtoĂÊ plików i caïkowitÈ zmianÚ ideologii zapisu. XML jest postrzegany czÚsto jako nadmiarowy, lecz daje teĝ duĝo szersze moĝliwoĂci przekazu danych. DziÚki niemu moĝliwe staïo siÚ stworzenie rozwiÈzañ zaspokajajÈcych wiÚkszoĂÊ zróĝnicowanych potrzeb pañstw EEA. Opracowany zostaï schemat funkcjonowania SEPA CT i DD oraz specyfikacje techniczne kilkunastu komunikatów do ich obsïugi. RozwiÈzania EPC majÈ zaspokajaÊ codzienne, podstawowe potrzeby ich uĝytkowników w prosty a zarazem efektywny pod wzglÚdem kosztów sposób. W zaleĝnoĂci od decyzji poszczególnych instytucji rozliczeniowo-rozrachunkowych, instrumenty te bÚdÈ mogïy byÊ wzbogacane o dodatkowe funkcjonalnoĂci – Additional Optional Services (AOS) – takie jak obsïuga narodowych znaków diakrytycznych czy standaryzacja zawartoĂci pola Tytuïem. Przy czym kaĝda AOS bÚdzie musiaïa speïniaÊ wymogi przejrzystoĂci sformuïowane przez EPC, a jej stosowanie nie moĝe zagraĝaÊ sprawnemu funkcjonowaniu instrumentów w podstawowym zakresie2. Projekty SEPA CT i DD spotkaïy siÚ z falÈ krytyki zarówno ze strony banków jak i finalnych uĝytkowników – gïównie przedsiÚbiorców. Wiele kwestii rozwiÈzaïo wprowadzenie moĝliwoĂci rozbudowy rozwiÈzañ bazowych o funkcjonalnoĂci AOS. Jednak dyskusje toczÈ siÚ nadal i dotykajÈ przede wszystkim kwestii obniĝania standardów funkcjonujÈcych obecnie w najlepiej pod tym wzglÚdem rozwiniÚtych pañstwach, jak np. Finlandia. Podstawowym obszarem krytyki jest niedostosowanie instrumentów, a zwïaszcza DD, do potrzeb wymiany handlowej pomiÚdzy podmiotami instytucjonalnymi i rozwoju e-gospodarki. Zarówno EPC jak i EBA czy SWIFT pracujÈ juĝ nad rozwiÈzaniami majÈcymi sprostaÊ stawianym oczekiwaniom. Rada planuje uruchomiÊ dodatkowÈ fazÚ wdroĝeniowÈ dla nowych mechanizmów, tj. B2B Direct Debit, EBA koñczy prace nad PRIEURO – priorytetowym paneuropejskim poleceniem przelewu i poszerzonym DD, tzw. MPEDD, natomiast SWIFT rozbudowuje Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW swój dotychczasowy format XML. WiodÈcym celem wciÈĝ jednak pozostaje udostÚpnienie instrumentów podstawowych. W zakresie pïatnoĂci kartowych, z uwagi na uksztaïtowane juĝ i sprawnie funkcjonujÈce systemy miÚdzynarodowe, przyjÚto odmiennÈ koncepcjÚ budowy wspólnego europejskiego obszaru. SEPA jedynie zmodyfikuje dotychczasowy ukïad, okreĂlajÈc zespóï dodatkowych zasad i reguï, jakie bÚdÈ musiaïy speïniaÊ banki, peïniÈc rolÚ czïonków EPC, agentów rozliczeniowych, udziaïowców i czïonków organizacji kartowych, czïonków ciaï standaryzacyjnych i wïaĂcicieli lub uĝytkowników systemów przetwarzajÈcych transakcje kartowe w EEA. Obszarem regulacji objÚte sÈ wyïÈcznie pïatnoĂci i wypïaty gotówkowe w euro dokonywane w ramach SEPA z wykorzystaniem wydanych przez banki kart ogólnego zastosowania. Transakcje kartami ograniczonego zastosowania (tzw. proprietory cards), krajowe portmonetki elektroniczne, a takĝe usïugi dodatkowe doïÈczane do kart (np. linia kredytowa) sÈ poza jej zakresem. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami przyszïy europejski system kartowy ma bazowaÊ na technologii EMV – mikroprocesor w poïÈczeniu z kodem PIN – alternatywne rozwiÈzania, oparte np. na wykorzystaniu paska magnetycznego bÚdÈ dopuszczone tylko w okresie przejĂciowym miedzy 2008 a 2010 rokiem. Rozszerzone zostanÈ teĝ wymogi dotyczÈce akceptacji kart – wszystkie terminale bÚdÈ musiaïy umoĝliwiaÊ realizacjÚ kaĝdej transakcji w ramach dowolnego systemu kartowego SEPA. JednoczeĂnie utrzymany zostanie mechanizm opïat interchange-fee, który ma kluczowe znaczenie dla efektywnej wspóïpracy i konkurencji na tym rynku. W SEPA banki bÚdÈ miaïy moĝliwoĂÊ wyboru modelu rozliczeñ transakcji kartowych spoĂród zamkniÚtego katalogu opcji takich jak: dostosowanie istniejÈcych mechanizmów do wymogów EPC, outsourcing usïug kartowych, stworzenie zupeïnie nowego krajowego systemu lub zastÈpienie go innym – miÚdzynarodowym poprzez alians z partnerem zagranicznym. Kaĝdy model zakïada rozdziaï pomiÚdzy zarzÈdzaniem systemem a przetwarzaniem zleceñ. Regulacje majÈ charakter neutralny i pozostawiajÈ bankom spory zakres wyboru. Docelowo powstanie mozaika wspóïpracujÈcych mechanizmów, lecz skonstruowa2/2007 nych i funkcjonujÈcych wedïug wspólnych zasad. Nad interoperacyjnoĂciÈ caïego jednolitego obszaru czuwaÊ bÚdzie europejski system bankowy, który zaangaĝuje siÚ w prace standaryzacyjne. Nowe regulacje majÈ zapewniÊ wszystkim bankom dostÚp do systemów kartowych na caïym obszarze SEPA na takich samych warunkach, na jakich obecnie posiadajÈ go tylko czïonkowie poszczególnych systemów. DÈĝeniem EPC jest wprowadzenie mechanizmów, które umocniÈ pozycjÚ banków wzglÚdem organizacji kartowych i zwiÚkszÈ konkurencjÚ. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami wszystkie systemy niespeïniajÈce wymogów SEPA lub zaprojektowane wyïÈcznie do uĝytku w jednym kraju zostanÈ wycofane do 2010 roku. Paneuropejskie instrumenty pïatnicze bÚdÈ przeznaczone do obsïugi denominowanych w euro, niepriorytetowych zleceñ wymienianych w ramach EEA. Zgodnie z przyjÚtym harmonogramem majÈ byÊ udostÚpnione przez banki finalnym uĝytkownikom w Strefie Euro w dniu 1 stycznia 2008 roku. Do 2010 roku rozwiÈzania te majÈ natomiast caïkowicie zastÈpiÊ obecnie stosowane w poszczególnych krajach instrumenty przeznaczone do obsïugi zleceñ transgranicznych w Strefie Euro. Z uwagi na opóěnienia prac Komisji Europejskiej nad jednolitÈ regulacjÈ prawnÈ – dyrektywÈ PSD – harmonogram ten moĝe jednak do koñca roku ulec jeszcze zmianie, w szczególnoĂci w zakresie DD. Zasady funkcjonowania paneuropejskich instrumentów pïatniczych sformuïowane przez EPC majÈ charakter uniwersalny i bÚdÈ mogïy byÊ zaimplementowane w poszczególnych instytucjach, niezaleĝnie od infrastruktury rozliczeniowo-rozrachunkowej. Krajowe instrumenty pïatnicze nieposiadajÈce swoich odpowiedników w rozwiÈzaniach projektowanych przez EPC, takie jak czeki, po 2010 roku bÚdÈ mogïy nadal byÊ wykorzystywane, lecz znajdujÈ siÚ poza obszarem prac Rady. 2.2.4. Infrastruktura rozliczeniowa Obszar infrastruktury SEPA zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami ma byÊ „market driven”, tzn. pozostaÊ w gestii podmiotów dziaïajÈcych na europejskim rynku rozliczeniowym. Wytyczne funkcjonowania tego obszaru sformuïowaïa EPC i zawarïa je 45 w dokumencie zatytuïowanym „Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA (CSM Framework)”. RolÈ Rady jest promowanie i wspieranie instytucji finansowych na drodze do zwiÚkszania wspóïpracy i budowania wspólnych rozwiÈzañ. Infrastruktura w ramach SEPA ma umoĝliwiÊ otwartÈ i czystÈ konkurencjÚ pomiÚdzy paneuropejskimi izbami rozliczeniowymi (PEACH) oraz pozostaïymi kategoriami podmiotów opisanymi w „CSM Framework”, jak SEPA Scheme Compliant ACH, które nie posiadajÈ peïnego pokrycia, lecz obsïugujÈ paneuropejskie instrumenty pïatnicze i speïniajÈ dodatkowe wymogi organizacyjne. JednoczeĂnie poszczególne infrastruktury nie powinny równieĝ odmawiaÊ nawiÈzania wielostronnej wspóïpracy. Konkurencja i kooperacja doprowadzi najprawdopodobniej do zmniejszenia liczby instytucji na europejskim rynku rozliczeniowym, a tym samym do konsolidacji sektora. Jednak zgodnie z przewidywaniami ekspertów, przedstawicieli instytucji finansowych m.in. ECB, z uwagi na wciÈĝ utrzymujÈcy siÚ wysoki poziom zróĝnicowania infrastruktur narodowych, wÈtpliwe jest osiÈgniÚcie peïnej integracji i wypracowanie stabilnego modelu do 2010 roku. Obecnie jedynÈ izbÈ uznawanÈ za PEACH, choÊ nieposiadajÈcÈ w peïni paneuropejskiego zasiÚgu, jest prowadzona przez EBA Clearing STEP2. Plany uzyskania statusu PEACH majÈ tym czasem równieĝ inne instytucje ĂwiadczÈce usïugi rozliczeniowo-rozrachunkowe. Nie jest to jednak jedyna moĝliwoĂÊ funkcjonowania w ramach SEPA w skali miÚdzynarodowej. AlternatywnÈ wzglÚdem PEACH koncepcjÚ, bazujÈcÈ na interoperacyjnoĂci, opracowuje stowarzyszenie European Automated Clearing House Association. EACHA za podstawowe zaïoĝenie przyjÚïo ustalenie wspólnych, obowiÈzkowych standardów technicznych, tj. format i struktura zlecenia pïatniczego i pozostawienie pïaszczyzny biznesowej do uregulowania w dwu lub wielostronnych umowach pomiÚdzy poszczególnymi instytucjami. Koncepcja interoperacyjnoĂci w peïni wpisuje siÚ w wytyczne EPC. W przyszïoĂci, obok PEACHów, EACHA czy izb o zasiÚgu wyïÈcznie krajowym, prawdopodobne jest teĝ tworzenie quasi-PEACHów – izb posiadajÈcych lokalnie peïne pokrycie i obsïugujÈcych instytucje pïatnicze z obszaru kilku sÈsiadujÈcych pañstw. 46 2.2.5. TARGET2 TARGET2, bÚdÈcy drugÈ generacjÈ funkcjonujÈcego obecnie w Europie systemu rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym TARGET, ma na celu podniesienia bezpieczeñstwa i zwiÚkszenie efektywnoĂci realizacji pïatnoĂci w skali caïej Unii. Dotychczasowa zdecentralizowana, wieloplatformowa struktura zostanie wkrótce w peïni scentralizowana pod wzglÚdem technicznym. PodstawÚ nowego systemu bÚdzie stanowiÊ jednolita wspólna platforma rozrachunku – Single Shared Platform (SSP). Zniknie tym samym zróĝnicowanie infrastrukturalne i wiÈĝÈce siÚ z nim trudnoĂci wynikajÈce ze stosowania odmiennych interfejsów i dysproporcji w zakresie opïat. Uczestnikom zostanÈ zaoferowane identyczne usïugi, jednakowe interfejsy i jednolita struktura opïat. JednoczeĂnie, na pïaszczyěnie prawnej, TARGET2 pozostanie mozaikÈ narodowych standardów – nadzór nad poszczególnymi instytucjami i kwestie zwiÈzane z uczestnictwem pozostanÈ w gestii banków centralnych. SEPA stworzy jednak moĝliwoĂÊ wyboru dowolnego spomiÚdzy banków centralnych obecnych w TARGET2, co oznacza, ĝe zniknie uzaleĝnienie caïego systemu pïatniczego od decyzji krajowej instytucji centralnej. TARGET2 to równieĝ nowe moĝliwoĂci uczestnictwa – obok bezpoĂredniego i poĂredniego, instytucje kredytowe bÚdÈ mogïy wybraÊ „multiaddressee access”, dedykowany dla grup bankowych lub „addressable BIC” dajÈcy moĝliwoĂÊ bycia widocznym w systemie na szczególnych prawach. Status uczestnika bÚdÈ mogïy ponadto uzyskaÊ tzw. systemy zewnÚtrzne – Ancillary Systems (AS) – do których zaliczane sÈ m.in. izby rozliczeniowe. Na potrzeby AS w ramach projektu TARGET2 opracowane zostaïy specjalne procedury rozrachunku, dedykowane rachunki i interfejs Ancillary System Interface (ASI). Otwiera to caïe spektrum moĝliwoĂci, a w tym uïatwia prowadzenie dziaïalnoĂci w skali paneuropejskiej i dotarcie do szerszego grona odbiorców. Planowany termin uruchomienia systemu TARGET2 to 17 listopada 2007 roku. W tym dniu na platformÚ SSP wejdÈ najprawdopodobniej Austria, Cypr, Niemcy, Litwa, otwa, Luksemburg, Malta i Sïowenia. NastÚpnie, w dwóch dodatkowych oknach migracyjnych – 18 lutego i 19 maja Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW 2008 roku – do systemu doïÈczÈ kolejne pañstwa, a wĂród nich Polska. ObowiÈzek przystÈpienia do TARGET2 majÈ wyïÈcznie kraje Strefy Euro, lecz juĝ dziĂ wiadomo, ĝe na wspólnÈ platformÚ ma zamiar wejĂÊ wiÚcej pañstw, a takĝe instytucji, których narodowe banki centralne postanowiïy pozostaÊ poza SSP. Wedïug najnowszego Raportu PostÚpu EBC z listopada br. harmonogram projektu jest realizowany zgodnie z zaïoĝeniami i system TARGET2 rozpocznie funkcjonowanie w zaplanowanym terminie3. 2.2.6. Payment Services Directive W zwiÈzku z istniejÈcym obecnie duĝym zróĝnicowaniem regulacji prawnych systemów pïatniczych poszczególnych pañstw UE kluczowe dla istnienia SEPA jest ujednolicenie obowiÈzujÈcych rozwiÈzañ. Komisja Europejska w 2005 roku rozpoczÚïa prace nad odpowiedniÈ dyrektywÈ zatytuïowanÈ Payment Services Directive (w pierwotnej wersji New Legal Framework, NLF). Nowa regulacja ma stanowiÊ podstawÚ funkcjonowania Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro. Obejmie ona swÈ wïaĂciwoĂciÈ caïÈ UniÚ EuropejskÈ i wszystkie dziaïajÈce na jej obszarze systemy pïatnicze bez wzglÚdu na walutÚ czy adresata realizowanej transakcji. Dyrektywa ma charakter bardzo prokonsumencki. Reguluje przede wszystkim funkcjonowanie instytucji kredytowych (gï. banków), a w szczególnoĂci ich obowiÈzki w zakresie Ăwiadczenia usïug pïatniczych, tj. maksymalny czas realizacji zlecenia, wymogi informacyjne itp. WyïÈczone spod zapisów PSD sÈ natomiast m.in. izby rozliczeniowe. Dyrektywa wprowadza przy tym nowe kategorie podmiotów – instytucje pïatnicze, ĂwiadczÈce usïugi poĂrednictwa w realizacji pïatnoĂci i mikroprzedsiÚbiorstwa, które podobnie jak osoby fizyczne majÈ zostaÊ objÚte szczególnÈ ochronÈ. W ciÈgu dwóch lat projekt dyrektywy przeszedï szerokie konsultacje w Ărodowisku bankowym pañstw czïonkowskich UE i analizy ekspertów. 25 kwietnia 2007 roku, po wielu dyskusjach i radykalnych modyfikacjach, zostaï on ostatecznie zaakceptowany przez Parlament Europejski. Z uwagi na wymóg minimum rocznego okresu implementacji zatwierdzenie regulacji planowane byïo pierwotnie na koniec 2006 roku. Nie udaïo siÚ jednak Komisji dotrzymaÊ zaïoĝonego terminu. IstotnÈ rolÚ odegraïy tu rozbieĝnoĂci interesów pomiÚdzy pañstwami 2/2007 takimi jak Niemcy i Francja dÈĝÈcymi do zaostrzania przepisów a chcÈcymi nadaÊ wiÚkszÈ swobodÚ rynkowi usïug pïatniczych Wïochami czy HolandiÈ. Opóěnienia w pracach nad dyrektywÈ uniemoĝliwiajÈ uruchomienie wszystkich elementów SEPA od 1 stycznia 2008 roku. Do czasu implementacji zapisów PSD do ustawodawstw krajowych brak jest w szczególnoĂci regulacji kluczowych dla stosowania paneuropejskiego polecenia zapïaty w relacjach transgranicznych. Zgodnie z decyzjÈ Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego pañstwa czïonkowskie UE majÈ czas do 1 listopada 2009 roku na dostosowanie krajowych systemów prawnych do zapisów PSD. Dopiero od momentu zakoñczenia procesu implementacji dyrektywy moĝliwe stanie siÚ peïne uruchomienie Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro. SEPA jest czÚsto porównywana do wprowadzenia euro. Podobnie jak wspólna waluta, jest ona krokiem – tzw. kamieniem milowym – na drodze ku peïnej integracji europejskich systemów pïatnoĂci. Cechuje jÈ jednak znacznie wiÚksza kompleksowoĂÊ, szersza skala i dalej idÈce konsekwencje. ZïoĝonoĂÊ projektu powoduje, iĝ korzyĂci pïynÈce z urzeczywistnienia SEPA w pierwszej kolejnoĂci stanÈ siÚ widoczne i odczuwalne dla finalnych beneficjentów – przedsiÚbiorstw i osób fizycznych – natomiast dopiero w dalszej perspektywie dla instytucji bezpoĂrednio zaangaĝowanych w jego realizacjÚ i ponoszÈcych najwiÚksze nakïady. PoczÈtkowo wprowadzenie paneuropejskich instrumentów pïatniczych, zgodnych z wymogami EPC, przyniesie klientom banków skrócenie czasu realizacji pïatnoĂci transgranicznych i redukcjÚ ponoszonych opïat, a tym samym podniesie efektywnoĂÊ rozliczeñ bezgotówkowych w Unii. Nie stworzy jednak dogodnych warunków szybkiego zwrotu z inwestycji w sektorze pïatniczym, a wrÚcz przeciwnie – pogïÚbiona standaryzacja w poïÈczeniu ze wzrostem konkurencji zwiÚkszy presjÚ na obniĝkÚ cen rozliczeñ. Na krajowych rynkach pojawiÈ siÚ podmioty zagraniczne, a klientom ïatwiej teĝ bÚdzie zmieniÊ obsïugujÈcÈ ich instytucjÚ. Szacuje siÚ, iĝ wdroĝenie rozwiÈzañ SEPA do roku 2010 spowoduje spadek przychodów banków z tytuïu obsïugi instrumentów pïatniczych, w zaleĝnoĂci od scenariusza, o 18 do 29 mld euro, czyli o ok. 38–62%4 mniej niĝ mogïyby one uzyskaÊ bez ujednolicania systemu. Spodziewany wzrost wolumenu transakcji 47 ma jednak w dïuĝszej perspektywie odbudowaÊ wyniki finansowe banków w tym obszarze. JednoczeĂnie zakïadany przez EPC rozdziaï pomiÚdzy infrastrukturÈ a schematami doprowadzi do skoncentrowania dziaïañ konkurencyjnych poszczególnych instytucji rozliczeniowych na kwestiach zwiÈzanych z harmonogramem, zasiÚgiem i usïugami dodanymi. DziÚki jednolitym standardom wymiany informacji ïatwo bÚdzie bankom i instytucjom finansowym zmieniÊ operatora i przeïÈczyÊ siÚ do innego systemu rozliczeniowego. JednoczeĂnie ïatwiej bÚdzie teĝ nawiÈzaÊ wspóïpracÚ pomiÚdzy dostawcami usïug rozliczeniowo-rozrachunkowymi z róĝnych pañstw Wspólnoty. Integracja finansowa bÚdzie osiÈgniÚta wówczas, gdy speïnione zostanÈ trzy warunki: jednolitoĂÊ rynku, równy dostÚp uczestników do rynku i równe ich traktowanie. Dla systemu rozliczeñ detalicznych to oznacza, ĝe jego uczestnicy muszÈ podlegaÊ jednolitym regulacjom w zakresie Ăwiadczenia usïug pïatniczych, mieÊ równy dostÚp do usïug i produktów rozliczeniowych i byÊ traktowani jednakowo, nie dyskryminacyjnie. DÈĝeniem architektów SEPA jest speïnienie wszystkich trzech warunków, a efekty ich prac poznamy najprawdopodobniej juĝ za kilka lat. 3. Polski system rozliczeñ detalicznych 3.1. Rys historyczny Struktura i zasady funkcjonowania polskiego systemu pïatniczego zostaïy uksztaïtowane w ciÈgu ostatnich dwóch dziesiÚcioleci. Czynnikiem odgrywajÈcym kluczowÈ rolÚ w tym zakresie byïa reforma zapoczÈtkowana na przeïomie lat osiemdziesiÈtych i dziewiÚÊdziesiÈtych XX wieku, dajÈca zalÈĝki budowy wspóïczesnej gospodarki opartej na zasadach rynkowych. W jej efekcie nastÈpiï widoczny wzrost liczby podmiotów gospodarczych, który przyczyniï siÚ do zwiÚkszenia liczby zawieranych transakcji i wzrostu znaczenia rachunku ekonomicznego. W rezultacie zmieniïy siÚ teĝ i oczekiwania wobec systemu pïatniczego – istotne staïo siÚ, by skracaï on czas i obniĝaï koszty rozliczeñ oraz redukowaï zwiÈzane z nimi ryzyko. Powyĝszym wymaganiom nie mógï sprostaÊ system pïatniczy odziedziczony po okresie gospodarki centralnie planowanej, charakteryzujÈcej siÚ brakiem rynkowego 48 systemu finansowego i ograniczonym znaczeniem rachunku ekonomicznego w dziaïalnoĂci poszczególnych podmiotów. Polski system pïatniczy wciÈĝ funkcjonowaï wtedy w oparciu o tradycyjne rozwiÈzania, co czyniïo go powolnym, niesprawnym i zawodnym. Jeszcze na poczÈtku lat dziewiÚÊdziesiÈtych ubiegïego wieku zdecydowanÈ wiÚkszoĂÊ pïatnoĂci bezgotówkowych w Polsce realizowano za poĂrednictwem i w ramach NBP, którego oddziaïy obsïugiwaïy wiÚkszoĂÊ podmiotów gospodarczych w kraju. Opóěnienia w przepïywie Ărodków i trudne do przewidzenia terminy realizacji transakcji wynikaïy w szczególnoĂci z korzystania z poĂrednictwa poczty w zakresie przesyïania dokumentów pïatniczych miÚdzy oddziaïami banku centralnego. JednoczeĂnie struktura wewnÚtrzna NBP miaïa charakter zdecentralizowany – kaĝdy z oddziaïów pod wzglÚdem ksiÚgowym traktowany byï niezaleĝnie od pozostaïych, co pogïÚbiaïo sïaboĂci caïego systemu pïatniczego, gdyĝ banki musiaïy zarzÈdzaÊ nie tylko ogólnym stanem Ărodków pozostajÈcych na rachunkach NBP, lecz teĝ Ărodkami kaĝdego z oddziaïów indywidualnie. Zasadnicza reforma polskiego systemu pïatniczego nastÈpiïa w latach 1991–1993, kiedy m.in. dokonano konsolidacji rachunków banków komercyjnych i zaprzestano automatycznego kredytowania banków przez NBP w przypadku braku Ărodków na realizacjÚ zleceñ pïatniczych. W kwietniu 1993 roku rozpoczÚïa teĝ dziaïanie Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A., która staïa siÚ drugim po NBP filarem wspóïczesnego polskiego systemu pïatniczego. Od momentu powstania Izby w kraju zaczÚïy funkcjonowaÊ dwa nowe systemy pïatnoĂci: System Obsïugi Rachunków Banków (SORB) – pierwszy polski system rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym, prowadzony przez NBP i System Bankowych Izb Rozliczeniowych (SYBIR) – tradycyjny papierowy system rozliczeñ detalicznych netto, z rozrachunkiem odroczonym w SORB, którego operatorem byïa KIR S.A. W kwietniu 1994 roku Izba uruchomiïa teĝ drugi, w peïni elektroniczny, znacznie szybszy i rozbudowany system o nazwie ELIXIR®, który niemal natychmiast zsunÈï na dalszy plan SYBIR – banki szybko wdroĝyïy nowe standardy i juĝ w 1995 roku wiÚkszoĂÊ transakcji realizowanych byïa poprzez ELIXIR®. Na potrzeby rozrachunku systemu ELIXIR® dokonane zostaïy jednoczeĂnie modyfikacje Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW w systemie SORB – dostosowano przede wszystkim harmonogram i charakter poszczególnych sesji. Równolegle w NBP trwaïy teĝ prace nad nowÈ wersjÈ systemu SORB, która by wyeliminowaïa wiÚkszoĂÊ jego sïaboĂci. W SORB zastosowano bowiem doĂÊ tradycyjne rozwiÈzania techniczne, niewystarczajÈce do obsïugi dynamicznie rosnÈcej liczby zleceñ. Brakowaïo w nim zwïaszcza mechanizmów elektronicznej ïÈcznoĂci banków z NBP sïuĝÈcych do przekazywania zleceñ pïatniczych i informacji, brak byïo równieĝ funkcjonalnoĂci umoĝliwiajÈcej kaĝdemu bankowi bieĝÈcy monitoring salda swojego rachunku. SORB zostaï ostatecznie zastÈpiony nowym, sieciowym, funkcjonujÈcym do dziĂ systemem SORBNET w marcu 1996 roku. Dopeïnieniem peïnej elektronizacji systemu pïatniczego staïo siÚ zakoñczenie eksploatacji systemu SYBIR w KIR S.A. – od 2004 roku peïni on juĝ tylko rolÚ mechanizmu awaryjnego. Przez pierwsze dziesiÚÊ lat funkcjonowania polski system pïatniczy przeszedï drogÚ od obsïugi wyïÈcznie tradycyjnych dokumentów papierowych do nowoczesnego, zelektronizowanego systemu oferujÈcego szerokÈ paletÚ zaawansowanych rozwiÈzañ. Speïniï równieĝ wiÚkszoĂÊ rekomendacji miÚdzynarodowych, m.in. dostosowano schemat numeracji rachunków bankowych do standardu International Bank Account Number (IBAN) i wdroĝono mechanizm gwarancji rozrachunku zgodny z wytycznymi Banku Rozrachunków MiÚdzynarodowych (Bank for International Settlements). Po wstÈpieniu Polski do Unii Europejskiej i w Ăwietle pogïÚbiania integracji wewnÈtrz Wspólnoty coraz wiÚksza staïa siÚ jednak potrzeba wdroĝenia nowych, dalej idÈcych rozwiÈzañ, dedykowanych do obsïugi pïatnoĂci w euro i nawiÈzania ĂciĂlejszej wspóïpracy z zagranicznymi instytucjami rozliczeniowo-rozrachunkowymi. Efektem podjÚtych prac byïo uruchomienie w pierwszej poïowie 2005 roku dwóch nowych systemów pïatnoĂci dla rozliczania transakcji denominowanych w euro: SORBNETEURO w NBP dla transakcji wysokokwotowych oraz EuroELIXIR w KIR S.A. dla pïatnoĂci detalicznych. Na potrzeby realizacji europejskich transakcji transgranicznych SORBNET-EURO zostaï poïÈczony, za poĂrednictwem systemu BIREL banku centralnego Wïoch, z systemem TARGET. Niemalĝe równoczeĂnie – od 30 maja 2005 r. 2/2007 – NBP staï siÚ teĝ uczestnikiem systemów EURO1 i STEP2, zapewniajÈc tym samym poïÈczenie systemu EuroELIXIR z izbÈ majÈcÈ obecnie najszersze pokrycie w EEA. Zastosowane rozwiÈzania pozwoliïy uczestnikom polskiego systemu pïatniczego – bankom i instytucjom finansowym – na rozliczanie zleceñ miÚdzybankowych w euro zarówno w kraju, jak i w skali paneuropejskiej. Stworzona zostaïa w ten sposób alternatywa wzglÚdem bankowoĂci korespondenckiej, dajÈca moĝliwoĂÊ obniĝenia kosztów i skrócenia czasu realizacji zleceñ transgranicznych, a polski system pïatniczy wkroczyï w nowÈ fazÚ rozwoju5. 3.2. Zalety i sïaboĂci systemu Polski system pïatniczy, mimo swej doĂÊ krótkiej historii, na arenie europejskiej postrzegany jest jako nowoczesny i zaawansowany technologicznie. Jego podstawÚ stanowi szybka i bezpieczna infrastruktura, poïÈczona z paneuropejskim systemami STEP2 i TARGET. Obsïuguje on szeroki wachlarz instrumentów i oferuje rozwiÈzania dostosowane do potrzeb krajowych uĝytkowników. Pozostaïy w nim jednak jeszcze niewÈtpliwie obszary wymagajÈce dalszego rozwoju, by móc sprostaÊ wyzwaniom wspólnego rynku i zwiÚkszonej konkurencji. W zakresie transakcji detalicznych Polska dysponuje obecnie jednym z najszybszych w Europie cykli rozliczeniowych. Zlecenia mogÈ byÊ kierowane do KIR S.A. 24h na dobÚ, 7 dni w tygodniu. W kaĝdym dniu roboczym w systemie ELIXIR® odbywajÈ siÚ 3 jednakowe sesje rozliczeniowe, zakoñczone rozrachunkiem zobowiÈzañ netto uczestników na ich rachunkach w NBP. W systemie EuroELIXIR dla zleceñ krajowych sÈ natomiast przewidziane dwie sesje dziennie oraz po jednej dla zleceñ transgranicznych otrzymanych i wysyïanych. Harmonogram rozliczeñ wynika z koniecznoĂci zsynchronizowania ram czasowych rozrachunku z systemem NBP, a w zakresie EuroELIXIR, równieĝ ze STEP2 i EURO1. Infrastruktura techniczna KIR S.A. daje jednak moĝliwoĂÊ zwiÚkszenia liczby sesji w Izbie. Oba systemy rozliczeniowe posiadajÈ równieĝ wbudowany mechanizm gwarantujÈcy kaĝdorazowo terminowe dokonanie rozrachunku nawet w przypadku niezdolnoĂci do wywiÈzania siÚ ze zobowiÈzañ netto przez jednego lub kilku uczestników. 49 Zarówno ELIXIR® jak i EuroELIXIR sÈ dostosowane do obsïugi instrukcji pïatniczych i jednoczeĂnie umoĝliwiajÈ one bankom i instytucjom finansowym wymianÚ informacji niepodlegajÈcych rozliczeniu, przeznaczonych do przekazywania dowolnych treĂci oraz do realizacji reklamacji i kontroli. W ramach systemu ELIXIR®, wĂród narzÚdzi rozliczeniowych dla transakcji uznaniowych, funkcjonujÈ dziĂ instrumenty dla standardowego polecenia przelewu, wpïaty gotówkowej i rozwiÈzania dedykowane m.in. do: obsïugi wpïat skïadek na ZUS, naleĝnoĂci podatkowych na rzecz urzÚdów skarbowych i pïatnoĂci masowych. Na potrzeby zleceñ obciÈĝeniowych, poza zwykïym poleceniem zapïaty, istnieje teĝ Gospodarcze ObciÈĝenie BezpoĂrednie (GOBI), dostosowane do potrzeb rozliczeñ handlowych pomiÚdzy podmiotami gospodarczymi. W systemie EuroELIXIR wĂród instrumentów rozliczeniowych sÈ natomiast obsïugiwane wyïÈcznie polecenia przelewu speïniajÈce wymogi STEP2. Oba systemy Izby majÈ ponadto wbudowane funkcjonalnoĂci, zapewniajÈce speïnianie przez uczestników standardów miÚdzynarodowych m.in. umoĝliwiajÈce kontrolÚ poprawnoĂci zgodnoĂci numeru rachunku z IBAN/NRB. Istotnym elementem jest teĝ praktyczny zanik czeków w systemie – od momentu, kiedy na poczÈtku 2006 roku ostatni bank odstÈpiï od ich wydawania, pojawiajÈ siÚ one sporadycznie. Stanowi to atut wzglÚdem wielu pañstw europejskich, które borykajÈ siÚ dziĂ z trudnoĂciami przy eliminacji obrotu czekowego, bÚdÈcej jednym z etapów budowy SEPA. PodstawowÈ sïaboĂciÈ krajowego systemu rozliczeñ detalicznych a przy tym i caïego systemu pïatniczego jest natomiast zdecydowana dominacja pïatnoĂci gotówkowych nad bezgotówkowymi a takĝe duĝe przywiÈzane zwïaszcza starszej czÚĂci spoïeczeñstwa do posïugiwania siÚ banknotami i monetami oraz zwiÈzana z tym nieufnoĂÊ wobec wirtualnych kanaïów realizacji pïatnoĂci. W doĂÊ krótkiej historii rozwoju polskiego systemu nie wyksztaïciïa siÚ jeszcze, wïaĂciwa zwïaszcza krajom skandynawskim, kultura korzystania z elektronicznych rozwiÈzañ. ¥wiadczy o tym umiarkowana liczba transakcji przetwarzanych w polskim systemie rozliczeniowym, a takĝe wciÈĝ niski jak na warunki europejskie tzw. wskaěnik urachunkowienia – na jednÈ osobÚ przypada 50 ok. 0,65 rachunku bankowego, podczas gdy w UE to ponad 1,25. Zarówno NBP, jak i ZBP podejmujÈ od kilku lat liczne inicjatywy promocji obrotu bezgotówkowego, lecz dotychczas nie daïy one istotnych efektów. Dziaïania w tym zakresie prowadzÈ teĝ duzi wierzyciele, tacy jak STOEN S.A. i TP S.A., którzy we wspóïpracy z bankami i KIR S.A. powoïali KoalicjÚ na Rzecz Polecenia Przelewu, majÈcÈ na celu upowszechnienie stosowania polecenia zapïaty do realizacji tzw. pïatnoĂci masowych. Koalicja jak na razie objÚïa jednak zaledwie 10 przedsiÚbiorstw, IzbÚ oraz 4 banki i widoczny jest brak szerszego zainteresowana jej pracami. Rozwojowi systemu nie sprzyja teĝ szereg czynników ekonomicznych, tj.: szeroka „szara strefa”, wysokie bezrobocie i bardzo niskie dochody wielu grup spoïecznych, podwaĝajÈce sensownoĂÊ korzystania z jakichkolwiek usïug bankowych. Po stronie sektora bankowego leĝy natomiast utrzymywanie wysokich opïat i prowizji, zwïaszcza za realizacjÚ pïatnoĂci transgranicznych oraz dysproporcjÚ w nasyceniu placówkami bankowymi i bankomatami pomiÚdzy miastami i maïymi miejscowoĂciami. Z punktu widzenia potrzeb posiadaczy kart pïatniczych równieĝ i poziom rozwoju rynku akceptantów jest oceniany jako niedostateczny. Utrudniony dostÚp do usïug bankowych i systemu rozliczeniowego wynika teĝ ze sïabego rozwoju gospodarki elektronicznej i Internetu w Polsce. Do sïaboĂci caïego systemu zalicza siÚ ponadto brak kilku technicznych rozwiÈzañ rozliczeniowych, stosowanych od lat w Europie, zwïaszcza e-faktury, której standard zostaï dopiero niedawno wypracowany w Polsce i do dziĂ pozostaje wïaĂciwie martwy6. Na tle EEA systemy KIR S.A. to sprawne i dynamicznie rozwijajÈce siÚ systemy rozliczeñ detalicznych. Mimo iĝ Polska wciÈĝ pozostaje poza StrefÈ Euro, zapewniajÈ one poïÈczenie z instytucjami paneuropejskimi. OferujÈ rozwiÈzania konkurencyjne wobec wielu dostawców usïug rozliczeniowych EEA, choÊ nie speïniajÈ wszystkich potrzeb nowoczesnej e-gospodarki. Z uwagi na obecne i historyczne uwarunkowania ekonomiczne, psychospoïeczne i technologiczne naszego kraju, polski system ma do pokonania jeszcze kilka istotnych barier, które utrudniajÈ mu dziĂ odgrywanie istotnej roli na arenie miÚdzynarodowej. Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW 3.3. Kierunki rozwoju polskiego systemu rozliczeñ detalicznych w Ăwietle budowy SEPA Jednym z rezultatów zmian dokonanych w polskich systemach pïatnoĂci w ciÈgu ostatnich lat jest, bez wÈtpienia, zdecydowanie efektywniejszy, bezpieczniejszy system pïatniczy, oparty na solidnych podstawach prawnych, speïniajÈcy wiÚkszoĂÊ wymogów unijnych i standardów miÚdzynarodowych. W najbliĝszym czasie polski system czekajÈ jednak dalsze wyzwania zwiÈzane przede wszystkim z integracjÈ miÚdzynarodowÈ. Budowa Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro, jak równieĝ przyszïe wstÈpienie Polski do Strefy Euro w istotny sposób zmieniÈ dotychczasowe warunki funkcjonowania systemu pïatniczego. Póki jednak nieznana pozostaje data przyjÚcia przez nasz kraj wspólnej waluty, a standardy SEPA majÈ wyïÈcznie charakter opcjonalny, nie ma wiÈĝÈcych PolskÚ terminów dostosowania. Niemniej jednak juĝ dziĂ, zgodnie z deklaracjami NBP, KIR S.A. i wiÚkszoĂci banków, dÈĝeniem polskiego systemu pïatniczego jest jak najszybsze wdroĝenie standardów SEPA, tak by od samego poczÈtku funkcjonowania jednolitego obszaru istniaïa moĝliwoĂÊ stosowania nowych paneuropejskich instrumentów. W tym celu podejmowane sÈ inicjatywy miÚdzybankowe, organizowane sÈ konferencje i spotkania a przedstawiciele polskiego sektora pïatniczego aktywnie uczestniczÈ w pracach EPC. NBP w porozumieniu z KIR S.A. prowadzi równieĝ wspóïpracÚ z ECB w zakresie technicznych i prawnych aspektów przystÈpienia do TAGRET2. Ponadto Polska za poĂrednictwem eksperta i attache z ramienia Ministerstwa Finansów zaangaĝowana byïa teĝ w proces konsultacji dyrektywy PSD, dziÚki czemu miaïa wpïyw na ksztaït aktu prawnego, który w przyszïoĂci bÚdzie regulowaï europejski system pïatniczy. Podstawowymi kierunkami rozwoju krajowego systemu jest obecnie wdroĝenie paneuropejskich instrumentów pïatniczych i poïÈczenie z TARGET2, przy jednoczesnym monitoringu zmian legislacyjnych. Z uwagi na harmonogram budowy Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro priorytetowe znaczenie ma jednak dostosowanie istniejÈcych rozwiÈzañ do wymogów EPC. Dopiero póěniej przewidywane jest przeniesienie rozrachunku na wspólnÈ platformÚ TARGET2. A w jeszcze dalszej perspektywie, prawdopodobnie 2/2007 dopiero po wejĂciu Polski do Strefy Euro, wszystkie instrumenty pïatnicze i systemy kartowe bÚdÈ musiaïy speïniaÊ standardy SEPA. 3.3.1. Paneuropejskie instrumenty pïatnicze Prace nad wdroĝeniem paneuropejskich instrumentów pïatniczych w Polsce prowadzÈ obecnie zarówno banki, jak i KIR S.A., bÚdÈca przyszïym dostawcÈ rozwiÈzañ SEPA w relacjach miÚdzybankowych. Po stronie banków leĝy udostÚpnienie klientom narzÚdzi umoĝliwiajÈcych skïadanie zleceñ, które bÚdÈ mogïy byÊ zrealizowane wedïug schematów opracowanych przez EPC. RolÈ Izby jest natomiast dostosowanie systemu rozliczeniowego do przetwarzania transakcji zgodnych z nowymi paneuropejskimi standardami oraz zapewnienie moĝliwoĂci rozrachunku zobowiÈzañ netto uczestników w euro w relacjach transgranicznych. Zarówno banki jak i Izba aktywie wspóïpracujÈ w zakresie wdraĝania i promocji instrumentów SEPA. Celem jest nie tylko wymiana informacji i synchronizacja dziaïañ, ale równieĝ budowa systemu, który w maksymalnym stopniu ograniczy nakïady inwestycyjne. Zgodnie z przyjÚtÈ koncepcjÈ kluczowÈ rolÚ peïniÊ tu bÚdzie KIR S.A., która udostÚpni rozwiÈzania pozwalajÈce bankom na stosowanie instrumentów SEPA juĝ od poczÈtku 2008 roku bez koniecznoĂci dokonywania radykalnych modyfikacji aktualnie eksploatowanych systemów. Wszelkie zmiany w polskim systemie rozliczeniowym zwiÈzane z implementacjÈ SEPA obejmÈ wyïÈcznie EuroELIXIR. ELIXIR® bÚdzie wciÈĝ rozwijany i udoskonalany, lecz zgodnie z wolÈ banków nie jest planowane wdraĝanie w nim formatu XML czy przenoszenie rozrachunku na platformÚ SSP w TARGET2. Wraz z wejĂciem Polski do Strefy Euro, ELIXIR® zostanie natomiast zamkniÚty, a jego funkcjonalnoĂci odpowiadajÈce specyfice rynku krajowego bÚdÈ w miarÚ moĝliwoĂci przeniesione do systemu EuroELIXIR. Koncepcja Izby w zakresie rozliczeñ w euro zakïada wspóïistnienie od 1 stycznia 2008 roku nowych i obecnie stosowanych rozwiÈzañ. EuroELIXIR bÚdzie nadal poïÈczony z systemem STEP2 i, wzorem decyzji EBA Clearing, do obsïugi instrumentów paneuropejskich zostanie stworzony dodatkowy kanaï przetwarzania z odrÚbnymi tabelami routingu. Standardy SEPA zostanÈ wdroĝone zarówno w zakre51 sie pïatnoĂci transgranicznych, jak i krajowych w euro. Ponadto KIR S.A. planuje teĝ udostÚpniÊ uczestnikom systemu rozliczeniowego opcjonalny moduï umoĝliwiajÈcy konwersjÚ pomiÚdzy nowym a dotychczasowym formatem zleceñ pïatniczych (z uwagi na specyfikÚ tych rozwiÈzañ, a zwïaszcza na rozbieĝnoĂci strukturalne, konwersja bÚdzie moĝliwa jednak wyïÈcznie w aplikacji systemu Izby na styku z wewnÚtrznym systemem informatycznym banku). Wybór formatu i drogi rozliczeñ zleceñ pozostanie w gestii uczestników systemu EuroELIXIR. W celu dostosowania paneuropejskich instrumentów do potrzeb podmiotów obecnych na polskim rynku, planowane jest równieĝ poszerzenie podstawowych wersji SEPA Credit Transfer i SEPA Direct Debit o dodatkowe funkcjonalnoĂci w ramach tzw. AOS. Kluczowe znaczenie ma tu zwïaszcza zapewnienie moĝliwoĂci stosowania polskich znaków diakrytycznych w zleceniach, a w przyszïoĂci teĝ i obsïuga specyficznych transakcji, tj. wpïaty na rzecz ZUS i UrzÚdów Skarbowych7. Banki i instytucje finansowe przygotowujÈce siÚ do SEPA stojÈ obecnie w obliczu kluczowych decyzji dotyczÈcych zakresu i terminu wdroĝenia obsïugi formatu XML w wewnÚtrznych systemach informatycznych oraz dostosowania kart do wymogów technologii EMV. Istotnym elementem branym pod uwagÚ jest tu obok wytycznych zagranicznych wïaĂcicieli tzw. „banków-matek” teĝ i koncepcja opracowana wspólnie z KIR S.A. pozwalajÈca odsunÈÊ w czasie wdraĝanie standardu XML przy jednoczesnym zachowaniu moĝliwoĂci obsïugi paneuropejskich instrumentów i zaoferowaniu klientom produktów SEPA. UdostÚpnienie rozwiÈzañ SEPA bÚdzie poczÈtkowo wymagaïo poczynienia znacznych inwestycji. Instytucje zaangaĝowane w rozliczanie pïatnoĂci bÚdÈ musiaïy rozbudowaÊ i zmodernizowaÊ swoje systemy informatyczne zwiÈzane z realizacjÈ zleceñ pïatniczych, jak równieĝ dostosowaÊ krajowe systemy kartowe i obowiÈzujÈce umowy z klientami. Standaryzacja produktów przyczyni siÚ do wzrostu wolumenu transakcji bezgotówkowych i zwiÚkszy teĝ presjÚ konkurencyjnÈ. SEPA wymusi zatem z jednej strony poszerzanie palety oferowanych usïug o dodatkowe produkty i funkcjonalnoĂci, a z drugiej takĝe i znaczÈcy spadek cen, co musi siÚ przeïoĝyÊ na dostosowania w zakresie kosztów i prawdo52 podobne zmiany w modelach biznesowych instytucji finansowych. 3.3.2. TARGET2 Kwestie zwiÈzane z poïÈczeniem polskiego systemu rozliczeniowego z TARGET2, choÊ juĝ dyskutowane, zajmujÈ jednak dalsze miejsce w hierarchii prac w obszarze SEPA. Harmonogram uruchomienia jednolitej platformy rozrachunku pozwala odïoĝyÊ w czasie niezbÚdne decyzje, a i specyfika nowego systemu powoduje, iĝ mniejszy bÚdzie teĝ zakres niezbÚdnych zmian. Zgodnie ze wstÚpnÈ decyzjÈ NBP podjÚtÈ w dniu 14 stycznia 2005 roku i potwierdzonÈ 10 listopada 2006 roku, Polska przystÈpi do systemu TARGET2 wraz z bankiem centralnym Wïoch 19 maja 2008 roku. NBP wybraï wariant migracji stopniowej, co oznacza, iĝ bÚdzie miaï dodatkowe 4 lata na speïnienie wszystkich kryteriów uczestnictwa. W tym czasie ograniczona zostanie w szczególnoĂci funkcjonalnoĂÊ systemu SORBNET-EURO – wedïug wytycznych ECB, gdyĝ docelowo bÚdzie on mógï byÊ wykorzystywany wyïÈcznie do realizacji transakcji dotyczÈcych rezerwy obowiÈzkowej, operacji depozytowo – kredytowych (standing facilities), wewnÚtrznego transferu pïynnoĂci oraz operacji zwiÈzanych z kredytem intraday. Oznacza to, iĝ od 19 maja 2012 roku NBP nie bÚdzie juĝ mógï poĂredniczyÊ w rozrachunku pïatnoĂci banków denominowanych w euro, jak to ma miejsce obecnie, a rozrachunek tzw. systemów zewnÚtrznych, takich jak EuroELIXIR, bÚdzie moĝliwy wyïÈcznie na SSP TARGET2. Tym samym, jeĂli Polska przyjmie wspólnÈ walutÚ po 2012 roku, samo wejĂcie do Strefy Euro spowoduje jedynie zamkniÚcie systemów zïotówkowych, natomiast nie zrodzi koniecznoĂci wdraĝania jakichkolwiek nowych rozwiÈzañ w funkcjonujÈcym systemie obsïugujÈcym pïatnoĂci w euro. NBP doĂÊ dïugo wahaï siÚ przed podjÚciem ostatecznej decyzji dotyczÈcej przyszïego przystÈpienia do TARGET2. Zïoĝyïo siÚ na to kilka czynników. Najistotniejszymi z nich, obok braku deklaracji polskich wïadz w zakresie daty przyjÚcia euro, byï wysoki koszt przyïÈczenia w zestawieniu z niewielkÈ liczbÈ transakcji transgranicznych rozliczanych obecnie poprzez TARGET. Zapewnienie instytucjom krajowym bezpoĂredniego poïÈczeStudia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW nia z centralnÈ europejskÈ infrastrukturÈ rozrachunku okazaïo siÚ jednak istotniejsze i decyzja zostaïa ostatecznie potwierdzona. Na jej podstawie przygotowania do wejĂcia na SSP rozpoczÚïy juĝ poszczególne banki oraz KIR S.A. Z uwagi na strukturÚ wïasnoĂci instytucji finansowych prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ na polskim rynku, duĝy wpïyw na formÚ ich uczestnictwa w TARGET2 i zakres dostÚpnych funkcjonalnoĂci majÈ wïaĂciciele zagraniczni. Najbardziej prawdopodobnym scenariuszem jest korzystanie z poĂrednictwa tzw. banków-matek, choÊ pojawiajÈ siÚ równieĝ opinie wskazujÈce na moĝliwoĂÊ wyboru takĝe i bardziej niezaleĝnych rozwiÈzañ. Na bazie toczÈcych siÚ w tym zakresie dyskusji Izba podjÚïa natomiast decyzjÚ o przystÈpieniu do TARGET2 dopiero w momencie, gdy wiÚkszoĂÊ uczestników systemu EuroELIXIR wejdzie na SSP, lecz nie póěniej niĝ z dniem zakoñczenia czteroletniego okresu przejĂciowego. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami KIR S.A. zamierza staÊ siÚ jednym z tzw. systemów zewnÚtrznych, uczestniczÈcym w TARGET2 za zgodÈ i pod nadzorem NBP i wykorzystywaÊ peïen zakres dostÚpnych usïug, tak by nie zostaïy ograniczone obecne funkcjonalnoĂci systemu EuroELIXIR8. 3.3.3. Payment Services Directive PrzyjÚta w kwietniu 2007 roku dyrektywa PSD w istotny sposób zmieni aktualnie obowiÈzujÈce w Polsce zapisy prawa regulujÈce funkcjonowanie systemu pïatniczego a w tym i systemu rozliczeniowego. Ze wzglÚdu na swój bardzo pro-konsumencki charakter, PSD naïoĝy na dostawców usïug pïatniczych, czyli przede wszystkim na banki, dodatkowe obowiÈzki majÈce zwiÚkszyÊ ochronÚ ich klientów. W szczególnoĂci pojawi siÚ koniecznoĂÊ dostarczania szerszych niĝ dotychczas informacji, a takĝe wprowadzone zostanÈ udogodnienia w zakresie zwrotów i odwoïañ zleceñ, zwïaszcza obciÈĝeniowych, m.in. poprzez wydïuĝenie dopuszczalnych terminów czy ograniczenie odpowiedzialnoĂci finansowej. Przy czym szczególnÈ ochronÈ objÚte zostanÈ nie tylko osoby indywidualne, ale i okreĂlone przepisami PSD nowe kategorie podmiotów – mikroprzedsiÚbiorstwa i instytucje pïatnicze, niemajÈce jeszcze odzwierciedlenia w regulacjach krajowych. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami dyrektywa spowoduje teĝ koniecznoĂÊ usuniÚcia 2/2007 z polskiego ustawodawstwa podziaïu na poszczególne instrumenty pïatnicze. Poprzez udziaï w konsultacjach ogólnoeuropejskich instytucje polskiego systemu pïatniczego miaïy szansÚ wpïynÈÊ na ostateczny ksztaït PSD. Od momentu zatwierdzenia jej przez Parlament Europejski trwajÈ prace nad implementacjÈ zapisów dyrektywy do ustawodawstwa krajowego. Przewidywany termin zakoñczenia procesu dostosowawczego w Polsce to druga poïowa 2009 roku. 3.3.4. Przyszïa rola polskiego systemu w infrastrukturze paneuropejskiej Wspóïczesny polski system rozliczeniowy, mimo dynamicznego rozwoju, nie osiÈgnÈï jeszcze standardu, który pozwalaïby mu juĝ dziĂ odgrywaÊ kluczowÈ rolÚ w infrastrukturze paneuropejskiej. Ma on jednak szansÚ osiÈgnÈÊ pozycjÚ dominujÈcÈ w skali lokalnej i staÊ siÚ jednym z regionalnych centrów rozliczeniowych, obsïugujÈcych przede wszystkim instytucje spoza Strefy Euro. W perspektywie krótkookresowej, tzn. w 2008 roku, zgodnie z przyjÚtym harmonogramem KIR S.A. ma zamiar uzyskaÊ status SEPA Scheme Compliant ACH. Utrzymane bÚdzie poïÈczenie systemu EuroELIXIR ze STEP2 i przewidywana jest równieĝ moĝliwoĂÊ nawiÈzania wspóïpracy w ramach stowarzyszenia EACHA, którego zaïoĝycielem jest m.in. KIR S.A.. W perspektywie dïugookresowej, nastÈpi natomiast przeniesienie rozrachunku systemu EuroELIXIR na SSP TARGET2, co dodatkowo poszerzy moĝliwoĂci i wzmocni jego pozycjÚ na arenie miÚdzynarodowej. Uczestnicy systemu Izby opracowujÈ obecnie strategie prowadzenia rozliczeñ w SEPA – z uwagi na strukturÚ wïasnoĂci polskiego sektora bankowego, zdominowanej przez instytucje zagraniczne, wiele zaleĝaïo bÚdzie tu od decyzji tzw. „matek”. Podstawowe pytania obejmujÈ w szczególnoĂci poziom centralizacji, wybór systemu rozliczeniowego i modelu systemu kartowego. Rozwaĝane sÈ zróĝnicowane scenariusze, tj. konsolidacja rozliczeñ w ramach banku-matki, outsourcing czÚĂci lub niemal caïoĂci ïañcucha przetwarzania pïatnoĂci. Decyzje uczestników i ich wïaĂcicieli zdeterminujÈ w znacznym stopniu ksztaït przyszïej polskiej infrastruktury i jej miejsce w SEPA. DÈĝeniem instytucji polskiego systemu rozliczeniowego jest zapewnienie mu istot 53 nego miejsca w infrastrukturze Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro i moĝliwoĂÊ dostarczania usïug pïatniczych podmiotom z caïego EEA. PrzewagÈ konkurencyjnÈ polskiego systemu na tle europejskim jest przede wszystkim szybki cykl rozliczeniowy i wczesne rozpoczÚcie prac zmierzajÈcych do wdroĝenia standardów paneuropejskich. PozycjÚ KIR S.A. jako dostawcy usïug pïatniczych dodatkowo wzmacnia udziaï jej przedstawicieli w EPC i EACHA – zarówno w pracach grup roboczych jak i w posiedzeniach organów decyzyjnych. System EuroELIXIR ma zatem realnÈ szansÚ by nie tylko przetrwaÊ, ale i odegraÊ pewnÈ rolÚ w Ăwietle przewidywanej konsolidacji infrastruktur. Dynamiczny rozwój i dobre relacje z partnerami dajÈ podstawÚ do zapewnienia Izbie miejsca w czoïówce europejskich instytucji rozliczeniowych i udziaïu w przetwarzaniu zleceñ pïatniczych w ramach SEPA. 4. Podsumowanie Systemy rozliczeniowe, podobnie jak pozostaïe elementy systemu pïatniczego, podlegajÈ staïej ewolucji, której nadrzÚdnym celem jest zapewnienie sprawnego, efektywnego i bezpiecznego mechanizmu przepïywu Ărodków pieniÚĝnych w gospodarce. Kierunek ich rozwoju jest wypadkowÈ zmieniajÈcych siÚ w czasie potrzeb oraz technicznych, prawnych i biznesowych moĝliwoĂci ich zaspokojenia. Przemiany zachodzÈce w ostatnich latach w europejskich systemach pïatniczych majÈ wyjÈtkowo dynamiczny i gïÚboki charakter. Ich ěródïem jest zarówno rozwój wspólnego rynku, jak i szalony postÚp technologiczny. Na tym tle dynamicznie rozwija siÚ równieĝ polski system, który z racji czïonkostwa Polski w UE, staï siÚ de facto elementem skïadowym unijnego obszaru pïatniczego. W ciÈgu niecaïych dwóch dziesiÚcioleci udaïo siÚ zbudowaÊ nowoczesnÈ i bezpiecznÈ infrastrukturÚ rozliczeniowo-rozrachunkowÈ. Powstaïy sprawne systemy, wdroĝono szerokÈ paletÚ rozwiÈzañ i nawiÈzano wspóïpracÚ z instytucjami zagranicznymi. W najbliĝszych latach podstawowym wyzwaniem stojÈcym przed polskim systemem rozliczeniowym jest zapewnienie mu miejsca w SEPA. W tym celu konieczna jest w pierwszej kolejnoĂci implementacja paneuropejskich instrumentów pïatniczych 54 i udostÚpnienie ich finalnym uĝytkownikom w formie zaspokajajÈcej potrzeby krajowe, w tym zwïaszcza umoĝliwiajÈce stosowanie polskich znaków diakrytycznych. Z punktu widzenia caïego systemu pïatniczego istotne jest teĝ poïÈczenie go z nowÈ jednolitÈ platformÈ rozrachunku TARGET2 oraz dostosowanie krajowych regulacji prawnych do wymogów dyrektywy PSD. Przyszïy ksztaït i pozycja na arenie europejskiej polskiego systemu rozliczeniowego zaleĝeÊ bÚdzie przede wszystkim od zaoferowanych przez KIR S.A. i NBP rozwiÈzañ oraz decyzji zagranicznych wïaĂcicieli obecnych uczestników systemu. Nie bez wpïywu bÚdÈ równieĝ dziaïania podejmowane przez innych dostawców usïug rozliczeniowo-rozrachunkowych w zakresie konsolidacji infrastruktur europejskich. BiorÈc pod uwagÚ obecnÈ pozycjÚ i moĝliwoĂci techniczne polskiego systemu, a takĝe stadium przygotowañ do funkcjonowania w ramach SEPA, ma on szansÚ zapewniÊ sobie udziaï w przetwarzaniu pïatnoĂci europejskich w przy szïoĂci. Informacje o autorce Mgr Monika Kaïuĝa – Studia Doktoranckie, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski. E-mail: [email protected]. Przypisy 1 2 3 4 5 Na podstawie: Tochmanski A. 2005. Ewolucja polskiego systemu pïatniczego na tle kierunków rozwoju systemu pïatniczo-rozliczeniowego w Unii Europejskiej, wyd. NBP, s. 2–4. Szczegóïowy opis funkcjonowania instrumentów SEPA zawarty jest w dokumentacji EPC „Rulebook” i „Implementation Guidelines”, dostÚpnej na stronie internetowej Rady EPC www.europeanpaymentscouncil.eu. WiÚcej informacji nt. systemu TARGET2 moĝna znaleěÊ na stronach internetowych Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb. int) oraz Narodowego Banku Polskiego www. nbp.pl. Capgemini, ABN Amro, EFMA „Word Payments Report 2006”, s. 5 (dostÚpny na stronie internetowej http://www.pl.capgemini.com/resources/thought_leadership/world_payments_report_2006). Na podstawie: Tochmañski A. 2005 „Ewolucja polskiego systemu pïatniczego na tle kierunków rozwoju systemu pïatniczo – rozliczeniowego w Unii Europejskiej”, s. 4–7, Senderowicz K. 2003 „System pïatniczy” oraz Kaïuĝa M. 2006: „Systemy rozliczeniowe ELIXIR® i EuroELIXIR”. Studia i Materiaïy – Wydziaï ZarzÈdzania UW 6 7 8 Na podstawie: Tochmanski A. 2006. Strategia rozwoju systemu pïatniczego i obrotu bezgotówkowego w Polsce, s. 57–67. WiÚcej informacji nt. dostosowywania polskiego systemu rozliczeniowego do obsïugi instrumentów paneuropejskich moĝna znaleěÊ na stronie internetowej Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. www.kir.com.pl. WiÚcej informacji nt. przystÈpienia NBP do systemu TARGET2 moĝna znaleěÊ na stronie internetowej NBP www.nbp.pl. Bibliografia Bank for International Settlements. 2001. Core Principles foe Systematically Important Payment Systems, Warszawa: BIS. Capgemini, ABN Amro, EFMA. 2006. Word Payments Report 2006, Warszawa: Capgemini & ABN Amro. European Commission DG Internal Market and Services. 2006. Development of the EU Single Euro Payment Ares (SEPA). Fin-Focus, nr 2, s. 3-4. European Competition Authorities. 2006. Competition Issues in Retail Banking and Payments 2/2007 Systems Markets in the UE, public version, Nice: ECA. Kaïuĝa, M. 2006. Systemy rozliczeniowe ELIXIR® i EuroELIXIR. Informatyka Bankowa, nr 1/2, s. 39–41. Matczuk, P. 2006. Bank dla emigranta. Gazeta Bankowa, nr 50, s. 9–12. Senderowicz, K. 2003. System pïatniczy. w: Pietrzak B., Polañski Z. i B. Wodniak (red.) System finansowy w Polsce, s. 397–422. Warszawa: PWN. Senderowicz, K. 2003. Wymogi Unii Europejskiej oraz standardy miÚdzynarodowe i ich wpïyw na rozwój systemów pïatnoĂci w Polsce, Warszawa: NBP. Tochmañski, A. 2005. Ewolucja polskiego systemu pïatniczego na tle kierunków rozwoju systemu pïatniczo-rozliczeniowego w Unii Europejskiej, Warszawa: NBP. Tochmañski, A. 2006. Strategia rozwoju systemu pïatniczego i obrotu bezgotówkowego w Polsce, Warszawa: NBP. Zbytniewski, D. 2006. Poĝegnanie z gotówkÈ. Gazeta Bankowa, nr 50, s. 21–23. Zygierewicz, M. 2006. ZwiÈzek Banków Polskich, prezentacja na konferencji w Lublinie, wrzesieñ. 55
