wstęp - WWW PWSZ Tarnobrzeg

WSTÊP
Państwo organizowane jest przez ludzi. Żyją w nim różni obywatele, najczęściej w nieidentycznych warunkach socjalnych i polityczno-społecznych.
Stany nierówności, w powyższych aspektach, są notoryczną przyczyną protestów. U podstaw tych protestów istnieje dążność do sprawiedliwego rozdziału
dóbr, wyrażonego poprzez prawo pozytywne. Jawi się ono jako narzędzie ochrony obywateli i ich rozwoju, ponieważ istnieje ścisły związek pomiędzy prawem pozytywnym a sprawiedliwością. Co więcej, to prawo powinno z niej
wyrastać. W sytuacjach nierówności bowiem obywatele domagają się realizacji
sprawiedliwości. Stąd powstaje problem jej przełożenia na prawo pozytywne,
czyli na system prawno-polityczny. Najczęściej jest tak, że owego przełożenia
dokonuje odpowiednia instancja społeczno-polityczna. Powstaje w ten sposób prawo pozytywne, które następnie jest promulgowane przez kompetentną
władzę państwową. Na jego zaistnienie składają się więc takie elementy, jak:
sprawiedliwość, obywatele zorganizowani w instytucjach społeczno-politycznych, władza państwowa i państwo jako jakaś jedność.
Powyższym zagadnieniem w minionych wiekach, na właściwym sobie
poziomie metodologiczno-teoretycznym, zajmowały się systemy filozoficzne. Jednak od schyłku XIX wieku aż do końca lat pięćdziesiątych XX stulecia miała miejsce sytuacja kryzysowa, polegająca na zaniechaniu aktywnych badań nad tym zagadnieniem1. Spowodowana była ona głównie utylitaryzmem i pozytywizmem prawnym. W dziewiętnastowiecznej filozofii
bowiem, za sprawą takich myślicieli, jak J. Bentham2, J. S. Mill3 i H. Sidgwick4, na pierwszy plan wysunął się nurt utylitarystyczny5. Według tego
1
Ph. Pettit, Filozofia analityczna, [w:] R. E. Goodin, Ph. Pettit (red.), Przewodnik po
współczesnej filozofii politycznej, Warszawa 1998, s. 23.
2
J. Bentham, An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, London 1789.
3
J. S. Mill, Utilitarianism, London 1863.
4
H. Sidgwick, The Methods of Ethics, London 1874.
5
Ph. Pettit, Filozofia analityczna, s. 22–23; J. Nida-Rümelin, Politische Ethik I: Ethik
der politischen Institutionen und der Bürgerschaft, [w:] Angewandte Ethik. Die Bereichsethiken und ihre theoretische Fundierung. Ein Handbuch, Hrsg. von J. Nida-Rümelin, Stuttgart 1996, s. 139–141.
5
nurtu, celem wszelkiego działania jest szczęście człowieka. Rozumiane jest
ono jako maksymalna przyjemność, korzyść, zadowolenie, zaspokojenie
pragnień poszczególnych jednostek i podmiotów działania. Szczęście można wymierzyć i określić rachunkiem lub kalkulacją korzyści6. Powyższe rozumienie szczęścia sugeruje jego empiryczny charakter. Z tego względu
poszukiwanie wskazówek dla sposobów działania w polityce zostało oparte
na empirycznych naukach społecznych. Owe nauki znajdują się poza dziedziną, w której filozof jest ekspertem. W ten sposób utylitaryzm stał się jedną
z przyczyn zaniechania aktywnych badań nad zagadnieniem przełożenia
sprawiedliwości na prawo pozytywne.
Powyższą tendencję w filozofii pogłębił i wzmocnił pozytywizm logiczny. Według tego kierunku, źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie.
Stało się ono podstawą podziału wszelkich sądów na sądy empiryczne (syntetyczne) oraz na sądy aprioryczne (logiczne, analityczne). Te ostatnie mają charakter wyłącznie formalny i tautologiczny. Natomiast sądy empiryczne są sądami prawdziwymi, czyli naukowymi, wtedy gdy potwierdza je doświadczenie. Tak sformułowany program pozytywizmu logicznego sugerował, że filozofia nie jest dyscypliną empiryczną, czyli nie jest nauką. Wszelkie więc zdania normatywne, wyrażone poprzez sądy aprioryczne, są nienaukowe, ponieważ nie są weryfikowalne przez doświadczenie. W konsekwencji takie rozumienie filozofii zadecydowało o wykluczeniu z badań naukowych takich
kategorii, jak powinność i wartość. Z uwagi na powyższe pojmowanie filozofii przez pozytywistów logicznych jej zadanie sprowadzałoby się przede wszystkim do wyrażania uczuć i emocji ujętych w sądach społeczno-politycznych7.
Z tego względu debata o takich wartościach, jak wolność, równość, sprawiedliwość, demokracja oparta została na empirycznych naukach społecznych,
co zaowocowało odejściem od filozofii w ogóle.
Wyżej opisana kryzysowa sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie nawet
po, skądinąd głośnych, publikacjach S. Benna i R. S. Petersa8 oraz H. L. A.
6
L. Zdybel, Utylitaryzm, [w:] J. Dębowski, L. Gawor i inni (red.), Mała encyklopedia filozofii. Pojęcia. Problemy. Kierunki. Szkoły, Bydgoszcz 1996, s. 483–484; E. Klimowicz, Utylitaryzm, [w:] W. Krajewski (red.), Słownik pojęć filozoficznych, Warszawa 1996, s. 205–206.
7
Por. P. Pettit, Filozofia analityczna, s. 24. J. Dąbrowski, Neopozytywizm, [w:] J. Dębowski, L.
Gawor i inni (red.), Mała encyklopedia filozofii. Pojęcia. Problemy. Kierunki. Szkoły, Bydgoszcz
1996, s. 316–317; A. Ulfig, Lexikon der philosophischen Begriffe, Eltville am Rhein 1993, s. 256–
257; J. Woleński, Neopozytywizm, [w:] W. Krajewski (red.), Słownik pojęć filozoficznych, Warszawa 1996, s. 133–134; R. Tuck, Historia, [w:] R. E. Goodin, Ph. Pettit (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, tłum. C. Cieśliński, M. Poręba, Warszawa 1998, s. 102–103.
8
S. Benn, R. S. Peters, Social Principles and the Democratic State, London 1959.
6
Harta9. Benn i Peters twierdzili, że większość zasad, które uważane są za
atrakcyjne w życiu społeczno-politycznym, odzwierciedla utylitarystyczne
skłonności ludzi. Natomiast Hart bronił pozytywistycznej koncepcji prawa.
Przełom w filozofii, w aspekcie przełożenia sprawiedliwości na prawo pozytywne, przynosi praca B. Barry’ego10, a przede wszystkim J. Rawsla11.
Barry dowodził, że pluralizm dóbr w życiu społeczno-politycznym jest intelektualnie godny szacunku, ponieważ bezpośrednio przeciwstawia się tradycji utylitarystycznej, zgodnie z którą wszystko należy zredukować do dobra (wartości) rozumianego jako przyjemność12. Natomiast Rawls podjął
antyutylitarystyczne stanowisko Barry’ego. Różnica między nimi pojawia
się dopiero w poglądach na temat sposobu prowadzenia intelektualnej dyskusji o dobrach w życiu społeczno-politycznym. Dla Barryego ten sposób
polegał na przyjrzeniu się zastanym już zasadom w owym życiu, a następnie
budowaniu różnych możliwych zależności pomiędzy istniejącymi tu dobrami13. Rawls zaś sięgnął głębiej, chciał przede wszystkim ustalić, na czym
polega sprawiedliwość, czyli na czym polega polityczna równowaga między dawaniem a braniem wśród różnych podmiotów działania. Sądził, że
sprawiedliwość jako bezstronność jest główną cechą praworządnych instytucji politycznych14. Z tego względu głównym celem Rawlsa było zbudowanie deontologicznej teorii sprawiedliwości, w opozycji do dominującego
wtedy utylitaryzmu.
Po ukazaniu się teorii sprawiedliwości Rawlsa opublikowanych zostało
wiele prac poświęconych omówieniu i krytyce owej teorii15, które – pod względem reakcji na nią – prezentują dwa stanowiska: z jednej strony jej odrzucenie, a z drugiej radykalizacja16. Reakcja odrzucenia sprowadza się do tego, że
sprawiedliwość rozumiana przez Rawlsa jako bezstronność jest niepożądana17
9
H. L. A. Hart, The Cocenpt of Law, Oxford 1961.
B. Barry, Political Arguments, London 1965.
11
J. Rawls, A Theory of Justice, Oxford 1971. Wydanie polskie: Teoria sprawiedliwości,
tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, Warszawa 1994.
12
P. Pettit, Filozofia analityczna, s. 23.
13
Tamże, s. 26.
14
J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, s. 13–17.
15
Oto kilka z nich: B. Barry, The Liberal Theory of Justice: A Critical Examination
of the Principal Doctrines in a „Theory of Justice” by John Rawls, Oxford 1973. N. Daniels,
Reading Rawls, Oxford 1978. T. W. Pogge, Realizing Rawls, Ithaka 1989.
16
P. Pettit, Filozofia analityczna, s. 37–39.
17
Por. R. Nozick, Anarchy, State and Utopia, Oxford 1974; G. Dworkin, The Theory
and Practice of Autonomy, Cambridge 1998; W. Kymlicka, Contemporary Political Philosophy: An Introduction, Oxford 1990.
10
7
i nie da się jej wprowadzić w życie18. Natomiast radykalizacja polega na różnokierunkowym rozbudowaniu metodologicznych propozycji Rawlsa19. Wywołał on więc nową dyskusję, która spowodowała w szczególności eksplozję
badań w filozofii nad przełożeniem sprawiedliwości na prawo pozytywne, a w
ogólności rehabilitację filozofii praktycznej20.
W powyższą dyskusję włącza się Otfried Höffe21. Jest on filozofem, który ma poczucie, że teoria sprawiedliwości Rawlsa jest za słaba, ponieważ
problem sprawiedliwości sięga swymi korzeniami antropologii i filozofii
praktycznej. Rola Rawlsa polegałaby raczej na przywołaniu problematyki,
aniżeli na prawidłowym jej rozwiązaniu. Z tego powodu uznaje Höffe, że
problem sprawiedliwości domaga się nowej orientacji22, czyli nowej próby
sformułowania teorii sprawiedliwości.
18
Ph. Pettit, Filozofia analityczna, s. 32–34; Por. F. A. von Hayek, Legislation and Liberty:
A New Statement of the Liberal Principles of Justice and Political Economy, t. 1–3, London
1982; D. Held (red.), Political Theory Today, Stanford 1991.
19
C. Kutathas, P. Pettit, Rawls: A Theory of Justice and its Critics, Cambridge 1990;
B. Barry, Theories of Justice, Hemel Hempstead 1989; A. Hamlin, P. Pettit (red.), The Good
Polity, Oxford 1989.
20
J. Nida-Rümelin, Politische Ethik I, s. 140.
21
Otfried Höffe urodził się w 1943 r. w Leobschütz (obecnie Głubczyce koło Wrocławia). W latach 1964–1970 studiował filozofię, historię, teologię i socjologię w Münster,
Tübingen, Saarbrücken, Monachium. W 1970 roku uzyskał tytuł doktora filozofii. Stypendium naukowe odbywał w Columbia University w Nowym Jorku w roku akademickim 1970–
1971. Od 1971 do 1976 roku był asystentem prof. H. Kringsa w uniwersytecie monachijskim. W 1976 roku uzyskał habilitację i został prywatnym docentem w tymże uniwersytecie. W roku akademickim 1977–1978 był profesorem filozofii w uniwersytecie w Duisburgu. Od 1978 do 1992 r. pełnił funkcję dyrektora Miedzynarodowego Instytutu Filozofii Społecznej i Polityki w uniwersytecie we Fryburgu w Szwajcarii. Wykładał w nim etykę, filozofię społeczną i filozofię prawa. Od 1992 roku jest profesorem filozofii w uniwersytecie
w Tybindze. Zajmuje się zagadnieniami z zakresu filozofii praktycznej, a zwłaszcza problematyką etycznych podstaw państwa i prawa oraz filozoficznych podstaw sprawiedliwości.
Do głównych jego publikacji należą: Praktische Philosophie. Das Modell des Aristoteles,
München 1971 (w niniejszej pracy będzie cytowana jako Praktische Philosophie); Strategien der
Humanität. Zur Ethik öffentlicher Entscheidungsprozesse, Freiburg–München 1975 (będzie cytowana jako Strategien der Humanität); Ethik und Politik. Grundmodelle und probleme der praktischen Philisophie, Frankfurt am Main 1979 (będzie cytowana jako Ethik und Politik); Den
Staat braucht selbst ein Volk von Teufeln. Philosophische Versuche zur Rechts und Staatsethik,
Stuttgard 1988; Politische Gerechtigkeit: Grundlagen einer kritischen Philosophie von Recht
und Staat, Frankfurt am Main 1989, wydanie polskie: Sprawiedliwość polityczna. Podstawy krytycznej filozofii prawa i państwa, tłum. J. Merecki, Kraków 1999 (będzie cytowana jako Sprawiedliwość polityczna); Kategorische Rechtsprinzipien. Ein Kontrapunkt der Moderne, Frankfurt am Main 1990 (będzie cytowana jako Kategorische Rechtsprinzipien); Etyka prawa i państwa, tłum. Cz. Porębski, Kraków 1992. Inne jego prace przedstawione są w bibliografii.
22
O. Höffe, Sprawiedliwość polityczna, s. 11.
8
Składają się na nią trzy podstawowe elementy, które można odkryć w jego
pismach. Pierwszy z nich dotyczy punktu wyjścia analiz związanych z problemem sprawiedliwości. Według Höffego, powyższy problem należy rozpocząć
od obrony sprawiedliwości przed takimi kierunkami, które ją radykalnie kwestionują, a mianowicie przed anarchizmem i pozytywizmem prawnym23. Ponadto należy przeprowadzić krytykę teorii sprawiedliwości Rawlsa (zawierającą już określoną propozycję rozwiązania kwestii sprawiedliwości), ponieważ tkwią w niej wewnętrzne sprzeczności24. Powyższy punkt wyjścia w nowej orientacji Höffego, mającej na celu rozwiązanie problemu sprawiedliwości, staje się dla niego gruntem sformułowania tez antropologicznych i bazą
wyjściową do określenia filozofii praktycznej. Drugim elementem tej orientacji jest jego próba reinterpretacji filozofii praktycznej poprzez kategorię korzyści kolektywnej (dobra wspólnego). Trzecim elementem nowej orientacji
Höffego jest jego swoisty styl filozofowania. Polega on na analizie tekstów
różnych filozofów (głównie w aspekcie antropologicznym i filozoficzno-praktycznym), a zwłaszcza Platona, Arystotelesa, I. Kanta, J. Benthama, H. Kelsena, J. Rawlsa, N. Luhmanna. Z powyższego widać, że Höffe posługuje się
wieloma stanowiskami filozoficznymi, aby wydobyć z nich określone tezy.
Ustawicznie szuka, dodaje, nawarstwia i w ten sposób zamierza sformułować
nową teorię sprawiedliwości. Mimo to nie można mu postawić zarzutu kompilatorstwa ze względu na swoistość tez, do których dochodzi w wyniku analizy filozoficzno-antropologicznych koncepcji różnych filozofów. Powyższe
elementy sprawiają, że Höffe jest trudnym filozofem pod względem prawidłowego i adekwatnego odczytania jego myśli filozoficznej.
Z jej dotychczasowej prezentacji widać, że sięga on do wielowiekowej
dyskusji o sprawiedliwości. Wydobywa z niej tezy, które pozwalają mu na
sformułowanie nowej teorii sprawiedliwości, czyli – w jego nazewnictwie –
nowego dyskursu o sprawiedliwości25. Dotyczą one przede wszystkim zagadnień filozoficzno-antropologicznych, stojących u jej podstaw26, które
swymi konsekwencjami sięgają sprawiedliwości.
Ważkość powyższej perspektywy polega na wyakcentowaniu przez Höffego aspektu filozoficzno-praktycznego i antropologicznego w formułowaniu
nowej, w stosunku do Rawlsa, teorii sprawiedliwości. Z tego względu Höffe
pogłębiałby w powyższym aspekcie Rawlsa, a zarazem korygowałby go.
23
Tamże, s. 14.
Tamże, s. 37–41.
25
Tamże, s. 7.
26
Tamże, s. 22.
24
9
Powyższa perspektywa filozoficzno-antropologiczna pozwoliła Höffemu na sformułowanie ogólnego zarysu nowej teorii sprawiedliwości. W tej
teorii istnieją dwie kategorie sprawiedliwości. Pierwszą z nich jest sprawiedliwość wymienna27 (nazywana przez Höffego także sprawiedliwością naturalną, oryginalną, pierwotną, protosprawiedliwością28), której nie zdołali
zanegować anarchiści i pozytywiści prawni. Odpowiadałaby ona rawlsowskiemu rozumieniu sprawiedliwości jako bezstronności. W tym sensie sprawiedliwość wymienna wyrażałaby deontologiczną intuicję. Höffe obiecuje
zachować ją w nowej teorii sprawiedliwości29. Drugą kategorią sprawiedliwości w powyższej teorii jest – nazywana tak przez niego – sprawiedliwość
polityczna30. Treść tej drugiej kategorii określana jest przez państwo w skomplikowanym procesie kalkulacji w celu zdobycia maksymalnej korzyści
kolektywnej (dobra wspólnego), która następnie podlega dystrybucji według
przyjętych w konsensie społeczno-politycznym reguł rozdziału. Kompleks
tych reguł to nic innego jak prawo pozytywne. Powyższa perspektywa wskazuje na to, że sprawiedliwość polityczna może mieć pozytywistyczno-prawny
oraz utylitarny charakter. Oznaczałoby to, że synonimem owej sprawiedliwości jest prawo pozytywne.
W tym punkcie pojawiałaby się w nowej teorii sprawiedliwości opozycja
między sprawiedliwością wymienną a sprawiedliwością polityczną. Höffe
bowiem chce formułować taką wersję owej teorii, która zawierałaby sprawiedliwość wymienną. Jednocześnie ta teoria nie może być obojętna na sprawiedliwość polityczną, której istotną cechą jest kalkulacja korzyści kolektywnej
i umowny charakter jej dystrybucji (prawo pozytywne). Zatem jawiłaby się tu
opozycja między sprawiedliwością wymienną a pozytywizmem prawnym
i utylitaryzmem w poszukiwanej przez niego teorii sprawiedliwości.
Ze względu na powyższą opozycję Höffemu trzeba postawić następujące pytanie: czy formułując ideę sprawiedliwości politycznej, obronił sprawiedliwość wymienną? To znaczy, czy przezwyciężył pozytywizm prawny i
utylitaryzm w sprawiedliwości politycznej (prawie pozytywnym)? Jeśli sprawiedliwość wymienna zostanie zinterpretowana pozytywistyczno-prawnie
lub utylitarystycznie, to w ostateczności trzeba ją zanegować. Konsekwencją
27
Tamże, s. 327, 342, 351.
O. Höffe, Demokratie im Zeitalter der Globalisierung, München 1999, s. 80–89, 140.
29
O. Höffe, Sprawiedliwość polityczna, s. 11.
30
Tamże, s. 3, 7–9, 15, 33, 74. Tenże, Gerechtigkeit, [w:] Lexikon der Politik. Politische
Theorien, Band 1, Hrsg. von D. Nohlen, R. O. Schulte, München 1995, s. 146–147; Tenże,
Das Gerechtigkeitprinzip, [w:] Staatslexikon. Recht. Wirtschaft. Gesellschaft, Band 2, Hrsg.
von der Görres–Gesellschaft, Auf. 7, Freiburg–Basel–Wien 1986, szp. 895–896.
28
10
owej negacji jest niesprawiedliwość. Zatem Höffe podjął się rozwiązania
niezmiernie trudnego problemu pogodzenia sprawiedliwości wymiennej, wyrażającej deontologiczną intuicję, ze sprawiedliwością polityczną o pozytywistyczno-prawnej lub utylitarystycznej inklinacji. Z tego względu powyższa perspektywa staje się wystarczającym motywem zajęcia się jego myślą
filozoficzną.
Wyżej postawiony problem niniejszej pracy domaga się, jak się wydaje,
następującego podejścia badawczego. Otóż punktem wyjścia dla sformułowania nowej teorii sprawiedliwości jest dokonana przez Höffego krytyka
anarchizmu, pozytywizmu prawnego i teorii sprawiedliwości Rawlsa. Z tego
powodu trzeba zrekonstruować owe krytyki. Konkluzje z nich stają się dla
Höffego przesłankami w formułowaniu nowej teorii sprawiedliwości. Filozoficzną bazą dla niej jest filozofia praktyczna. Główną jej kategorią jest
maksymalna korzyść kolektywna, zwana też przez niego dobrem wspólnym31.
Z tego względu należy określić rozumienie filozofii praktycznej przez Höffego w aspekcie owej kategorii. Na jej bazie formułuje swoją ideę sprawiedliwości politycznej i strukturę nowej teorii sprawiedliwości. Ta struktura jest
następnie gruntem do oceny stanowiska Höffego w kwestii sprawiedliwości
wymiennej, którą obiecał zachować w swej teorii sprawiedliwości.
Powyższe podejście badawcze, uwarunkowane problemem pracy, domaga się przyjęcia następujących etapów. Najpierw trzeba zrekonstruować
dokonaną przez Höffego krytykę anarchizmu, pozytywizmu prawnego –
rozdział I, a następnie teorię sprawiedliwości Rawlsa – rozdział II, ponieważ są to dwa różne poziomy owej krytyki. Z powyższych krytyk wyprowadza Höffe przede wszystkim tezy antropologiczno-filozoficzne, które służą
mu do dalszego formułowania nowej teorii sprawiedliwości. Ową teorię należy, według niego, budować na gruncie filozofii praktycznej. Wobec tego
rozdział III będzie prezentacją jego rozumienia tej filozofii, która zawiera
ideowy program formułowania nowej teorii sprawiedliwości, skoncentrowanej głównie na sprawiedliwości politycznej. Na bazie filozofii praktycznej należy określić ideę owej sprawiedliwości i strukturę powyższej teorii –
rozdział IV. Ta teoria staje się podstawą oceny stanowiska Höffego w kwestii sprawiedliwości wymiennej, która powinna być fundamentem nowej teorii
sprawiedliwości – rozdział V. Bliższe omówienie problematyki poszczególnych rozdziałów i jej uzasadnienie będzie umieszczone we wprowadzeniu
do każdego z nich.
31
O. Höffe, Sprawiedliwość polityczna, s. 57–62, 138.
11
Z przedstawionego wyżej problemu pracy i etapów badawczych wynika, że jej celem będzie najpierw rekonstrukcja myśli filozoficznej Höffego
w aspekcie poszukiwanej przez niego nowej teorii sprawiedliwości, a następnie próba oceny owej teorii.
Tekstami źródłowymi dla rozwiązania postawionego problemu i celu
niniejszej rozprawy są teksty filozoficzne Höffego oraz podstawowe dzieła
klasyków filozofii, a głównie Platona, Arystotelesa, T. Hobbesa, I. Kanta, J.
Benthama, J. S. Milla, H. Kelsena, J. Rawlsa32. Natomiast na opracowania
poświęcone Höffemu składają się artykuły33 i recenzje34, w których poruszane są niektóre aspekty jego myśli filozoficznej. Obecna rozprawa byłaby
pierwszą całościową próbą zrekonstruowania i oceny nowej teorii sprawiedliwości sformułowanej przez niego.
32
Spis cytowanych ich dzieł umieszczony jest w bibliografii.
Są one zebrane w następującej książce: Gerechtigkeit als Tausch? Auseinandersetzungen mit der politischen Philosophie Otfried Höffes, Hrsg. von W. Kersting, Frankfurt am
Main 1997 oraz artykuł: W. Reese-Schäfer, Otfried Höffes Denkansatz einer normativ –
kritischen Ethik, [w:] Tenże, Grenzgötter der Moral. Der neuere europäisch-amerikanische
Diskurs zur politischen Ethik, Frankfurt am Main 1997, s. 173–204.
34
J. Habermas, Otfried Höffes politische Fundamentalphilosophie. Grenzen des vernunftrechtlichen Normativismus, „Politische Vierteljahresschrift” 30(1989) H. 2, s. 320–327;
W. Kersting, Eine Theorie der politischen Gerechtigkeit. Otfried Höffes Grundlegung einer
kritischen Philosophie von Recht und Staat, „Zeitschrift für philosophische Forschung”
43(1989) H. 3, s. 472–488; J. Merecki, Otfrieda Höffego propozycja teorii sprawiedliwości?, „Civitas. Studia z filozofii polityki” (1998) nr 2, s. 237–245; G. Scheit, Otfried Höffe:
Kategorische Rechtsprinzipien. Ein Kontrapunkt der Moderne, „Zeitschrift für philosophische Forschung” 46(1992) H. 3, s. 451–456.
33
12