KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-112-C
GOZDOWO
Opracował zespół w składzie:
Bogusław Pawłowski, Marcin Gorączko
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objęty arkuszem położony jest między 19o30’ a 19o45’ długości
wschodniej oraz 52o40’ a 52o50’ szerokości geograficznej północnej. Leży w
większości w obrębie województwa mazowieckiego. Obejmuje on teren powiatu
sierpeckiego i powiatu płockiego. Jedynie niewielka, zachodnia jego cześć, leży w
granicach województwa kujawsko–pomorskiego (powiat lipnowski). Na znacznym
odcinku granica pomiędzy Gminą Mochowo i Tłuchowo przebiega na rzece Skrwie
Prawej. Jest to również naturalna granica pomiędzy województwem mazowieckim
a kujawsko – pomorskim. Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski
(Kondracki, 2002), obszar znajduje się w zasięgu dwóch mezoregionów (Ryc.1). W
części zachodniej jest to Pojezierze Dobrzyńskie (315.14), natomiast w części
wschodniej Wysoczyzna Płońska (318.61).
anhydryty i dolomity. Trias reprezentują grube osady piaskowców, iłowców i wapieni; szereg podobnych utworów wyróżniono tu także dla jury. Kredę reprezentują
osady składające się z margli i wapieni, znane już z większej liczby wierceń.
Paleogen reprezentują piaski i piaskowce wapnisto - kwarcytowe oraz piaski
glaukonitowe, mułkowce i iły, zaś neogen - głównie iły.
Zróżnicowane utwory czwartorzędowe pokrywają cały obszar, wypełniając
głęboką depresję (tzw. depresja Mochowa) w utworach starszych. Miąższość
utworów czwartorzędu osiąga przeciętnie 150 - 200 m. Wśród utworów plejstocenu
największy udział mają gliny zwałowe o znacznej miąższości. Rozpoznano tu gliny,
a także piaski i piaski wodno-lodowcowe zlodowacenia podlaskiego, piaski i mułki
interglacjału kromerskiego, gliny zwałowe zlodowacenia południowopolskiego oraz
piaski ze żwirami i mułki rzeczne interglacjału mazowieckiego. Licznie reprezentowane są utwory zlodowacenia środkowo-polskiego, zarówno w postaci piasków i
mułków, jak i glin zwałowych a także piasków wodnolodowcowych ze żwirami oraz
osadów akumulacji rzecznej interstadiałów. Zlodowacenie północnopolskie zaznacza się tu dwoma poziomami glin zwałowych, rozdzielonych piaskami i mułkami
zastoiskowymi. Z subfazy gąbińskiej pochodzą piaski oraz osady wodnolodowcowe,
mułki zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski lodowcowe i piaski oraz żwiry moren
czołowych (wschodnia część terenu). Z subfazy płockiej zaś - subglacjalne iły i
mułki i piaski zastoiskowe (strefa doliny Skrwy), żwiry i piaski ozów (południowo wschodnia część terenu), żwiry i piaski wodnolodowcowe rynien subglacjalnych:
janoszyckiej i kokoszczyńsko - bledzewskiej. Z innych utworów tej subfazy wymienić
należy: gliny zwałowe, żwiry z piaskami moren martwego lodu oraz piaski i mułki
kemów. Do utworów subfazy dobrzyńskiej zaliczono: piaski ze żwirami (wodnolodowcowe - sandrowe), tworzące m. in. płaskie powierzchnie we wschodniej części
terenu. Piaski ze żwirami fazy pomorskiej występują w postaci fragmentarycznie
zachowanych osadów tarasów nadzalewowych rzeki Skrwy. Z dryasu pochodzą:
kreda jeziorna i piaski eoliczne, zaś z allerödu - torfy. Utwory holoceńskie stanowią
piaski oraz iły i mułki z domieszką piasków oraz piaski ze żwirami tarasów nadzalewowych, namuły den dolinnych oraz zagłębień bezodpływowych, namuły torfiaste
oraz torfy den dolinnych oraz zagłębień bezodpływowych, z dużym udziałem
substancji mineralnej.
Obszar charakteryzuje się zróżnicowanymi
warunkami infiltracyjnymi. Z
południa na północ ciągnie się zwarta strefa utworów o słabej przepuszczalności
(klasa III). Dominują one także w części północno-wschodniej oraz południowowschodniej. Na pozostałym obszarze przepuszczalność gruntów jest średnia (klasa
II), za wyjątkiem licznych zagłębień terenowych wypełnionych gruntami organicznymi (klasa IV - przepuszczalność zmienna).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Pod względem hydrograficznym, analizowany obszar należy do dorzecza
Wisły. Znajduje się on w dorzeczu Skrwy, prawostronnego jej dopływu. W obszarze
opracowania znalazły się liczne, przeważnie lewostronne jej dopływy, dlatego w
hierarchii działów wodnych wyraźnie przeważa rząd III. Topograficzne działy wodne
na ogół wyraźnie zaznaczają się w terenie. Bramy wodne występują w miejscach,
gdzie na skutek przekształceń sieci hydrograficznej doszło do wymuszonego
połączenia cieków. Na analizowanym terenie stosunkowo liczne są izolowane
zagłębienia bezodpływowe ewapotranspiracyjne, najczęściej pochodzenia wytopiskowego.
OPADY
Ryc.1 Arkusz GOZDOWO: podział fizycznogeograficzny wg J. Kondrackiego (2002)
Morfologicznie, obszar opracowania jest mało urozmaicony za wyjątkiem
doliny rzeki Skrwy Prawej. Centralną jego cześć stanowią wysoczyzny morenowe z
pasem pagórków morenowych na wschodzie; pozostałą część zajmują głównie
akumulacyjne i erozyjne równiny wód roztopowych (Janica, Mikołajków, 2002).
Deniwelacje sięgają tu 70 m. Najwyżej położony punkt znajduje się na północ od
Gozdowa (145,6 m n.p.m.), najniższy zaś stanowi zakole Skrwy w okolicy Brudzenia
Dużego (73 m n.p.m.). Jest to obszar rolniczy, bardzo słabo zurbanizowany, gdzie
udział gruntów ornych przekracza 80%. Największe wsie to: Gozdowo, Mochowo,
Brudzeń Duży i Bożewo. Brak tu dużych zakładów przemysłowych. Działalność
prowadzą małe zakłady handlowe, produkcyjne i usługowe. Dominują branże:
przemysł rolno-spożywczy, drzewny, metalowy i odzieżowy.
Lasy, skupione w znacznej części nad rzeką Skrwą, zajmują jedynie ok. 10%
powierzchni obszaru opracowania. W tej części znajdują się obszary chronionego
krajobrazu a także fragment utworzonego w 1988 roku Brudzeńskiego Parku
Krajobrazowego. Brudzeński Park Krajobrazowy obejmuje dolny odcinek Skrwy
Prawej wraz z przyległymi kompleksami leśnymi. Został utworzony w 1988 roku a
jego powierzchnia wynosi 3452 ha. Meandrująca w głębokiej dolinie rzeka przyjmuje tu niewielkie dopływy spływające jarami i wąwozami. Młodoglacjalny krajobraz
współtworzą zagłębienia bezodpływowe, torfowiska, rynny polodowcowe i wały
ozów (Cyzman, Modrzejewska, 2000). Warunkuje to bogactwo i różnorodność
świata roślinnego i zwierzęcego. Znajduje się tam rezerwat przyrody "Brudzeńskie
Jary", gdzie celem ochrony jest zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych
skarpy rzeki Skrwy Prawej wraz z dopływami oraz zbiorowisk grądowych. Na terenie
rezerwatu znajduje się rzadki na Mazowszu, ponad 150 letni starodrzew dębowy
oraz stare buki będące pomnikami przyrody. W obszarze opracowania znajduje się
także kilka pomników przyrody w postaci głazów narzutowych i drzew bądź ich
skupisk (Janica, Mikołajków, 2002).
Na południe od obszaru opracowania znajduje się rezerwat przyrody "Sikórz"
(136,6 ha); krajobrazowy, częściowy, gdzie celem ochrony jest zachowanie malowniczego odcinka rzeki Skrwy od Sikorza do Radotek oraz nadbrzeżnych zbiorowisk
łęgowych i grądowych o charakterze naturalnym.
Rozpatrywany obszar leży w strefie maksymalnego zasięgu czoła zlodowacenia północnopolskiego i składa się z kilku jednostek geomorfologicznych o przebiegu N-S lub NW-SE. W wschodniej części obszaru opracowania znajduje się wysoko
położona wysoczyzna morenowa zlodowacenia środkowopolskiego, zbudowana z
glin zwałowych i pokryta częściowo piaskami wodnolodowcowymi. Centralną część
obszaru zajmuje płaska i falista wysoczyzna morenowa zlodowacenia północnopolskiego, do której od zachodu i południowego zachodu przylega strefa pagórków
spiętrzonych moren czołowych o wysokości do 150 m n.p.m. Wewnątrz rynien
polodowcowych, oraz w górnym biegu Skrwy występują formy związane z wytapianiem się brył martwego lodu (zagłębienia i pagórki). W części wschodniej obszaru
występują też płaskie, rozległe równiny sandrowe. Na południowy wschód od
Bledzewa występuje strefa pagórków czołowo-morenowych, której towarzyszy
równina erozyjna wód roztopowych. Wyróżniono cztery poziomy wodnolodowcowe
doliny Skrwy, leżące na wysokościach od 98 do 114, oraz od 80 do 106 m n.p.m.,
odpowiednio w jej górnym i dolnym biegu. Występują tu także formy pochodzenia
eolicznego w postaci równin i nielicznych wydm (Lamparski, 1979a). Typowym
przykładem ozu, jest oz trzebuński o długości 1250 m, szerokości 25 – 50 m i
wysokości względnej 10 – 15 m znajdujący się u wylotu subglacjalnej rynny janoszyckiej w południowej części obszaru opracowania. Erozyjne i akumulacyjne formy
pochodzenia rzecznego występują głównie w postaci teras – zalewowej i nadzalewowych w dolinie Skrwy. W strefie krawędziowej doliny spotyka się parowy i młode
rozcięcia erozyjne.
W obszarze opracowania dominują gleby płowe, brunatne wyługowane oraz
opadowo-glejowe wykształcone głównie na średnich i ciężkich glinach zwałowych
oraz na piaskach naglinowych oraz glinach lekkich (Wicik, 2003).
Obszar należy do mazowiecko - wielkopolskiego regionu klimatycznego i ma
charakter przejściowy (Stachy, 1987). Średnia roczna temperatura powietrza dla
wielolecia 1971-2000 (Lorenc, 2005) wyniosła między 7,5 a 8oC z tendencją wzrostową w kierunku południowo - zachodnim, podobnie jak w przypadku temperatury
wiosny. Temperatura jesieni przekracza 8oC. Średnia temperatura dla lata wynosi
około 18oC, zaś dla zimy we wschodniej części spada poniżej -1oC. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń ze średnią temperaturą -1,8oC (-2oC w części północno - wschodniej) natomiast najcieplejszym lipiec, z temperaturą ponad 18oC w
centralnej i południowej części obszaru. Termiczna wiosna następuje przeciętnie na
przełomie marca i kwietnia, natomiast termiczna zima rozpoczyna się między 10 a
15 grudnia. Średnia liczba dni z przymrozkami wynosi w obszarze opracowania
około 105. Roczna suma opadu z reguły jest niższa od 600 mm. Średnia liczba dni
w roku z opadami śniegu wynosi około 55. Liczba dni w roku z pokrywą śnieżną
wynosi około 50 i maleje w kierunku południowym. Średnia grubość pokrywy
śnieżnej dla sezonów zimowych 1970/1971-1999/2000 wynosiła 7 cm. Dominują tu
wiatry zachodnie (ponad 20%), które z wiatrami z sektorów sąsiednich powodują, iż
przez ponad 200 dni w roku panuje tu powietrze polarno-morskie. Najmniejszy
udział mają masy powietrza z północy, północnego - wschodu i południa.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Obszar opracowania położony jest w niecce brzeżnej, w części zwanej
synklinorium warszawskim i graniczy od południowego zachodu z antyklinorium
kujawsko - pomorskim (Lamparski, 1979a). Najstarsze utwory, odwiercone w Susku,
to leżące na głębokości 4345 m kambryjskie piaskowce kwarcytowe. Na nich leżą
iłowcowo - mułowcowe osady syluru. Wśród osadów permu wyróżniono: sole,
Warunki opadowe scharakteryzowano na podstawie danych ze stacji opadowej znajdującej się w miejscowości Mochowo (19o33’18’’E, 52o45’53’’N), położonej
w zachodniej części obszaru opracowania. W analizowanym wieloleciu (1981-2010),
średnia roczna suma opadu atmosferycznego wyniosła tu 581 mm (tab.1). Jest to
wartość typowa dla nizinnej części obszaru Polski.
płynie w dolinie głębokiej na 20 m. Sierpienica o długości 52,4 km, której znajduje
się w północno - wschodniej części obszaru opracowania, uchodzi do Skrwy w 62,6
km jej biegu, odwadniając obszar o powierzchni 395,8 km2. Ciekami źródłowymi są
Sierpienica Prawa i Lewa, przy czym za ciek główny przyjęto uznawać Sierpienicę
Lewą, biorącą swój początek w okolicach Bielska. Płynie ona szeroką, miejscami
zatorfioną doliną. W środkowej części jej zlewni występuje gęsta sieć rowów
melioracyjnych (użytki zielone i grunty orne); przepływa przez miasto Sierpc.
Pozostałe dopływy Skrwy oraz cieki niższego rzędu niejednokrotnie mają
charakter okresowy. Zwykle położone są one w dnach rynien eworsyjnych lub
odwadniają poziomy wodno-lodowcowe i wysoczyznę morenową.
Pomimo częściowego położenia obszaru w strefie młodoglacjalnej, charakteryzuje się on niewielką jeziornością (Choiński, 2006). Największym jeziorem jest
Jezioro Bledzewskie (Bledzewko) o powierzchni przekraczającej 15 ha i głębokości
maksymalnej wynoszącej 5,7 m (tab. 2). Głębszym akwenem jest Jezioro Noskowskie (J. Noskowice), o większej objętości wód, położone w południowej części
obszaru. Stosunkowo liczne są w obszarze opracowania oczka wytopiskowe,
położone w dnach rynien polodowcowych (Lamparski, 1979b). Nie można jednak
wykluczyć, iż część z nich położna wzdłuż biegu cieków to dawne stawy młyńskie.
Oprócz stawów młyńskich, do zbiorników antropogenicznych należą niewielkie
zbiorniki poeksploatacyjne w okolicy wsi Ostrowy.
giczny
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
2003
P 1981-2010
Jezioro
1.
-
Noskowskie
12,5
Obj. [tys.
m3]
Głęb.
śred.
[m]
Głęb.
maks.
[m]
M
2001
38 10
39
19 28 35 32
87
18
21
58
393
38 34 40 35 52 71
8
77
55
54
36
581
40 40
54 87 67
107
73
109
91
785
9
42 66
Dopływ z
Lisewa
6
Dopływ z
Romatowa
7
8
Skrwa
Dopływ spod
Ligowa
9
Dopływ spod
Piastowa
10
Dopływ z
Kurowa
Dopływ spod
11
Kowalewa
Podbornego
12
Dopływ z
Przybyszewa
13
Wierzbica
Bożewo
suchy
24.11.2014
Dobrzenie Małe
suchy
24.11.2014
Mochowo Parcele
0,00
24.11.2014
Malanowo Stare
1,2
24.11.2014
Dobaczewo
0,014
24.11.2014
Bledzewo
0,013
24.11.2014
Nowe Piastowo
suchy
24.11.2014
suchy
24.11.2014
Białuty
suchy
24.11.2014
Golejewo
suchy
24.11.2014
0,008
24.11.2014
Białaszewo Towarzystwo
1025,0
8,2
10,5
7,1
Wierzbica
Stare Proboszczowice
*numeracja zgodna z numeracją na mapie. Źródło danych: PRYZMAT
WODY PODZIEMNE
Jezioro
2.
-
Bledzewskie
16,9
15,1
692,9
4,1
5,7
(Bledzewko)
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego, 2006
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
W obrębie sieci wodnej obszaru opracowania nie są prowadzone systematyczne pomiary hydrometryczne. W związku z tym, charakterystykę hydrologiczną
Skrwy Prawej przedstawiono na podstawie danych pochodzących z posterunku
Parzeń zlokalizowanego na 20,8 km rzeki (arkusz PŁOCK). Wyniki obserwacji na
Skrwie w tym profilu, sięgające okresu międzywojennego (1926), uznano za reprezentatywne także dla odcinka rzeki znajdującego się w obszarze arkusza Gozdowo.
W przebiegu stanów charakterystycznych dla wielolecia 1981-2010, zwłaszcza
strefy stanów średnich, największe wartości stanu wody występowały w marcu oraz
w lutym, jako efekt zasilania roztopowego rzeki (rys.3). Z kolei okres letni i jesienny
na ogół cechował się małą zmiennością stanów wody. Generalnie można stwierdzić, że Skrwa Prawa charakteryzuje się śnieżno-deszczowym reżimem zasilania, z
wezbraniami przypadającymi na marzec i kwiecień oraz niżówkami w okresie letnio jesiennym, co jest typowe dla tego rejonu kraju. Jednocześnie należy zwrócić
uwagę na wyjątkowo nieregularny kształt krzywej stanów WWW. Wysokie ekstrema
miesięczne na Skrwie Prawej, znacznie przewyższające stany średnie, występowały
zarówno w okresie wczesnowiosennym (roztopy), wczesnoletnim a nawet jesiennym
(opady deszczu) oraz zimowym (odwilże śródzimowe i zatory). Zmienność stanów
NW jest natomiast niewielka (rzędu kilkudziesięciu cm), co wskazuje na ustabilizowany dopływ do koryta cieku wód podziemnych. Ich udział w zasilaniu Skrwy jest
szacowany na 30-45% (Stachy, 1987). Natomiast różnica pomiędzy stanem NNW a
WWW z całego okresu obserwacji hydrologicznych wynosi 364 cm (tab.3). Z
pewnością na taką sytuację wpływ ma fakt, iż Skrwa płynie w wąskiej, erozyjnej
dolinie, co powoduje szybki przyrost stanu wody w krótkim czasie.
Suma roczna
42 47
5
14
Powierzchnia [ha]
z planimetroIRŚ
KJP
wania
Nazwa jeziora
lub zbiornika
wodnego
Lp.
Mochowo [mm]
S
Dopływ z
Głuchowa
Tab.2 Zestawienie parametrów największych jezior i zbiorników wodnych
Tab.1 Zestawienie opadów dla roku suchego i wilgotnego w Mochowie z okresu
1981-2010 (dane IMGW-PIB)
Rok hydrolo-
4
S-rok suchy, P-rok przeciętny, M-rok mokry
Skrajne wartości rocznej sumy opadu zmieniały się w Mochowie w zakresie od
393 (rok suchy) do 785 mm (rok mokry). W przypadku lat suchych, wartości te są
niższe od wartości parowania terenowego obliczonego metodą Konstantinowa i
wynoszącego ok. 500 mm (Stachy, 1987), a największy niedobór opadu występuje
w miesiącach letnich.
Analizowany obszar wg B. Paczyńskiego (1995), należy do makroregionu
północno - wschodniego, regionu mazowieckiego, a jego północno - zachodnia
część także do regionu chełmińsko - dobrzyńskiego. W obszarze opracowania
znajduje się część JCWPd nr 48 o całkowitej powierzchni 7730,41 km2, zaliczana do
regionu Środkowej Wisły.
Stan zagospodarowania wód podziemnych jest niewielki; wykorzystywana jest
jedynie nieznaczna znaczna część zasobów, głównie do celów socjalno - bytowych
oraz w gospodarstwach rolnych.
Główny użytkowy poziom wodonośny i jedyny eksploatowany w obrębie
obszaru opracowania występuje w utworach czwartorzędowych. Jest on związany
głównie z osadami piaszczystymi interglacjału wielkiego. Zatwierdzono tu zasoby w
ilości 1227 m3/h. Największe z ujęć znajduje się w Gozdowie (ok. 1400 m3/d), inne
mniejsze, od 200 do ok. 400 m3/d znajdują się w Gorzewie, Piastowie, Karwosiekach, Brudzeniu Dużym, Mochowie, Choczeniu, Bożewie i Rempinie (Janica,
Mikołajków, 2002). Mineralizacja ujmowanych wód nie przekracza zwykle 600
mg/dm3; problemem bywa podwyższona zawartość żelaza i manganu, przekraczająca normy dla wód pitnych.
Tzw. depresja Mochowa powoduje znaczne zróżnicowanie miąższości utworów czwartorzędu i warunków hydrogeologicznych. Strefa ta zbudowana jest z glin
zwałowych o miąższości do 200 m i brak w niej ciągłych, piaszczystych warstw
wodonośnych. Mogą tu występować jedynie izolowane struktury piaszczyste.
Oddziela od siebie północno - wschodnią i południowo - zachodnią część obszaru i
stanowi strefę wododziałową wód podziemnych. Teren położony na wschód
drenowany jest przez Sierpienicę, zaś część położony na zachód - przez Skrwę
Prawą (Janica, Mikołajków 2002). W obszarze zlewni Skrwy, poziom wodonośny
występuje na głębokości 30 - 65 m, a jego miąższość wynosi 15 - 25 m. W nadkładzie występują gliny zwałowe o miąższości przekraczającej 30 m. Podobnie, w
zlewni Sierpienicy, także występuje jeden czwartorzędowy poziom użytkowy,
związany z utworami interglacjału wielkiego. Znajduje się on na głębokości 20 - 58
m a miąższość utworów wodonośnych przekracza 40 m. W nadkładzie stwierdzono
głównie gliny zwałowe. Poziom przypowierzchniowy, nie izolowany lub izolowany
jedynie warstwą utworów słabo przepuszczalnych o małej miąższości, pełni rolę
poziomu użytkowego w południowo - wschodniej części obszaru. Osiąga miąższość
40 m. Lokalnie, w południowej części obszaru występuje poziom wodonośny
związany z kopalnymi dolinami izolowany 90 m warstwą glin zwałowych.
Obszar znajduje się w zasięgu paleogeńsko-neogeńskiego zbiornika "Subniecka Warszawska" - zasięg użytkowego poziomu jest jednak ograniczony do jego
południowej części. W Stacji w Kłobukowie, wody w drobnoziarnistych piaskach
oligocenu oraz piaskowcach paleocenu ujęto na głębokości 177 m (zwierciadło
napięte). W obszarze opracowania stwierdzono też wody kredowe, jednak ze
względu na wysoką zawartość chlorków (1200-1800 mg/dm3, ich zawartość maleje
w kierunku południowym), nie spełniają norm dla wód pitnych. Osady wodonośne
kredy górnej reprezentowane są przez margle, wapienie, opoki i piaskowce mastrychtu (ujęte również jedynie w otworze badawczym stacji hydrogeologicznej w
Kłobukowie). W centralnej części obszaru opracowania występuje obszar pozbawiony jakichkolwiek użytkowych poziomów wodonośnych.
Poniżej przedstawiono przebieg wybranych, charakterystycznych stanów wód
podziemnych dla dwóch poziomów wodonośnych badanych w ramach monitoringu
jakości wód podziemnych w Kłobukowie.
Ryc.3 Zmienność miesięcznych stanów charakterystycznych Skrwy w profilu Parzeń
w latach 1981-2010 (dane IMGW-PIB)
Tab.3 Stany ekstremalne wód powierzchniowych z całego okresu obserwacji (dane
IMGW-PIB)
Posterunek
wodowskazowy
Ryc.2 Średnie miesięczne (1981-2010) sumy opadów w Mochowie (dane IMGWPIB)
Najwyższe sumy opadu występują latem w lipcu (77 mm), co jest typowe dla
klimatu Polski, najniższe zaś w lutym (34 mm). Średnia roczna liczba dni z opadem
powyżej 0,1 mm wynosi około 160 (Lorenc, 2005). Letnia suma opadu jest przeszło
dwa razy większa od jesiennej, natomiast wiosenna - nieco większa od jesiennej i
zimowej (Wiszniewski, Chełchowski, 1975).
WODY POWIERZCHNIOWE
Głównym ciekiem rozpatrywanego obszaru jest Skrwa, nazwana Prawą lub
Północną, dla odróżnienia od Skrwy Lewej, będącej lewostronnym dopływem Wisły.
Uwagi odnośnie poprawności stosowanego w przypadku obydwu rzek nazewnictwa
zawiera praca D. Brykały (2009). Początek Skrwy Prawej jest w literaturze różnie
przyjmowany, ze względu na znaczne przekształcenia sieci hydrograficznej w
części jej zlewni źródłowej. Podawane są okolice miejscowości Zdrójki lub Płociczna, na zachód od Żuromina. Często, za Skrwę właściwą przyjmowany jest dopiero
ciek wypływający z Jeziora Skrwilno, położonego w pobliżu wsi Okalewo (Czarnecka i in. 1983). Z tego też względu, istnieją rozbieżności odnośnie długości rzeki oraz
wielkości jej dorzecza. Zgodnie z Podziałem Hydrograficznym Polski (Czarnecka i
in., 1983) powierzchnia dorzecza Skrwy Prawej wynosi 1704 km2 a całkowita
długość rzeki 113,9 km. Z kolei według "Atlasu Podziału Hydrograficznego Polski"
(Czarnecka, 2005) Skrwa Prawa odwadnia obszar o powierzchni 1666,61 km2.
Skrwa, płynie początkowo szeroką, zatorfioną doliną o niewielkim spadku. W
rejonie wsi Pianki zmienia kierunek o 90o i płynie na południe, a głębokość wcięcia
jej doliny zaczyna wzrastać i osiąga ponad 40 m w dolnym odcinku. Tworzy tam
zarówno rozlewiska, zakola i meandry jak i odcinki przełomowe o dużym spadku
(Dobak, 2003). Rzeka uchodzi do Zbiornika Włocławskiego w okolicy Murzynowa,
na wysokości ok. 53 m n.p.m. Obecnie, jej naturalne ujście jest zatopione na skutek
podpiętrzenia wód Wisły.
Koryto Skrwy położone w zachodniej części obszaru opracowania charakteryzuje się wyjątkowo urozmaiconym, bardzo krętym układem. Cecha ta ujawnia się
zwłaszcza poniżej miejscowości Sulkowo. Promień krzywizny zakoli wynosi z reguły
1-2 km, przy czym, w ich obrębie rzeka tworzy liczne mniejsze meandry. Dolina
Skrwy Prawej ma charakter wąskiego jaru o stromych zboczach, którego głębokość
wynosi 30 - 40 m, przechodzącego miejscami w kotlinowate rozszerzenia. Na
charakterystyczny kształt koryta i doliny Skrwy Prawej decydujący wpływ miała
erozja wodnolodowcowa, ponieważ rzeka wykorzystuje dawną rynnę subglacjalną szlak odpływu wód w kierunku Kotliny Płockiej (Mojski, 2005). Erozja rzeczna
sprowadza się przede wszystkim do jej poszerzania poprzez podcinanie stromych
stoków doliny. W profilu podłużnym rzeka cechuje się zróżnicowanym spadkiem.
Jest on przede wszystkim uzależniony od ukształtowania dna rynny wykorzystywanej przez Skrwę, naprzemiennym występowaniem przełomów i rozszerzeń. Średni
spadek rzeki wynoszący 0,74 promila (Has, 1995), należy uznać za znaczny, biorąc
pod uwagę iż dotyczy on rzeki meandrującej. Występowanie wartkiego nurtu rzeki
spowodowało w przeszłości lokalizację wzdłuż Skrwy wielu młynów wodnych. Do
dziś zachowały się w dolinie stawy młyńskie stanowiące rozszerzenia koryta rzeki
lub też znajdujące się w bezpośrednim jej sąsiedztwie. Na odcinku doliny Skrwy w
zasięgu obszaru opracowania, młyny wodne znajdowały się w miejscowościach:
Choczeń, Malanowo Stare, Sulkowo Rzeczne i Brudzeń Duży.
Największymi dopływami Skrwy są Sierpienica oraz Wierzbica. Wierzbica,
której część zlewni znajduje się w zasięgu opracowania jest lewym dopływem
Skrwy, o długości 33,4 km i powierzchni zlewni wynoszącej 122,1 km2. Miejscami
WWW
Rzeka
[ cm ]
SKRWA
PRAWA
PARZEŃ
394
Data
wystąpienia
absolutnego
max.
11.04.1970 r.
NNW
[ cm ]
30
48
Data wystapienia
absolutnego
min.
XII 1933 r.
I, II, VIII, IX,
XII.1934 r.
14.07.1992 r.
Dla zmienności natężenia przepływu Skrwy w wieloleciu 1981-2010 (Afelt,
Gutry-Korycka, 2012), typowe było ustabilizowanie przepływów niskich na poziomie
1,38 m3 s-1, przy SSQ 6,19 m3 s-1. Skrwę Prawą cechuje znaczna amplituda wahań
przepływów przy stanach wysokich. Średni wysoki przepływ w analizowanym
wieloleciu wyniosł 36,8 m3 s-1. Natomiast maksymalny przepływ w latach 1981-2010
osiągnął 104 m3 s-1 i był on o niemal 90 m3 s-1 niższy w stosunku do absolutnego
maksimum odnotowanego w kwietniu 1970 r. (tab. 4). Biorąc pod uwagę ekstremalne wartości przepływu z całego okresu obserwacji, przepływ WWQ jest blisko
czterystukrotnie większy niż NNQ. Między innymi na tej podstawie, A. Choiński
(1988), zaliczył dorzecze Skrwy Prawej do najbardziej zmiennych pod względem
przepływu obszarów w Polsce.
Ryc.4 Przebieg wybranych, charakterystycznych stanów wód podziemnych w
Kłobukowie (nr punktu: I/462/3), dane IMGW-PIB
Na rycinie 4 przedstawiono przebieg stanów wody dla poziomu nawierconego
na głębokości 31 m o zwierciadle napiętym. Amplituda wahań wynosi ok. 0,9 m;
przeciętnie, najwyższe stany obserwowane są w kwietniu i marcu, najniższe od
sierpnia do listopada z minimum w październiku. Podobny przebieg, jednak o
większej amplitudzie zanotowano dla poziomu nawierconego na głębokości 1,7 m o
zwierciadle swobodnym (ryc.5).
Tab.4 Terminy wystąpienia skrajnych wartości przepływu, rzeka Skrwa w profilu
Parzeń (dane IMGW-PIB)
Posterunek
wodowskazowy
WWQ
Rzeka
[ m3 s-1 ]
SKRWA
PRAWA
PARZEŃ
191
Data
wystąpienia
absolutnego
max.
11.04.1970 r.
NNQ
[ m3 s-1 ]
0,50
Lp.*
Ciek
Profil
Wartość przepływu [m3 s-1]
Data pomiaru
1
Skrwa
Brudzen Duży
1,66
24.11.2014
Janoszyce
suchy
24.11.2014
Będkowo Kościelne
suchy
24.11.2014
2
Dopływ z
Trzebunia
3
Dopływ z
Zakrzewka
Tab.5 Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków
Lp.* Miejsco-wość
1.
Oczyszczalnia
Duży
gminna
Umienino
3.
Gozdowo
4.
Cieślin
5.
Komunalne
Ilość
Urządzenia
[m3/d]
oczyszczające
max/aktualna
150/30
mech-biol
293/41,8
biol
Komunalne
200/104
biol
Komunalne
99/59
biol
Komunalne
46/20,5
biol
Kierunek
zrzutu
Skrwa
Przemysłu
Komunalne
Mięsnego
przemysło-we
Rowem do
Wierzbicy
Oczyszczalnia
gminna
Oczyszczalnia
gminna
Dziemba-
Oczyszczal-
kowo
nia osiedlowa
Rowem do
Wierzbicy
Rowem do
Skrwy
Rowem do
Sierpienicy
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
W związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20
sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jedno-litych części wód
powierzchniowych (Dz. U. Nr 162, poz. 1008), które wprowadziło zmianę klasyfikacji
wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiorników
wodnych, na mapie nie zastosowano symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Zakres i intensywność przeobrażenia stosunków wodnych na rozpatrywanym
obszarze można uznać za typowy dla terenów rolniczych o nieuporządkowanej
gospodarce wodno-ściekowej. Znaczne wylesienie terenu, związane z pozyskaniem
gruntów przeznaczonych pod uprawy, przy jednoczesnym jego zmeliorowaniu,
doprowadziło do istotnego ograniczenia zdolności retencyjnej zlewni. Skutkiem tych
działań, a także zagęszczenia powierzchniowej warstwy gleby w obszarach upraw
jest silna i szybka reakcja istniejącej sieci wodnej na nadmiar (lub deficyt) wody w
zasilaniu. Ponadto, antropopresja przejawia w stałym wprowadzaniu do wód
powierzchniowych i ziemi ścieków bytowo-gospodarczych i związanych ze spływem
obszarowym, zanieczyszczeń rolniczych.
Konieczna jest dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Modernizacji wymagają
istniejące w obszarze opracowania oczyszczalnie ścieków. Zdarzają się bowiem
przypadki, kiedy dopływ ścieków do oczyszczalni jest większy niż zakładana
maksymalna przepustowość obiektu (Tab.5, poz. 2 i 3).
Od 2011 roku w Choczeniu działa Mała Elektrownia Wodna o mocy 75 kW
wykorzystująca spad o wysokości 2,3 m i zainstalowanej turbinie Kaplana
(www.mew.pl).
Okresowemu niedoborowi wody w zlewniach, wynikającemu z deficytu zasilania, nie można skutecznie przeciwdziałać przy pomocy zachowanych do dziś
urządzeń piętrzących towarzyszących dawnym młynom. Są one głównie zlokalizowane w głęboko wciętej i wąskiej dolinie Skry Prawej a więc zasięg ich oddziaływania na przyległe tereny wysoczyznowe jest bardzo ograniczony.
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Przebieg zmienności średnich miesięcznych stanów wód podziemnych
potwierdza przeważający powierzchniowy sposób alimentacji przedstawionych na
powyższych rysunkach poziomów wodonośnych: maksymalne stany wód podziemnych przypadają na okres intensywnego zasilania wodą roztopową. Typowa jest
również krzywa recesji, rozpoczynająca się w kwietniu i trwająca do końca roku
hydrologicznego (Afelt, Gutry-Korycka 2012).
Do obiektów zagrażających wodom podziemnym należą na analizowanym
obszarze: oczyszczalnie ścieków, stacje paliw oraz zakłady związane z przetwórstwem spożywczym. Ze względu na różną miąższość nadkładu utworów słabo
przepuszczalnych wyróżniono tu 4 różne stopnie: od bardzo niskiego do wysokiego
stopnia zagrożenia. Powszechnym zagrożeniem dla wód podziemnych są źle
zlokalizowane składowiska odpadów. Część wysoczyznowa charakteryzuje się
małą możliwością zanieczyszczenia wód pierwszego poziomu użytkowego, większe
możliwości dotyczą sandrowych i dolinnych rejonów obszaru opracowania (Lenart,
2003). W strefie wysokiego zagrożenia znajdują się stacje paliw, w obszarze zwartej
zabudowy wiejskiej miejscowo stwierdzono zanieczyszczenie wód podziemnych
azotanami i azotynami. W strefie średniego zagrożenia zlokalizowana jest ferma
drobiu. W rozległej strefie niskiego zagrożenia występują lokalnie obiekty stanowiące potencjalne ogniska zanieczyszczeń wód podziemnych w postaci stacji paliw,
oczyszczalni ścieków i dzikie składowisko odpadów (Janica, Mikołajków, 2002).
Brudzeń
Rodzaj
ścieków
Peklimar
8.
Ryc.5 Przebieg wybranych, charakterystycznych stanów wód podziemnych w
Kłobukowie (nr punktu: I/462/5), dane IMGW-PIB
Zakład
Zakład
2.
7.
26.06.1957 r.;
20.10.1959 r.
Tab.5 Przepływy chwilowe wybranych cieków
Najprawdopodobniej, ze względu na położenie dorzecza Skrwy Prawej
(stanowiącej odcinek granicy pomiędzy województwami mazowieckim i kujawskopomorskim), kontrola stanu czystości jej wód odbywa się stosunkowo rzadko. Z tego
samego powodu monitoring wód powierzchniowych prowadzony jest zarówno przez
WIOŚ w Warszawie (Delegatura w Płocku), jak również przez WIOŚ w Bydgoszczy.
Wzdłuż Skrwy Prawej ustanowiono cztery jednolite i dwie scalone części wód
(Raport o stanie..., 2006). W 2006 roku rzeka badana była w jednym punkcie
pomiarowo-kontrolnym, w odległości 7 km od ujścia. Jej wody w tym miejscu (JCW
"Skrwa od Sierpienicy do ujścia", PLRW20002027569) odpowiadały wówczas IV
klasie (o niezadowalającej jakości), na co największy wpływ miała liczba bakterii
grupy coli typu kałowego. Pojedyncze wyniki w tej klasie odnotowano również w
przypadku ChZT-Cr i azotu Kjeldahla oraz fenoli lotnych – jednego ze wskaźników
zanieczyszczeń przemysłowych. Z kolei w 2007 roku w obrębie tej JCW przeprowadzono kontrolę w profilu Lasotki (gmina Brudzeń Duży), która potwierdziła niezadowalającą jakość (klasa IV) jej wód (Raport o stanie..., 2007). O jakości wód Skrwy
Prawej w jej środkowym i dolnym biegu w znacznym stopniu decydują jej główne
dopływy: Sierpienica i Wierzbica, których zlewni stanowią ponad 30% powierzchni
jej dorzecza. Niestety cieki te nie podlegają systematycznej kontroli pod kątem
czystości wód. Prowadzą one ścieki komunalne i przemysłowe odprowadzane m.in.
z Sierpca.
W strefie wododziałowej górnej części zlewni rzeki Wierzbicy (poza obszarem
opracowania), znajduje się fragment terenu rafinerii PKN ORLEN (wcześniej MZRiP
oraz Petrochemia Płock S.A.). W latach 90. XX wieku, zanieczyszczenie substancjami ropopochodnymi stwierdzono m. in. w należącej do wyżej wymienionej zlewni
północno-zachodniej części terenu zakładu (Pawłowski, 1995). Węglowodory to
substancje wysoce toksyczne i odporne na naturalne procesy rozkładu. Współczynnik filtracji drobnych utworów okruchowych nawet względem substancji
ropopochodnych przyjmuje wartości wyższe, niż w tych samych utworach dla wody
(Pawłowski, 2001). Powoduje to szybkie rozprzestrzenianie się tych trudnych do
neutralizacji zanieczyszczeń nawet w piaskach gliniastych.
Jakość wód rzeki Czernicy, prawego dopływu Skrwy, którego niewielki fragment znajduje się w obszarze opracowania w ostatnich latach zaliczono do klasy III
(www.gozdowo.eu).
Należy zaznaczyć, że analizowany obszar w niedostatecznym stopniu został
wyposażony w sieć kanalizacyjną. O niezadowalającej jakości wód Skrwy decydują
także, obok licznych drobnych źródeł punktowych, zanieczyszczenia obszarowe
pochodzenia rolniczego.
6.
Data wystąpienia
absolutnego
min.
Dane dotyczące zlodzenia Skrwy w profilu Parzeń w okresie 1969-1983
wskazują na dużą zmienność przebiegu zjawisk lodowych. Najkrótszy okres z tymi
zjawiskami wynosił 1 dzień (1975), najdłuższy zaś 97 dni (1979); średnio było to 50
dni. Pokrywa lodowa wystąpiła w ciągu 8 z 15 sezonów zimowych i zalegała od 7
do 71 dni, przeciętnie 33 dni. Przeciętnym terminem pojawiania się zjawisk lodowych był 23 grudnia a pokrywy lodowej - 12 stycznia. Przeciętnym terminem
rozpadu pokrywy lodowej był 13 luty, zaś zaniku zjawisk lodowych - 24 luty. W
analizowanym okresie zanotowano dwa przypadki zatorów lodowych, w których
wysokość piętrzenia wody wynosiła około 1m.
Niewielka zdolność retencyjna zlewni Skrwy jeszcze silniej ujawnia się w
przypadku mniejszych cieków znajdujących się w jej obrębie. Potwierdziły to
pomiary przepływów chwilowych (tab.5). Spośród 12 badanych cieków, w przypadku ośmiu nie stwierdzono występowania wody w ich korytach. Termin pomiarów
poprzedził trzymiesięczny okres o wyjątkowo niskiej sumie opadu (www.imgw.pl).
Na okresowy charakter wielu cieków w zlewni Skrwy Prawej wskazywali także Afelt i
Gutry-Korycka (2012). Możliwy jest tam jednak znaczny i gwałtowny wzrost przepływu wody, na skutek wzmożonego zasilania powierzchnio-wego. Przykładem
może być wystąpienie wód z koryta Wierzbicy oraz jej dopływu w rejonie Golejowa,
w czerwcu 2010 roku i utworzenie się tam rozlewisk o znacznej szerokości (Jarzyński, 2012). Skrwa oraz Wierzbica, w swoich dolnych biegach nie powodują zagrożenia powodziowego na rozległym obszarze z uwagi na głęboko wcięte koryta.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Afelt A., Gutry-Korycka M., 2012, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali
1:50 000 Arkusz Płock (N-34-124-A), Główny Urząd Geodezji i Kartografii.
Brykała D., 2009, Przestrzenne i czasowe zróżnicowanie odpływu rzecznego
w dorzeczu Skrwy Lewej, Prace Geograficzne nr 221, IGiPZ PAN, Warszawa.
Choiński A. 1988, Zróżnicowanie i uwarunkowania zmienności przepływów
rzek polskich, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski, WN UAM, Poznań.
Czarnecka H. (red), 1983, Podział Hydrograficzny Polski, cz.I Zestawienie
tabelaryczno-liczbowe, IMGW, Warszawa.
Czarnecka H. (red), 2005, Atlas Podziału Hydrograficznego polski, cz.2,
Zestawienie zlewni, IMGW, Warszawa.
Cyzman W., Modrzejewska M., 2000, Rezerwaty Parków Krajobrazowych Brudzeńskiego i Gostynińsko - Włocławskiego, Włocławek.
Dobak D., 2003, Wody Mazowsza, [w:] Richling A. (red.), Przyroda Mazowsza
i jej antropogeniczne przekształcenia, Wyższa Szkoła Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk, s. 127-158.
Has A. (red), 1995, Stan środowiska przyrodniczego w województwie płockim, Biblioteka monitoringu środowiska, Płock.
Janica D., Mikołajków, J., 2002, Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej
Polski, w skali 1:50000, arkusz Mochowo, UW Zakład Prac Geologicznych i
Zakład Hydrogeochemii, Warszawa.
Jarzyński P., 2012, Nad Wierzbicą, Nasze Korzenie, 3, s. 12-13.
Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa.
Lamparski Z., 1979a, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej
Polski, 1:50 000, arkusz Mochowo, Wydawnictwa Geologiczne.
Lamparski Z., 1979b, Geneza i rozwój rynny janoszyckiej na Wysoczyźnie
Płockiej, Biul. Geol. 23, s. 103-116.
Lenart W., 2003, Antropogeniczne przekształcenia środowiska na Mazowszu,
[w:] Richling A. (red.), Przyroda Mazowsza i jej antropogeniczne przekształcenia, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku,
Pułtusk, s. 231-267.
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa.
Mojski J.E., 2005, Ziemie polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy, PIG,
Warszawa.
Paczyński B. (red.), 1993, Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG,
Warszawa.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2006
roku, IOŚ, WIOŚ w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz 2007.
Raport o stanie środowiska województwa mazowieckiego w 2007 roku, IOŚ,
WIOŚ w Warszawie, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2008.
Pawłowski B., 1995, Wpływ Mazowieckich Zakładów Rafineryjnych i Petrochemicznych w Płocku na środowisko wód podziemnych, Praca Mgr, WNoZ
UMK, Toruń. maszynopis.
Pawłowski B., 2001, Badania filtracji oleju w utworach piaszczystych i ich
znaczenie w prognozowaniu zanieczyszczeń wód gruntowych, Gospodarka
wodna, 2/2001, Wydawnictwo Sigma-NOT, s. 62-64.
Stachy J., (red.), 1987, Atlas hydrologiczny Polski, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Wicik B., 2003, Gleby Mazowsza, [w:] Richling A. (red.), Przyroda Mazowsza i
jej antropogeniczne przekształcenia, Wyższa Szkoła Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk, s. 103-126.
Wiszniewski W., Chełchowski W., 1975, Charakterystyka klimatu i regionizacja klimatyczna Polski, IMGW, WKiŁ, Warszawa.
http://www.gozdowo.eu/pliki/file/Komunikaty/Gozdowo_prognoza_tekst_wyloz
enie.pdf
www.imgw.pl, Biuletyn Monitoringu Klimatu Polski
www.mew.pl
© Copyright by Bogusław Pawłowski, 2015
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
© Copyright by Marcin Gorączko, 2015
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy