z dziejów organizacji sądownictwa kościelnego na

RO C ZN IK I
T om X III,
NAUK PRAW NYCH
zeszyt 2
2003
K S. W Ł A D Y S Ł A W W L A Ź L A K
Z DZIEJÓW ORGANIZACJI SĄDOWNICTWA KOŚCIELNEGO
NA TERYTORIUM ARCHIDIECEZJI CZĘSTOCHOWSKIEJ
UWAGI W STĘPNE
U tw orzona 25 m arca 1992 r. na m ocy bulli pap. Jana P aw ła II Totus Tuus
Poloniae p o p u lu s archidiecezja częstochow ska fun k cjo n o w ała na bazie w cześ­
niej działającej diecezji często ch o w sk iej1. Po ustanow ieniu stolicy m etro­
politalnej w C zęstochow ie znaczna część dotychczasow ej diecezji częstochow ­
skiej p rzeszła pod zarząd now o erygow anych ośrodków w ładzy biskupiej w G liw icach, K aliszu i Sosnow cu. Od tego m om entu arch id iecezja kształtem
przypom ina trójkąt, który opiera się w południow ej części o Z aw iercie, zaś
na północy stanow ią go dw a ośrodki duszpasterskie - W ieluń i L ubień2.
G ranica zachodnia archidiecezji przebiega pom iędzy W ieluniem a Z aw ierciem
i usytuow ana je st w pobliżu: O strów ka, Ł yskorni, S kom lina, P raszki, Starokrzepic, P rzystajni, K onopisk, Starczy, K oziegłów , W 'inow na i Poręby.
Ks. dr W ł a d y s ł a w W l a Ź l a k - adiunkt K atedry Praw a M iędzynarodow ego W ydziału
P raw no-A dm inistracyjnego Akadem ii Polonijnej w C zęstochow ie; adres do korespondencji:
ul. Św. Barbary 42, 42-200 Częstochow a.
1 Bulla pap. Jana Pawła II „Totus Tuus P oloniae p o p u lu s ”, „W iadom ości A rchidiecezji
C zęstochow skiej” 66(1992), s. 82 (dalej: W ACz); J. Z w i ą z e k. P rzynależność kościelna
pogranicza Wielko- i M ałopolski ze Śląskiem , „Zeszyty H istoryczne. Prace N aukow e WSP
w C zęstochow ie” 2(1994), s. 96.
" W m om encie ustanow ienia archidiecezja liczyła 924 130 w iernych. T erytorium jej
w ynosiło 6 925 km2, na którym było zlokalizow anych 281 ośrodków duszpasterskich J. M i e l c z a r e k ,
D iecezja (1925 r.) - archidiecezja
(1992 r.) częstochow ska
(rys historyczno-statystyczny), W ACz 67(1993), s. 154; K alendarium w ażniejszych w ydarzeń
w dziejach Kościoła częstochow skiego, w: A rchidiecezja C zęstochow ska. Katalog, red.
M. M ikołajczyk, J. M ielczarek, C zęstochow a 2000, s. 51.
G ran ica w sch o d n ia rozciąga się pom iędzy L ubieniem a Z aw ierciem i prze­
b iega obok: R ęczna, B ąkow ej G óry, K rzętow a, M aluszyna, Przyrow a, Niegowej i W łodow ic. P ółnocna granica archidiecezji przechodzi pom iędzy W ielu­
niem a L u b ien iem . Stanow ią ją następujące ośrodki parafialne: Konopnica,
O sjaków , R ząśnia, K leszczów , B ogdanów , W oła K rzysztoporska i Rozprza.
T ak u fo rm o w an a archidiecezja częstochow ska w 1992 r. podzielona była na
31 d e k a n a tó w ' P onadto posiadała w cześniej ukształtow ane instytucje die­
cezjaln e, w tym Sąd B iskupi, który został przem ianow any w raz z pow staniem
m etro p o lii częstochow skiej na Sąd M etropolitalny.
N im je d n a k doszło do pow stania częstochow skiej prow incji kościelnej, od
p oczątk u istn ien ia chrześcijaństw a na tych ziem iach terytoriom to podlegało
różnym o środkom w ładzy diecezjalnej, a co z tym się w iąże - sądow nictw a
k o ścielnego. W yró żnia się trzy zasadnicze okresy, w których reorganizow ano
na w sp o m n ian y m o bszarze struktury sądow nictw a kościelnego. Pierw szy okres
d otyczy rzeczy p o spolitej szlacheckiej, kiedy uform ow ał się urząd stałego
sędziego b isk u p ieg o, zw anego oficjałem 4. Do istotnych zm ian w organizacji
o ficjalató w doszło po zagarnięciu tych ziem przez zaborców , pragnących za­
trzeć w szelk ie ślady polskości w strukturach K ościoła katolickiego. W reszcie
o statni okres zn am ionują przem iany polityczne w E uropie po zakończeniu
pierw szej w ojny św iatow ej. Po odzyskaniu przez P olskę niepodległości oczy­
w istym stała się potrzeba reorganizacji struktur adm inistracyjnych Kościoła
k ato lick ieg o , który w dotychczasow ym ustroju terytorialnym nie m ógł w ypeł­
niać w łaściw ie sw oich funkcji. N ależy jed n ak zauw ażyć, iż pod koniec
1918 r. na m ocy now ego K odeksu Praw a K anonicznego doszło do istotnych
zm ian w sąd o w n ictw ie kościelnym , kiedy to pow stały sądy biskupie. Tym
sam ym od d zielo n o w ładzę adm inistracyjną od sądow niczej - pierw szą spra­
w ow ał w ik ariu sz generalny, drugą zaś o ficjał5.
K ościół rzym skokatolicki w Polsce. Podział terytorialny - aktualność 1999, Sopot
1999; W. W 1 a ź 1 a k, Z dziejów przynależności p aństw ow ej i kościelnej terytorium
diecezji częstochow skie j, „Z eszyt N aukow y W ydziału A dm inistracyjno-Praw nego AP w Czę­
stochow ie” 1(2001), s. 29 a.
4 A. V e t u 1 a n i, P oczątki oficjalatu biskupiego w Polsce, „N ow a Polonia Sacra"
3(1939), s. 1-7; t e n ż e, D ie Einfiihrung der O ffiziale in Poi en, „C ollectanea T heologica”
15(1934), s. 277-322.
5 N ajstarsze archiw a oficjałów biskupich w Polsce, a raczej ich urzędów, zwanych
konsystorzam i, zarów no generalnych, jak i okręgow ych ((o raln y ch ). działały od XIV w. S. L i b r o w s k i , Źródła do wewnętrznych dziejów K ościoła w Polsce w rękopiśm iennych
zbiorach kościelnych, „A rchiw a, B iblioteki i M uzea K ościelne” 7(1963), s. 84 (dalej:
A BM K).
W OKRESIE STAROPOLSKIM
W przeszłości terytorium archidiecezji częstochow skiej w chodziło w skład
trzech diecezji. W ram ach tychże diecezji na w spom nianym obszarze o rgani­
zow ano sądow nictw o kościelne. Do m om entu rozbiorów P olski północna
część przyszłej archidiecezji częstochow skiej leżała n a południow ych krań ­
cach archidiecezji gnieźnieńskiej. O środkam i lokalnej w ładzy kościelnej na
tym terytorium archidiecezji były dw a archidiakonaty - uniejow ski i w ie­
luński. Do tego pierw szego p rzynależała część dekanatu tuszyńskiego oraz
dekanat brzeźnicki, z którego obszaru w późniejszym okresie w ydzielono
dekanat rado m szczań ski6, D ruga siedziba archidiakonatu m ieściła się w R u­
dzie, z czasem jed n ak została przeniesiona do lepiej usytuow anego W ielunia.
A rchidiakonat w ieluński podzielony był na trzy dekanaty: k rzepicki, rudzki
i w ieruszow ski7.
P ow yższa o rg an izacja archidiakonatów w ram ach stru k tu r w ładzy k o ściel­
nej z czasem p rzestała odpow iadać potrzebom sądow niczym archidiecezji
gnieźnieńskiej. D latego zostały utw orzone okręgi sądow nictw a kościelnego,
zw ane o ficjalatam i, których terytoria zazw yczaj pokryw ały się z obszaram i
archidiakonatów , a archidiakon przew ażnie był oficjałem . Po pew nym czasie
urzędy te rozdzielono, gdyż w ram ach jed n eg o archidiakonatu działało w ięcej
kon sy sto rzy 8. N iestety, przekonanie to nie znalazło p o tw ierd zen ia w przy ­
padku K onsystorza F oralnego W ieluńskiego, którego ju ry sd y k c ja p rzekraczała
granice archidiakonatu w ieluńskiego. O ficjałow ie w ieluńscy często zajm ow ali
się spraw am i sądow ym i z pobliskiego archidiakonatu u n iejo w sk leg o 9. Nie
tylko konsystorz w ieluński przejm ow ał spraw y sądow e z południow ych krań ­
ców o ficjalatu uniejow skiego. B yło tak rów nież w przypadku K onsystorza F o­
ralnego K urzelow skiego* ", do którego podobnie ja k do k o n sy sto rza w W ie­
luniu było znacznie bliżej aniżeli do U niejow a leżącego w północnych krań­
6 B. K u m o r, A rchidiecezja gnieźnieńska, II. O rganizacja terytorialna, 2. A rch i­
diakonaty i oficjalaty, w: Encyklopedia Katolicka, t. V, Lublin 1989, kol. 1181.
W. P a t y k i e w i c z. A rchidiakonat w ieluński, „C zęstochow skie W iadom ości
D iecezjalne” 32(1958), s. 28-29 (dalej: CzW D).
8 A. V e t u 1 a n i, Prawne stanow isko oficjałów biskupich w P olsce w X V stuleciu.
Studia historyczne ku czci Stanisława K utrzeby, t. 1, K raków 1938, s. 474-476.
B. Ul a n o w s k i, Acta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum , t. II,
Kraków 1902, nr 484, 846, 870.
10 J. W i ś n i e w s k i, Opis historyczny kościołów we w łoszczow skim , M ariów ka
O poczyńska 1932, s. 295; W. P a t y k i e w i c z ,
P óźniejsze o ficja la ty gnieźnieńskie,
„Roczniki T eologiczno-K anoniczne” 5(1958), z. 4, s. 120-121.
cach arch id iakonatu. Z apew ne pod w pływ em tych doraźnych rozw iązań zde­
cydow ano się ustanow ić jeszcze jed en ośrodek sądow nictw a kościelnego na
p o łudniow ych krańcach oficjalatu uniejow skiego. N ow y konsystorz okręgow y
został ery gow any w R adom sku w połow ie X V II w. i obejm ow ał swym zasię­
giem dw a dekanaty: brzeźnicki i rad o m sz cza ń sk i11. O bydw a konsystorze rad o m szczański : w ieluński przetrw ały do upadku I R zeczypospolitej. Należy
je sz c z e n adm ienić, iż w spom niane oficjalaty okręgow e początkow o podlegały
w ładzy o ficjała generalnego gnieźnieńskiego, jed n ak z czasem na terytorium
arch id iecezji działały dw a konsystorze generalne. K onsystorz G eneralny
Ł ow icki p o w stał, zdaniem niektórych, ju ż w X V II w., jed n ak bardziej praw ­
d o p o dobne w ydaje się, iż erygow ano go w zw iązku z pow staniem sufraganii
okręgow ej w Ł ow iczu w 1781 r . 12 Po rozgraniczeniu kom petencji obydwu
kon sy sto rzy gen eralnych oficjalaty radom szczański i w ieluński zostały pod­
dane w ładzy o ficjała generalnego ło w ick ieg o 13.
W podobny sposób kształtow ały się dzieje sądow nictw a kościelnego
w o k resie staropolskim w pozostałej części terytorium przyszłej archidiecezji
często ch o w sk iej. O bszar ten od sam ego początku podlegał w ładzy biskupa
krakow skiego. Istniał tutaj dekanat irządzki, a później lelow ski, z którego
zaledw ie kilk a parafii z okolic C zęstochow y i K łobucka w chodziło w krąg
n aszych zain tereso w ań. Z dekanatem lelow skim zw iązane było funkcjonow a­
nie o ficjalatu okręgow ego o tej sam ej nazw ie, co jed n ak nie zostało dotych­
czas szerzej o m ów ione w literaturze historycznej. O stanie w zm ianki o dzia­
łaln o ści k o n sy sto rza lelow skiego datow ane były na 1568 r . 14 Później urząd
o ficjała został p rzeniesiony z L elow a do pobliskiej P ilicy, co należy przypisać
"A . T r e p k a ,
O rganizacja i działalność konsystorza fo ra ln e g o w Radomsku
W X V III w ieku, CzW D 38(1964), s. 141-142.
Z. S k i e l c z y ń s k i .
O ficjalat i K onsystorz G eneralny w Ł ow iczu, „W iado­
m ości A rchidiecezji W arszaw skiej" 55(1973), s. 161-165 (dalej: W AW ); B. K u m o r. R e­
petytorium akt w izytacji kanonicznych daw nej a rchidiecezji gnieźnieńskiej, ABM K 28(1974),
s. 53.
13 Św iadczy o tym choćby zapis z 1724 r. odnośnie do pośw ięcenia kam ienia w ęgiel­
nego pod kościół w M ykanow ie, na które oficjał łow icki udzielił zgody oficjałow i radom ­
szczańskiem u: „A rchivurn ecclesiae tam M ykanoviensis quam C zykarzoviensis, in quo omnia
Jura M unim enta Inventaria tam Sacra S u ppellectilis, guani profana reperintur per me Reverendum A ndream Franciscum B anaszew icz Ejusdem E cclesia Curatum anno Domini 1760.
C om paratum ” , A rchiw um A rchidiecezji C zęstochow skiej sygn. II 425 (dalej: AACz): O pisa­
nie kościoła parafialnego m ykanow skiego starego i now ego z 1725 r.. s. 2.
14 B. K u m o r. K atalog m ikrofilm ów Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościel­
nych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim nr 2, ABM K 13(1966), S. 177; P. H e m p e r e k , O ficjalaty okręgow e w Polsce, RTK 18(1971), z. 5, s. 59.
erygow aniu w tej m iejscow ości p re p o zy tu ry 1\ K ażdorazow o prepozyt pilicki
był oficjałem , którem u podlegał także dekanat lelow ski. K onsystorz Foralny
Pilicki został zlikw idow any w raz z przejęciem tych ziem przez w ładze zab o r­
cze. O statni oficjał pilicki został w spom niany w 1784 r. z racji w izytacji
parafii K oziegłow y
Przez cały ten czas K onsystorz O kręgow y w Lelow ie,
a później w Pilicy podlegał w ładzy K onsystorza G eneralnego K rakow skiego
T em uż konsystorzow i podlegały dw ie inne parafie - K oziegłow y i Koziegłów ki, które w chodziły w skład dekanatu bytom skiego z czasem nazyw anego
„decanatus B ytom iensis seu S everieniensis” 17. Pod koniec X V I w. w zm ian­
kow ano pierw szy raz oficjalat okręgow y w B ytom iu, który zaprzestał d zia­
łalności na początku X V III stu le c ia 18. Z apew ne od tego m om entu w ładzę
sądow niczą na tym terytorium spraw ow ał o ficjał generalny krakow ski. Jednak
ze w zględu na zbyt dużą odległość bezpośrednio nie w ykonyw ał on czynności
oficjalskich, lecz zlecił spraw ow anie tej funkcji szefow i pobliskiego kon­
systorza pilickiego. Zachow ał się przekaz na ten tem at odnośnie do ks. A n­
toniego F ranciszka D unin K ozickiego prepozyta i o ficjała pilickiego, delegata
biskupiego, w izytatora generalnego, który w 1784 r. w izytow ał parafię
K o zieg ło w y 19,
N ieco inaczej w yglądała spraw a podległości sądow nictw u kościelnem u pa­
rafii S tarokrzepice, B yła to jed y n a parafia, k tóra p rz y n ależała później do
archidiecezji częstochow skiej, w okresie staropolskim zaś w chodziła w skład
diecezji w rocław skiej. Początkow o funkcjonow ała w ram ach archiprezbiteratu
oleskiego w archidiakonacie opolskim . N a przełom ie X V III w. w łączono ją
do archiprezbiteratu G orzów Śląski, jed n ak zm iana ta o k azała się nietrw ała,
gdyż niebaw em pow róciła do archiprezbiteratu oleskiego. T e przem iany p o ­
czątkow o nie m iały w iększego znaczenia w zw iązku z sądow nictw em k ościel­
15 J. R z e p a. O rganizacja terytorialna sądow nictw a kościelnego w diecezji krakow ­
skiej do pierw szego rozbioru Polski, RTK 4(1957), z. 3, s. 100.
16 Inw entarz parafii Koziegłowy. AACz sygn. II 447: D ekret reform acyjny z 1 XII 1784
r. wydany w Pilicy przez A ntoniego Franciszka D unin K ozickiego prepozyta i oficjała
pilickiego delegata biskupiego, w izytatora generalnego, s. 109-113.
A kta w izytacji dekanatów' bytom skiego i pszczyńskiego d o konanej iv roku 1598
z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krako w skieg o , wyd. M. W ojtas, Katow ice
1938. s. 25.
18 W. M ii 1 I e r. D iecezja krakow ska w relacjach biskupów z X V II-X V III wieku,
„Roczniki H um anistyczne” 13(1965), z. 2, s. 86; R z e p a . dz. cyt., s. 100.
IJ J. K r a c i k, Parafie księstw a siew ierskiego w dobie baroku i katolicyzm u ośw ie­
conego, w: Siew ierz - C zeladź - Koziegłowy. Studia i m ateriały z dziejów Siew ierza i k się­
stwa siew ierskiego, red. F. Kiryk, K atow ice 1994, s. 543.
nym , gdyż ju ry sd y k cję nad S tarokrzepicam i m iał archidiakon opolski. Pod
koniec X IV w. u tracił on sw oją w ładzę sądow niczą na rzecz biskupa w roc­
ław skieg o i je g o oficjała. Z czasem je d n a k obow iązki sędziego biskupiego
przejął sp ecjaln y duchow ny, zw any kom isarzem . R ezydow ał on w Opolu
i jem u w łaśnie podlegała parafia S tarokrzepice20. T en stan utrzym ał się do
ko ń ca om aw ian eg o okresu.
W LATACH NIEW OLI NARODOWEJ
Do isto tn y ch zm ian w organizacji terytorialnej sądow nictw a kościelnego
d o szło w czasie niew oli narodow ej. P rzem iany te zaszły w raz z upadkiem
R zeczy p o sp o litej, a w kolejnych latach były konsekw encją w ojen napoleoń­
skich. O b szar przyszłej archidiecezji częstochow skiej podobnie jak w okresie
staro p o lsk im znów znalazł się w new ralgicznym punkcie. Tym razem w m iej­
scu tym do ch o d ziło do ciągłych zm ian granic politycznych. W raz ze zm ia­
nam i na m apie politycznej now e w ładze dożyły do trw ałych uregulow ań
w ad m in istracji terytorialnej K ościoła katolickiego.
Z araz po trzecim rozbiorze P olski w ładze pruskie zlikw idow ały konsystorze ok ręg o w e na północnych obszarach om aw ianego terytorium . Stało się
tak w p rzy p ad k u K onsystorza O kręgow ego w R adom sku, który ju ż nigdy nie
w znow ił sw ojej d ziałalności. P odobnie było z K onsystorzem Okręgowym
w W ieluniu, na tem at którego w iadom ości były sprzeczne. Z daniem jednych
zlik w id o w an o go pod koniec X V III stulecia, n atom iast inni podają, iż uległ
on lik w id acji w 1815 r. W tedy to m iał być zniesiony oficjalat generalny
w Ł ow iczu. K ilka dni w cześniej arcybiskup gnieźnieński Ignacy Raczyński
utw o rzy ł „ad m in istrację generalną części archidiecezji gnieźnieńskiej objętej
g ran icam i K ró lestw a P olskiego”21, w skład której w eszło rów nież w spom ­
niane tery to riu m . Jednak przez cały ten czas nad tym i terenam i władzę
20 J. J u n g n i t z, Visitalionsberchte der dioecese Breslau, A rchidiakonat Oppeln,
B reslau 1904, s. 50. 334-335; W. U r b a n, Studia nad dziejam i w rocław skiej diecezji
w p ierw szej połow ie X V wieku. W arszaw a 1959, s. 75; B. K u m o r, G ranice m etropolii
i d iecezji polskich, ABM K 23(1971), s. 387; S. L i t a k, Struktura terytorialna Kościoła
łacińskiego w P olsce w 1772 roku, Lublin 1980, s. 366, M ateriały do atlasu historycznego
chrześcijaństw a w Polsce, t. 4.
21 B. K u m o r, G ranice m etropolii i diecezji polskich, ABM K 20(1970), s. 354-355;
Z. S k i e ł c z y ń s k i , A rchidiecezja w arszawska w latach 1818-1830, w: Studia z his­
torii K ościoła w Polsce, red. E. H. W yczaw ski, t. IV, W arszaw a 1978, s. 56-57.
sądow niczą spraw ow ał K onsystorz G eneralny Ł ow icki, o czym św iadczą
liczne dokum enty z oficjalnym nadrukiem w spom nianego konsystorza, prze­
chow yw ane w A rchiw um A rchidiecezji C zęsto ch o w sk iej22. P ism a w ysyłane
z ko n sy sto rza łow ickiego posiadały pieczęć i podpis m iejscow ego oficjała,
m im o iż adm inistratorem tej części archidiecezji gnieźnieńskiej był ks.
Andrzej W ołłow icz, archidiakon w arszaw ski23. N iebaw em został on adm ini­
stratorem diecezji w łocław skiej, która otrzym ała now e granice i objęła sw oim
zasięgiem terytorium w ieluńskie i radom szczańskie. D iecezję kujaw sko-kaliską, bo taką od tej pory nosiła nazw ę, biskup nom inat W ołłow icz objął
pod koniec 1818 r., a ju ż 1 stycznia 1819 r. unorm ow ał struktury terytorialne
sądow nictw a kościelnego na tym obszarze. P otw ierdził istnienie K onsystorza
O kręgow ego w W ieluniu w daw nych granicach i ró w nocześnie erygow ał n o ­
wy K onsystorz O kręgow y w Piotrkow ie T rybunalskim , który objął sw oim za­
sięgiem m .in. dekanat brzeźnicki i radom szczański oraz parafie z byłej
diecezji krakow skiej a. Zanim jed n ak będziem y kontynuow ać om aw ianie
dziejów sądow nictw a kościelnego na tym terytorium w latach niew oli naro­
dow ej, przedstaw im y historię w spom nianych parafii z diecezji krakow skiej.
W raz ze zm ianam i politycznym i w ładze zaborcze dążyły to zatarcia w szel­
kich śladów struktur kościelnych z m inionego okresu. Po drugim i trzecim
rozbiorze Polski okolice C zęstochow y i K oziegłów w eszły w skład państw a
pruskiego. Jeszcze przed tym i w ydarzeniam i w 1791 r. biskup krakow ski
utw orzył dekanat częstochow ski. P ozostałe parafie z om aw ianego terytorium
pozostały w dekanacie lelow skim , przem ianow anym później na pilicki, oraz
w nowo utw orzonym dekanacie siew ierskim 23. D la zapew n ien ia opieki nad
tymi parafiam i, które były oddzielone kordonem granicznym , biskup k ra­
kow ski m ianow ał oficjałem dziekana bytom skiego ks. F ranciszka Paw ła
B artuzela. N iestety, tego rozw iązania nie poparły w ładze pruskie, dlatego
Processus decanatus B rzeznicensis 1811-1816, A A C z sygn. II 221; W. W 1 a ź I a k,
P rzeszłość sądow nictw a kościelnego na terytorium oficjalatu okręgow ego w Piotrkow ie
Trybunalskim , „Z eszyt Naukowy W ydziału A dm inistracyjno-P raw nego AP w C zęstochow ie”
1(2001), s. 18-19.
23 Z. S k i e ł c z y ń s k i , Andrzej W ołłow icz archidiakon w arszaw ski, adm inistrator
terenów przyszłej archidiecezji w arszaw skiej (1815-1818), W A W 56(1974), s. 154-157.
24 R ozporządzenia w ładz diecezjalnych, AACz sygn. III 416: Pism o A ndrzeja Bogorii
W olłow icza nom inata biskupa i adm inistratora diecezji kaliskiej, orderów O rła Białego, św ię­
tego A leksandra N ew skiego i św iętego Stanisław a kaw aler. W W arszaw ie dnia 1 stycznia
1819 roku, s, 81-84.
25 J. J a n c z a k, Ziem ia siew ierska w okresie pruskim (1795-1806/1807), w: Siew ierz
- C zeladź - K oziegłow y, s. 619-620; K r a c i k. dz. cyt., s. 543.
oficjał biskupi u stąpił z zajm ow anego stanow iska. R ów nocześnie opiekę nad
tym i terenam i przejął biskup w rocław ski, który w 1799 r. erygow ał Kom i­
sariat S iew ierski na praw ach oficjalatu okręgow ego. K om isarzem biskupim
zo stał ks. dr M arcin S iem ieński proboszcz parafii K oziegłów ki. W rok póź­
niej tereny te zostały form alnie w łączone do diecezji w rocław skiej, jednak
stan ten ok azał się nietrw ały, gdyż w 1811 r. biskup Jó ze f C hrystian Hohenlohe p rzek azał w ładzę nad tym obszarem biskupow i krakow skiem u A ndrzejo­
wi R aw ie G a w r o ń s k i e m u W tym też czasie utracił sw oją w ładzę ks. Sie­
m ień sk i, zaś spraw y sądow nictw a kościelnego podlegały bezpośrednio ofic­
jało w i gen eraln em u krakow skiem u. Ś w iadczy o tym obfita korespondencja
p rzesłan a do d ziekana częstochow skiego. O statnie pism o z konsystorza
k rak o w sk ieg o w ysłane do dziekana częstochow skiego m iało datę 12 marca
1819 r. i zaw ierało podziękow anie za dotychczasow ą w spółpracę2'. Mimo
iż kilk a m iesięcy w cześniej nastąpiły zm iany w organizacji terytorialnej
K o ścio ła k ato lick ieg o w K rólestw ie Polskim , to faktycznie dopiero na
początku 1819 r. w ładza diecezjalna uregulow ała ustrój sądow nictw a
k o ścieln eg o na tym obszarze.
O fak cie u stan o w ien ia K onsystorza F oralnego P iotrkow skiego, który obej­
m ow ał zn aczn ą część obszaru późniejszej archidiecezji, duchow ni i wierni
d o w ied zieli się z listu pasterskiego adm inistratora diecezji kujaw sko-kaliskiej
z 1 sty czn ia 1819 r. Jednak w łaściw e dyspozycje w tej spraw ie zostały w yda­
ne 10 lu tego tr. w liście do pierw szego o ficjała piotrkow skiego ks. M ikołaja
L efranca. P oczątkow o terytorium oficjalatu piotrkow skiego na om aw ianym
ob szarze o b ejm o w ało cztery dekanaty: brzeźnicki, częstochow ski, (część tuszy ń skieg o ) i radom szczański. W sierpniu 1819 r. dekanaty te otrzym ały
now e g ranice, zaś z części terytorium dekanatu tuszyńskiego utw orzono de­
kanat pio trk o w sk i. N ie było to ostateczne rozw iązanie, gdyż w 1823 r. biskup
w łocław ski Jó z e f K oźm ian zlikw idow ał K onsystorz F oralny W ieluński, a dwa
z po d leg ły ch mu dekanatów : krzepicki i w ieluński w łączył do oficjalatu
"6 B. K u m o r, Brew e papieskie w łączające Nowy Śląsk do diecezji wrocławskiej,
ABM K 16(1968), s. 311-314; t e n ż e . Ustrój i organizacja K ościoła polskiego W okresie
niew oli narodow ej (1772-1918), Kraków 1980. s. 183-184, 509; F. M a r o n ,
Proces
kształtow ania w schodniej granicy biskupstw a w rocław skiego na tle w ydarzeń politycznych
p rzełom u X V III i XIX wieku. P rzyczynek do genezy bulli „De salute anim arum ”, „Śląskie
Studia H istoryczno-T eologiczne” 4(1971), s. 424.
A kta dziekana częstochow skiego z okresu diecezji krakow skiej i kujaw sko-kaliskiej
1816-1819, A A C z sygn. II 260: Pism o K onsystorza G eneralnego K rakow skiego z dnia 12 III
1819 r„ k. 46.
piotrkow skiego. Stan ten utrzym yw ał się do czasu rep resji carskich po
pow staniu styczniow ym , kiedy zreorganizow ano sieć dekanalną. Od 1868 r.
na tej części om aw ianego terytorium funkcjonow ał dekanat częstochow ski
i now oradom ski oraz kilka parafii w dekanacie piotrkow skim . D ekanat w ie­
luński w szedł w skład oficjalatu kaliskiego. W o statnim roku istnienia
oficjalatów , pod koniec pierw szej w ojny św iatow ej, biskup w łocław ski S ta­
nisław K azim ierz Z dzitow iecki utw orzył now e dekanaty, jed n ak granice
w spom nianych oficjalatów nie uległy zm ianie28.
P oczątkow o obsada personalna konsystorza piotrk o w sk ieg o i w ieluńskiego
składała się z o ficjała i surogata. D opiero w p ó źniejszych latach oficjał
piotrkow ski otrzym ał do pom ocy asesora i notariusza. W drugiej połow ie
XIX w. pracę w konsystorzu rozpoczął obrońca w ęzła m ałżeńskiego. W tym
czasie konsystorz piotrkow ski podlegał K onsystorzow i G eneralnem u W łoc­
ław skiem u, gdyż konsystorz kaliski, do którego w cześniej przynależał,
w 1885 r. otrzym ał tylko praw a konsystorza okręgow ego. Od pierw szych lat
istnienia k onsystorza piotrkow skiego jeg o siedziba m ieściła się w K am ień­
sku, gdzie m iał beneficjum pierw szy oficjał. W 1847 r. je g o następcą został
ks. A ndrzej M ulzow , który rezydow ał w Ł ask u 29. Od tego m om entu w tej
m iejscow ości była kancelaria konsystorska. Po śm ierci drugiego oficjała
now ym oficjałem konsystorza został dotychczasow y surogat ks. P aw eł Ś w iąt­
kow ski, który był proboszczem piotrkow skim . Z apew ne dlatego adm inistrator
diecezji kujaw sko-kaliskiej ks. M ichał M arszew ski p rzeniósł siedzibę kon­
systorza z Ł asku do Piotrkow a T rybunalskiego3'1, N astępcy ks. Ś w iątkow ­
skiego, pom im o iż nie w szyscy byli proboszczam i piotrkow skim i, to jednak
bez w yjątku w tym m ieście utrzym yw ali kancelarię konsystorską. N ależy
nadm ienić, iż w ielu innych pracow ników konsystorza pracow ało w d uszpa­
sterstw ie parafialnym na terenie P iotrkow a T ryb u n alsk ieg o lub posiadało
beneficja kościelne w pobliżu tej m iejscow ości31. T en sposób angażow ania
pracow ników konsystorza w ynikał zapew ne z tego, iż fundusz państw ow y na
utrzym anie tej instytucji był ciągle niew ystarczający.
28 W. W 1 a ź 1 a k, O rganizacja oficjalatu /o ra ln eg o piotrkow skiego w latach 18191918, „C zęstochow skie Studia T eologiczne” 28(2000), s. 287-293.
24 K siądz A ndrzej M ulzow, „Pam iętnik R eligijno-M oralny” 29(1855). s. 42-44.
30 K sięga reskryptów dekanatu w ieluńskiego, AACz sygn. II 403: Pism o adm inistratora
diecezji kujaw sko-kaliskiej ks. M ichała M arszew skiego do dziekana dekanatu w ieluńskiego
z 18 I 1856 r„ k. 145.
31 W 1 a ź 1 a k, O rganizacja oficjalatu fo ra ln eg o piotrkow skiego, s. 303-307.
W p odobny sposób był rozw iązany problem funkcjonow ania konsystorza
o b słu g u jąceg o resztę parafii na om aw ianym terytorium w okresie niewoli
n arodow ej. C h odziło o ośrodki duszpasterskie, które pozostały przy diecezji
krakow skiej z daw nego K om isariatu S iew ierskiego po 1818 r. Było to kilka­
n aście parafii leżących na terenie trójkąta: O lsztyn, K oziegłow y i Kromołó w 3J, P o d leg ały one początkow o K onsystorzow i O kręgow em u w Kielcach,
który z czasem otrzym ał upraw nienia konsystorza generalnego. B yło to zw ią­
zane z p rzem ianam i zachodzącym i w strukturach adm inistracji diecezjalnej
na tych tere n ach 33. T aki stan sadow nictw a kościelnego na tym obszarze
u trzym ał się do 1925 r., kiedy parafie zlokalizow ane w tej części diecezji
kieleckiej w eszły w skład now o pow stałej diecezji częstochow skiej.
N im je d n a k C zęstochow a stała się stolicą now ego biskupstw a, w m ieście
tym rezy d o w ał od 1918 r. w ikariusz generalny i w iceoficjał Sądu B iskupiego.
B ył nim b iskup pom ocniczy diecezji kujaw sko-kaliskiej W ładysław Krynicki
K iero w ał on T ry b u n ałem P om ocniczym w C zęstochow ie, który nazyw ano też
O k ręgow ym S ądem K ościelnym . D ziałał on na bazie funkcjonującego w cześ­
niej na tym tery to rium oficjalatu okręgow ego piotrkow skiego, który został
zlik w id o w an y na p odstaw ie now ych przepisów K odeksu P raw a Kanonicznego.
O d d zielo n o w tedy spraw y adm inistracyjne od sądow niczych - pierw szym i
k iero w ała K uria D iecezjalna, zaś drugim i Sąd B iskupi. C zęstochow ski Sąd
O k ręgow y p o d leg ał T rybunałow i G eneralnem u w e W łocław ku34. Został on
utw o rzo n y dla p o łudniow ych obszarów diecezji w łocław skiej, które w kilka
lat później w eszły w skład diecezji częstochow skiej.
W DIECEZJI CZĘSTOCHOW SKIEJ
W w yniku reo rg anizacji struktur adm inistracji kościelnej w Polsce 28 paź­
d ziern ik a 1925 r. została utw orzona d iecezja częstochow ska. Już na początku
32 P apiestw o wobec sprawy po lskiej w latach 1772-1864, w ybór źródeł opr.
O. B eiersdorf, W rocław 1960, s. 275.
33 Synodus dioecesana K ielcensis 1927, K ielce [1927], s. 7-8; B. K u m o r, O rgani­
zacja terytorialna diecezji kieleckiej, „N asza Przeszłość” 17(1963), s. 214-226; D. O 1 s z e w s k i ,
Życie religijne w diecezji kieleckiej w X IX wieku, „N asza Przeszłość”
57(1982), s. 119-120.
34 R ozporządzenia diecezjalne. 1. N om inacja w ikariuszów generalnych. 2. Nominacja
w iceoficjalów Sądu Biskupiego. 3. Kuria Biskupia D iecezjalna. 4. Sąd Biskupi, „Kronika
D iecezji K ujaw sko-K aliskiej” 12(1918), s. 331-334.
następnego roku biskup częstochow ski T eodor K ubina zorganizow ał Sąd B is­
kupi. P ierw szym oficjałem został ks. M arian N assałski. W spółpracow ało
z nim kilku sędziów prosynodalnych, obrońca w ęzła m ałżeńskiego, prom otor
spraw iedliw ości i notariusz. W kilka lat później w S ądzie B iskupim rozpoczął
pracę w iceoficjał, którym został ks. W ładysław G acek. W 1937 r. po u stąpie­
niu ks. N assalskiego now ym oficjałem został ks. A lojzy Jato w tt33. W okre­
sie okupacji hitlerow skiej w ystąpiły utrudnienia w działaln o ści Sądu B is­
kupiego w C zęstochow ie. B rak było zupełnego kontaktu z W arthegau, gdzie
N iem cy zam knęli praw ie w szystkie kościoły. N ieco lepsza łączność była
z parafiam i prow incji górnośląskiej. Po zakończeniu działań w ojennych naj­
więcej spraw sądow ych dotyczyło niew ażności m ałżeń stw a36.
W nowej rzeczyw istości społeczno-politycznej P olski w okresie pow ojen­
nym doszło do ingerencji w ładz państw ow ych w działalność Sądu B iskupie­
go. W 1953 r. pod naciskiem w ładz kom unistycznych ze stanow iska oficjała
m usiał ustąpić ks. Jatow tt. Na jeg o m iejsce został m ianow any ks. W alenty
Patykiew icz, jed n ak ju ż po dw óch latach urząd ten przejął ponow nie p o ­
przedni oficjał. N ow y biskup częstochow ski Z dzisław G oliński w 1954 r.
zw ołał pierw szy synod diecezjalny. Z ostali w yznaczeni sędziow ie synodalni,
nowi obrońcy w ęzła m ałżeńskiego, prom otor spraw iedliw ości i n o tariu sz37.
K olejne zm iany w składzie personalnym Sądu B iskupiego nastąpiły p o d ­
czas działalności trzeciego biskupa częstochow skiego S tefana B areły, który
dotychczasow ego oficjała m ianow ał w ikariuszem generalnym , zaś w jego
m iejsce nom inację otrzym ał ks. F ranciszek M usiel. Był on je d n a k pełniącym
obow iązki oficjała, zaś w 1962 r. został ostatecznie w iceoficjałem . W 1965 r.
pracam i Sądu kierow ał ks. Jan W alicki, który w dw a lata później otrzym ał
nom inację na urząd oficjała. W tym czasie nastąpiły liczne zm iany perso­
nalne, pow ołani zostali m .in. audytorow ie sądu38. Po śm ierci ks. W alickiego
35 J. Z w i ą z e k ,
D zieje diecezji częstochow skiej w okresie II R zeczypospolitej,
C zęstochow a 1990, s. 92-99.
36 J. K u b i c a ,
K atolicki kościół p arafialny dla P olaków p ow iatu w ieluńskiego
w Rudzie. D zieje pracy duszpasterskiej p o d okupacją niem iecką od 18 X 1941 r. do 18 1
1945 r., „W iadom ości D iecezjalne” 24-31(1957), s. 162-165; A. J a t o w t t, O rganizacja
i działalność Sądu B iskupiego w C zęstochowie, „W iadom ości D iecezjaln e” 24-31(1957),
s. 340; C. T o m c z y k, D iecezja częstochow ska w latach o kupacji h itlerow skiej 1939-1945, w: Studia z historii K ościoła w Polsce, s. 268 n.
37 W. W 1 a ź 1 a k, D zieje diecezji częstochow skiej w okresie działalności biskupa
Zdzisław a G olińskiego (1951-1963), Kraków 2000, s. 164.
38 K. K o ś c i ó w, Sąd B iskupi diecezji częstochow skiej, „C zęstochow skie Studia
T eologiczne” 2(1974), s. 147-148.
now ym o ficjałem został ks. Z dzisław W ajzner, a w iceoficjałem m ianowano
ks. K rzy szto fa S k u b ałę39. W zw iązku z utw orzeniem m etropolii częstochow ­
skiej p o w stał Sąd M etropolitalny, jed n ak ta tem atyka w ykracza ju ż poza
zakres tegoż artykułu.
ZAKOŃCZENIE
O bszary przyszłej archidiecezji częstochow skiej w chodziły w skład archi­
d iecezji g n ieźn ień skiej, diecezji krakow skiej i diecezji w rocław skiej. Na
tery to riu m tym istniały następujące konsystorze okręgow e: bytom ski, lelow ski, pilick i, kurzelow ski, opolski, radom szczański, w ieluński i uniejow ski.
Po upadku Polski zostały one zlikw idow ane, a ich funkcje przejęły konsy­
storze generalne: krakow ski i łow icki oraz istniejący zaledw ie kilkanaście lat
K om isariat S iew ierski. Po likw idacji tego ostatniego terytorium dotychczas
mu po d leg łe stan o w iło strefę w pływ ów K onsystorza O kręgow ego K ieleckiego,
który po pew nym czasie otrzym ał upraw nienia konsystorza generalnego. Na
szczeg ó ln ą uw agę zasługuje K onsystorz Foralny P iotrkow ski, który jako jeden
z n iew ielu na byłych ziem iach polskich przetrw ał cały okres zaborczy. Na
je g o b azie tery torialnej erygow ano T rybunał P om ocniczy w C zęstochow ie.
N iebaw em T rybunał ten w zw iązku z utw orzeniem diecezji częstochow skiej
został p rzek ształco n y w Sąd B iskupi. Po ustanow ieniu C zęstochow y siedzibą
m etropolity m iasto to w zbogaciło się o Sąd K ościelny drugiej instancji.
39 M. S z c z e p a ń s k i ,
D ziałalność Sądu B iskupiego diecezji częstochow skiej
w latach 1974-1998, w: B łogosław ione choć trudne czasy. Siedem dziesięciopięciolecie Koś­
cioła częstochow skiego, C zęstochow a 2000, s. 154-155.
ON THE HISTORY OF THE O RGANIZATION OF T H E CH U RCH JU DICIARY
IN THE CZĘSTOCHOW A A RCH DIO CESE
Summary
The past of the church judiciary in the C zęstochow a diocese was linked with num erous
political transform ations in this area and, consequently, with the transform ations as regards the
territorial adm inistration of the C atholic Church. T ogether with the fall of the Polish Republic,
the netw ork o f offices was reorganized. The occupational authorities had done aw ay with the
hitherto regional consistories, and replaced them with new offices. D espite those changes, the
head o f a consistory still had the church authorities in respect to the ju diciary and the
adm inistrative authority which gained in im portance after the archdeaconry had been
liquidated. Those changes came about in 1918 when by virtue of the new Canon Law Code
the offices were liquidated. An Auxiliary Tribunal was established in C zęstochow a which was
soon transform ed into the Episcopal Court of the newly erected C zęstochow a diocese. After
a few dozen years, when the Częstochow a church province was erected, M etropolitan Court
was established on the basis of the above m entioned Court.
Translated by Jan Kłos
Słowa kluczow e: archidiakonat, konsystorz, oficjalat, sądow nictw o kościelne, archidiecezja
częstochowska.
Key words: archdeaconry, consistory, church judiciary, the C zęstochow a diocese.