pobierz

Acta Haematologica Polonica 2009, 40, Nr 2, str. 493–500
PRACA POGLĄDOWA – Review Article
ANNA KLUKOWSKA
Profilaktyka u chorych na hemofilię
Prophylaxis in haemophiliacs
Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik: Prof. dr hab. med. Michał Matysiak
STRESZCZENIE
Profilaktyka pierwotna jest jedyną metodą, która moŜe zapobiec rozwojowi artropatii u chorych
na cięŜką postać hemofilii. Rozpoczyna się ją przed wystąpieniem zmian w stawach, zwykle
między pierwszym a drugim rokiem Ŝycia, przed krwawieniem do stawu lub wkrótce po pierwszym krwawieniu. Koncentrat czynnika VIII w hemofilii A podaje się regularnie 3 razy w tygodniu, a w hemofilii B koncentrat czynnika IX 2 razy w tygodniu w dawce 25–40 j/kg mc. Profilaktyką wtórną nazywa się regularne podawanie czynnika krzepnięcia zapoczątkowane po dwóch
lub więcej krwawieniach do stawów. Jest to postępowanie długoterminowe stosowane przez cały
okres dorastania, a moŜe nawet przez całe Ŝycie. Optymalny czas stosowania profilaktyki nie jest
określony i moŜe być róŜny dla róŜnych chorych. Profilaktyka wtórna rozpoczęta po wielokrotnych krwawieniach do stawów, które spowodowały zmiany zwyrodnieniowe nie zahamuje artropatii hemofilowej, chociaŜ moŜe zapobiec kolejnym krwawieniom i spowolnić postęp zmian
w stawach. Profilaktyka stosowana jest u większości dzieci i młodzieŜy w krajach rozwiniętych
Europy i Ameryki Północnej i coraz częściej u dorosłych chorych na cięŜką postać hemofilii.
Profilaktyka zapobiega równieŜ krwawieniom zagraŜającym Ŝyciu chorego, np śródczaszkowym
oraz poprawia jakość Ŝycia chorego. Wczesne wprowadzenie profilaktyki moŜe zmniejszyć częstość występowania inhibitorów czynnika VIII i IX. U małych dzieci z trudnościami w dostępie
do Ŝył obwodowych często konieczne jest załoŜenie cewnika do Ŝył centralnych. Profilaktyka
jest metodą rekomendowaną w leczeniu chorych na cięŜką postać hemofilii A i B.
SŁOWA KLUCZOWE: Profilaktyka – Hemofilia – Artropatia hemofilowa
SUMMARY
Primary prophylaxis is only method to prevent the development of arthropathy in patients with
severe haemophilia. It starts before any joint changes appear, usually between 1 and 2 years of
age, before joint bleeding or just after first haemarthrosis. Factor VIII concentrate is infused
regularly 3 times a week in haemophilia A and factor IX concentrate is given 2 times a week in
haemophilia B in dose of 25–40 IU/kg. Regular coagulation factor infusion started after two or
more joint bleedings is defined as secondary prophylaxis . The procedure is longterm continued
during growing period and even whole life. Optimal time of prophylaxis is not defined and may
be different for different patients. Secondary prophylaxis started after many joint bleedings resulted in degenerative joint changes can't stop athropathy but it can prevent further joint bleedings and make the progress of joint disease slower. Prophylaxis is used in most children and adolescents in developed countries in Europe and North America and increasingly in adults with se-
494 A. KLUKOWSKA
vere haemophilia. Prophylaxis prevents life-threatening bleedings, eg. intracranial bleedings and
improves quality of life. Early introduction of prophylaxis can decrease of factor VIII or IX inhibitor frequency. In small children with poor peripheral vein access implantation of central venous catheter is often necessary. Prophylaxis is recommended method in the treatment of patients
with severe haemophilia A and B.
KEY WORDS: Prophylaxis – Haemophilia – Haemophilic arthropathy
W cięŜkiej postaci hemofilii A i B najbardziej charakterystycznym objawem są
nawracające krwawienia do stawów, które powodują trwałe, postępujące ich uszkodzenie określane nazwą artropatii hemofilowej [1]. Stwierdzono, Ŝe w postaci umiarkowanie cięŜkiej, chociaŜ mogą równieŜ pojawiać się krwawienia do stawów, rzadko
dochodzi do rozwoju artropatii [1]. To spostrzeŜenie było podstawą wprowadzenia
profilaktycznego podawania preparatów czynnika VIII lub IX w cięŜkiej postaci odpowiednio hemofilii A lub B w celu utrzymania stęŜenia niedoborowego czynnika
krzepnięcia krwi powyŜej 1% normy, a tym samym zmiany cięŜkiej postaci hemofilii
w postać umiarkowanie cięŜką [2, 3].
Historia profilaktyki
Początki profilaktyki sięgają 1958 roku, kiedy I.M. Nilsson zastosowała ją u chłopców chorych na cięŜką postać hemofilii A, a od 1972 roku równieŜ u chorych z hemofilią B w szwedzkim ośrodku uniwersyteckim w Malmö. Pierwszym preparatem czynnika VIII była frakcja 1–0 produkowana metodą glicynową ze świeŜego osocza w Instytucie Karolinska w Sztokholmie a następnie przez AB Kabi, przechowywana w
postaci zamroŜonego proszku i bezpośrednio przed podaniem rozpuszczana w destylowanej wodzie. Preparat podawany był w szpitalu w Malmo, Sztokholmie oraz w
innych rejonach Szwecji co 2–4 tygodnie z oceną stęŜenia czynnika VIII, częstości
krwawień i czynności stawów [2]. Wyniki leczonych tak chłopców były na tyle obiecujące, Ŝe kontynuowano profilaktyczne podawanie preparatu zmniejszając odstępy
między przetoczeniami w miarę poprawy dostępności leku do 7–10 dni a po 1974 roku
do 4–7 dni [4]. W 1975 roku rozpoczęto leczenie domowe zmniejszając zaleŜność
chorego od szpitala [4]. Oceniając stawy badaniem radiologicznym według klasyfikacji
Petterssona wykazano, Ŝe zaawansowanie zmian jest znacznie mniejsze w grupie chorych leczonych profilaktycznie, niŜ otrzymujących leczenie substytucyjne dopiero w
razie krwawienia. Wprowadzając profilaktyczne przetoczenia niedoborowego czynnika
krzepnięcia przed pojawieniem się zmian w stawach taki sam obraz radiologiczny niezmienionych stawów uzyskiwano w końcowym etapie wieloletniej obserwacji. U chorych, u których zmiany w stawach stwierdzono przed rozpoczęciem profilaktyki wykazano postęp choroby stawów [4].
WyŜszość profilaktyki nad leczeniem w razie krwawienia
Nikt nie ma wątpliwości aktualnie, Ŝe profilaktyka chroni stawy przed artropatią
hemofilową, zapobiega krwawieniom niebezpiecznym dla Ŝycia oraz znacząco popra-
Profilaktyka u chorych na hemofilię
495
wia jakość Ŝycia chorych na hemofilię. Niewiele jest jednak badań, które w podobnych
grupach wiekowych, równoległym czasie badania, nie odwołując się do grup historycznych porównują te dwie metody leczenia.
Badaniem o duŜym znaczeniu jest randomizowane badanie, którym objęto dzieci z
cięŜką postacią hemofilii A w wieku poniŜej 30 miesiąca Ŝycia dzieląc je na dwie grupy. Jednej grupie 27 dzieci podawano czynnik VIII profilaktycznie w dawce 25 j/kg co
drugi dzień, a w drugiej liczącej 22 dzieci stosowano intensywne leczenie kaŜdego
krwawienia [5]. Obserwacje dzieci prowadzono do ukończenia 6 roku Ŝycia. Wykazano znacząco większą liczbę krwawień (17,13/rocznie w stosunku do 1,15), w tym równieŜ do stawów (4,35/rocznie w stosunku do 0,20) u dzieci, które nie otrzymywały
profilaktycznie czynnika VIII. Ponadto w ocenie stawów badaniem rezonansu magnetycznego (RM) stwierdzono zmiany u prawie połowy przy leczeniu w razie wylewu,
a u 7% spośród wszystkich stawów u dzieci leczonych profilaktycznie. Nieoczekiwanie zmiany wykryte w RM wykazywały bardzo niewielki związek z widocznymi przebytymi krwawieniami do stawów, co moŜe świadczyć o przewlekłych mikrokrwawieniach do stawów, które uszkadzają stawy bez ewidentnych klinicznie krwawień. Przetoczenia profilaktyczne mogą zapobiegać temu procesowi.
W innym badaniu porównywano retrospektywnie w okresie 11 lat duŜą grupę chorych szwedzkich, dla których standardem jest pierwotna profilaktyka z grupą chorych
norweskich, którzy leczeni byli po wystąpieniu krwawienia [6]. W grupie, w której
leczono krwawienia wykonano 13 razy więcej zabiegów ortopedycznych korekcyjnych
oraz u 58% pacjentów przeprowadzono przynajmniej jeden duŜy zabieg w porównaniu
z 8% chorych stosujących profilaktykę. Więcej osób pracujących i studiujących było
wśród otrzymujących przetoczenia profilaktyczne, a z renty lub wcześniejszej emerytury korzystało prawie tyle samo osób, co w populacji ogólnej (9%) w porównaniu z
33% leczonymi w razie krwawienia.
Analizując wiek dzieci, w którym rozpoczęto profilaktyczne podawanie czynnika
VIII lub IX wykazano większy wskaźnik uszkodzenia stawów po 4 letnim okresie badania u dzieci, które rozpoczęły profilaktykę po 5 roku Ŝycia, niŜ u tych, u których
wprowadzono ją przed 3 rokiem Ŝycia. RównieŜ liczba stawów, w których wystąpiło
pogorszenie w ocenie klinicznej i radiologicznej była większa w grupie, w której profilaktykę wdroŜono później [7].
Definicje i rodzaje profilaktyki
WyróŜnia się trzy rodzaje profilaktyki: pierwotną, wtórną i sporadyczną.
Profilaktyka pierwotna to taka, w której regularne podawanie czynnika VIII lub IX
rozpoczyna się przed wystąpieniem jakichkolwiek zmian w stawach. Zaczyna się przed
ukończeniem 2 roku Ŝycia lub po pierwszym krwawieniu do stawu [8, 9]. Jest to profilaktyka długoterminowa stosowana przez przynajmniej 45 tygodni w roku [10].
Profilaktyka wtórna to długoterminowa profilaktyka, która nie spełnia kryteriów
profilaktyki pierwotnej. Wprowadzona jest po 2 lub więcej krwawieniach do stawu
i po 2 roku Ŝycia [10]. W profilaktyce długoterminowej, zarówno pierwotnej jak
496 A. KLUKOWSKA
i wtórnej stosuje się w hemofilii A koncentraty czynnika VIII 3 razy w tygodniu, a w
hemofilii B koncentraty czynnika IX 2 razy w tygodniu w dawkach od 25 do 40 j/kg mc
[10, 11].
Profilaktyka sporadyczna lub krótkoterminowa stosowana jest w wybranych sytuacjach takich, jak: wycieczka, egzamin, fizykoterapia lub zajęcia sportowe u chorych
leczonych w razie krwawienia.
Kiedy i jak rozpocząć profilaktykę
Nie wszyscy chorzy na cięŜką postać hemofilii mają taki sam przebieg choroby.
Niewielka ich liczba ma mniej krwawień do stawów, późniejszy okres ich pojawienia i
lepszy stan narządów ruchu, niŜ pozostali. Około 10% chorych na cięŜką postać hemofilii ma prawidłowe stawy bez stosowania profilaktyki [3, 12]. Ponadto niełatwo jest u
małego dziecka wprowadzić pełną profilaktykę 2–3 razy w tygodniu. Wysoki koszt
pełnej profilaktyki jest równieŜ brany pod uwagę. Uwzględniając te wszystkie czynniki
w Kanadzie proponuje się model stopniowanej profilaktyki. Polega ona na podawaniu
początkowo koncentratu czynnika VIII 1 raz w tygodniu w dawce 50 j/kg mc ze
zwiększaniem częstości podawania, jeŜeli wystąpią trzy lub więcej krwawienia do tego
samego stawu w czasie 3 miesięcy lub cztery inne duŜe krwawienia, w tym do róŜnych
stawów w tym samym czasie [13]. Wówczas czynnik VIII podawany jest 2 razy w
tygodniu w dawce 30 j/kg. Przy kolejnej progresji krwawień częstość wstrzyknięć
czynnika VIII wzrasta do 3 razy w tygodniu w dawce 25 j/kg. Wśród badanych dzieci,
u których włączono profilaktykę między 1 a 2,5 rokiem Ŝycia 40% nadal otrzymywało
profilaktykę 1 raz w tygodniu w wieku 5 lat, a 28% wymagało podawania czynnika
VIII co drugi dzień [13].
W ośrodkach szwedzkich leczenia hemofilii wprowadza się profilaktykę u dzieci
chorych na cięŜką postać hemofilii A lub B 1 raz w tygodniu między 1 a 2 rokiem Ŝycia,
zwykle po ukończeniu 1 roku Ŝycia lub po pierwszym krwawieniu do stawu, jednakŜe
szybko zwiększa się częstość przetoczeń do pełnej profilaktyki w zaleŜności od dostępu
do Ŝyły obwodowej oraz liczby krwawień [8, 14]. Takie postępowanie jest aprobowane
przez inne ośrodki europejskie, poniewaŜ jest łatwiejsze do akceptacji przez rodziców i
dziecko oraz umoŜliwia korzystanie z Ŝyły obwodowej w większym stopniu, niŜ przy
leczeniu 3 razy w tygodniu [8]. Opóźnienie początku profilaktyki moŜe niekorzystnie
odbić się na stanie ortopedycznym chorego. Średnia wieku, w którym występuje zwykle
pierwszy wylew do stawu wynosi około 2 lat [15, 16]. Analizując wpływ wieku dziecka,
w którym rozpoczęło profilaktykę na obraz radiologiczny stawów według klasyfikacji
Petterssona po 19 latach obserwacji, stwierdzono, Ŝe wskaźnik Petterssona jest o 8%
wyŜszy na kaŜdy rok opóźnienia rozpoczęcia profilaktyki [15].
Kiedy zakończyć profilaktykę
Nie ma aktualnie zgodnej, potwierdzonej badaniami odpowiedzi na to pytanie. Nieliczne badania dotychczas wykonane wskazują, Ŝe po zaprzestaniu profilaktyki w gru-
Profilaktyka u chorych na hemofilię
497
pie młodych dorosłych zwiększa się liczba krwawień w ciągu następnych lat [17, 18].
Z drugiej strony podkreśla się mniejszą skłonność do wylewów krwi dojrzałych stawów oraz bardziej ustabilizowany tryb Ŝycia i mniejszą aktywność fizyczną ludzi dorosłych w porównaniu z dziećmi i młodzieŜą. W krajach, w których profilaktyka jest
standardem leczenia u dzieci większość chorych dorosłych otrzymuje równieŜ czynnik
krzepnięcia profilaktycznie (19). Według danych z ośrodków europejskich zmiany w
sposobie stosowania profilaktyki występują przede wszystkim w wieku od 16 do 22 lat
[20]. Wówczas 42% chorych przerywa profilaktykę, a 27% zmniejsza jej intensywność. Tylko 30% kontynuuje ją bez zmian. W ciągu jednak następnych lat 28% spośród tych, którzy przerwali profilaktykę wprowadza ją ponownie, a 20% zwiększa jej
intensywność spośród tych, którzy wcześniej ją zmniejszyli z powodu częstych krwawień. Wśród chorych na cięŜką postać hemofilii 23% otrzymuje stałe przetoczenia
profilaktyczne powyŜej 50 roku Ŝycia [20].
Korzyści z profilaktyki wtórnej
Profilaktyka ma na celu zmniejszenie częstości krwawień, zahamowanie lub
zmniejszenie postępu artropatii hemofilowej, zwiększenie aktywności fizycznej chorych, stworzenie warunków do fizykoterapii oraz poprawy jakości Ŝycia chorych na
hemofilię. W zaleŜności od stopnia zaawansowania zmian stawowych korzyści wprowadzenia profilaktyki będą większe lub mniejsze. Późno wprowadzona profilaktyka
zmniejszy liczbę krwawień, natomiast nie zapobiegnie postępowi artropatii, chociaŜ
moŜe spowolnić progresję zmian [21, 22]. Niewątpliwie im wcześniej zostanie rozpoczęta profilaktyka, tym korzyści dla chorego i stanu jego stawów będą większe [23].
We Włoszech, gdzie szerzej wprowadzono profilaktykę pierwotną stosunkowo niedawno, wobec czego wielu chorych rozpoczęło profilaktykę wtórną dopiero w okresie
młodzieńczym lub jako dorośli, oceniono wpływ tej późnej profilaktyki na róŜne
aspekty Ŝycia pacjentów po przynajmniej dwóch latach jej stosowania [22]. Stwierdzono znaczące zmniejszenie średniej liczby krwawień w ciągu roku z 35,8 do 4,2 oraz
podobnie dni opuszczonych w pracy lub szkole. Nie wykazano natomiast znamiennej
statystycznie poprawy w zakresie wskaźnika ortopedycznego. Bardzo znacznie zmniejszyła się liczba dni leczenia szpitalnego, liczba wizyt w ośrodkach leczenia hemofilii
i konsultacji ortopedycznych. Znacznej poprawie uległa jakość Ŝycia chorego, zwłaszcza w zakresie ogólnej aktywności, dyskomfortu związanego z dolegliwościami bólowymi i ograniczeniami fizycznymi wynikającymi z choroby.
Wpływ profilaktyki na częstość powstawania inhibitorów
Kilka niezaleŜnie wykonanych badań wykazało mniejszą częstość pojawiania się
inhibitora u dzieci chorych na cięŜką postać hemofilii otrzymujących czynnik VIII
profilaktycznie, niŜ u leczonych na Ŝądanie [24, 25]. Ponadto stwierdzono, Ŝe rozpoczęcie profilaktyki przed 35 miesiącem Ŝycia dziecka zmniejsza ryzyko wystąpienia
498 A. KLUKOWSKA
inhibitora w stosunku do chorych leczonych na Ŝądanie [25]. Wczesne rozpoczęcie
profilaktyki moŜe działać na zasadzie wywoływania immunotolernacji.
Ekonomiczne aspekty profilaktyki
Koszty profilaktyki związane są w 96% z kosztami koncentratów czynników
krzepnięcia krwi [26]. Wobec czego wybór dawki czynnika ma istotny wpływ na koszt
profilaktyki. Porównywano roczne zuŜycie czynnika VIII przez dzieci leczone średnimi dawkami (15 - 25j/kg 2 razy w tygodniu) w Holandii i wysokimi dawkami (25–40
j/kg 3 razy w tygodniu) w Szwecji [27]. Dwukrotnie więcej czynnika potrzeba było na
profilaktykę stosowaną w Szwecji (średnio 4616 j/kg/rok) w porównaniu z Holandią
(2126 j/kg/rok). JednakŜe skuteczność dawek wyŜszych była większa. Wśród chorych
holenderskich średnia liczba krwawień wynosiła 3,7/rok, podczas gdy w Szwecji
0,2/rok.
Porównując koszty profilaktyki stosowanej wśród dorosłych Szwedów chorych na
hemofilię z kosztami leczenia w razie krwawienia w Norwegii wyliczono, Ŝe środkowa
zuŜycia rocznego czynnika na profilaktykę wynosiła 211 000 j (3 024j/kg), natomiast
na leczenie w razie krwawienia zuŜywano 55 000 j (780 j/kg). JeŜeli nawet uwzględnimy fakt, Ŝe dawki czynnika w Norwegii stosowano dwukrotnie mniejsze, niŜ w
Szwecji to zuŜycie czynnika na profilaktykę było dwukrotnie większe, niŜ przy leczeniu krwawień [6].
Koszty hospitalizacji, zabiegów operacyjnych, korzystania z renty oraz dni opuszczonych w pracy mogą w sumie nie mieć istotnego wpływu na ogólny koszt leczenia
chorych na hemofilię, jeŜeli nie weźmie się pod uwagę kosztów czynnika krzepnięcia
stosowanego do zabiegów lub podczas hospitalizacji [28].
Centralne cewniki Ŝylne
śyły obwodowe są miejscem z wyboru podawania czynników krzepnięcia krwi.
Unikanie wenflonów, grubych igieł, stosowanie cienkich ,,motylków”, ćwiczenia dłoni
chronią i pielęgnują Ŝyły, zachowując dłuŜej ich droŜność. JednakŜe nakłuwanie Ŝyły
obwodowej kilka razy w tygodniu u małego dziecka często jest bardzo trudne. Strach
dziecka przed kłuciem równieŜ nie ułatwia zabiegu. Zachowanie spokoju, wprowadzenie elementów zabawy, zwrócenie uwagi na pozytywne następstwa podania czynnika
krzepnięcia mogą być pomocne. Rozpoczęcie regularnego podawania czynnika raz w
tygodniu łatwiejsze jest do akceptacji przez dziecko, niŜ od razu 3 razy tygodniowo.
Podawać czynnik powinna pielęgniarka sprawna we wkłuwaniu się do Ŝyły dziecka .
W pewnym momencie jednak to matkę naleŜy nauczyć całej procedury. Alternatywą
dla wstrzykiwania czynnika przez Ŝyły obwodowe jest załoŜenie dojścia do Ŝył centralnych. Ze względu na szereg powikłań takich, jak zakaŜenia, zakrzepice, uszkodzenie skóry i cewnika naleŜy w kaŜdym przypadku rozwaŜyć wszystkie korzyści i problemy razem z rodzicami dziecka przed załoŜeniem cewnika [29]. Najbardziej polecanym i najczęściej stosowanym jest wszczepialny pod skórę system typu Port-a-cath.
Profilaktyka u chorych na hemofilię
499
Nauczenie rodziców obsługi i pielęgnacji portu pozwala na zachowanie jego sprawności przez okres kilku lat [30].
Aktualnie nie ma lepszej metody leczenia chorych na cięŜką postać hemofilii, niŜ
długoterminowe profilaktyczne podawanie koncentratów czynnika VIII lub IX. Medyczna i Naukowa Rada Narodowej Fundacji Hemofilii US (Medical and Scientific
Advisory Council of the US National Hemophilia Foundation – MASAC), Światowa
Organizacja Zdrowia (WHO) oraz Światowe Stowarzyszenie Chorych na Hemofilię
(WFH) zalecają profilaktykę, jako standard leczenia chorych na cięŜką postać hemofilii w kaŜdym wieku [31].
PIŚMIENNICTWO
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Ahlberg Å. Haemophilia in Sweden.VII. Incidence, treatment and prophylaxis of arthropathy and
other musculo-skeletal manifestations of haemophilia A and B. Acta Orthop Scand, 1965; (suppl) 77.
Nilsson I.M, Blombäk M, Ahlberg Å. Our experience in Sweden with prophylaxis on Haemophilia.
Bibl Haemat. Karger, Basel/New York, 1970; 34: 111-124.
Nilsson IM, Berntorp E, Løfqvist T. et al.Twenty-years' experience of prophylactic treatment in
severe haemophilia A and B. J Intern Med, 1992; 232: 25-32.
Pettersson H, Nilson IM, Hedner U. et al. Radiologic evaluation of prophylaxis in severe haemophilia. Acta Paediatr Scand, 1981; 70: 565-570.
Manco-Johnson M.J, Abshire TC, Shapiro A.D. et al. Prophylaxis versus episodic treatment to prevent joint disease in boys with severe hemophilia. N Engl J Med, 2007; 357: 533-544.
Carlsson K.,S., Højgard S., Glomstein A. et al. On-demand vs prophylactic treatment for severe
haemophilia in Norway and Sweden: differnces in treatment characteristics and outcome. Haemophilia, 2003; 9: 555-566.
Funk M., Schmidt H., Escuriola-Ettinghausen C. et al. Radiological and orthopedic score in pediatric
hemophilic patients with early and late prophylaxis. Ann Hematol, 1998; 77: 171-174.
Berntorp E., Astermark J., Bjørkman S. et al. Consensus perspectives on prophylactic therapy for
haemophilia: summary statement. Haemophilia, 2003; 9 (suppl 1): 1-4.
Petrini P. Identifying and overcoming barriers to prophylaxis in the management of haemophilia.
Haemophilia, 2003; 9 (suppl 1): 16-22.
Blanchette VS, McCready M, Achonu C. et al. A survey of factor prophylaxis in boys with haemophilia followed in North American haemophilia treatment centres. Haemophilia, 2003; 9 (suppl 1):
19-26.
Blanchette VS, Rivard G, Israels S. et al. A survey of factor prophylaxis in the Canadian haemophilia
A population. Haemophilia, 2004; 10: 679-683.
Schram W. Experience with prophylaxis in Germany. Semin Hematol, 1993; 30 (suppl 2): 12-15.
Feldman BM, Pai M, Rivard G.E. et al. Tailored prophylaxis in severe hemophilia A: interim results
from the first 5 years of the Canadian Hemophilia Primary Prophylaxis Study. J Thromb Haemost,
2006; 4: 1228-1236.
Petrini P. How to start prophylaxis. Haemophilia, 2003; 9 (suppl 1): 83-87.
Fisher K, van der Bom JG, Mauser-Bunchoten E.P. et al. The effects of postponing prophylactic
treatment on long-term outcome in patients with severe hemophilia. Blood, 2002; 99: 2337-2341.
Pollman H, Richter H, Ringkamp. et al. When are children diagnosed as having severe haemophilia
and when do they start to bleed? A 10-year single-centre PUP study. Eur J Pediatr, 1999; 158 (suppl
3): S166-170.
Fisher K, van der Bom JG, Prejs P. et al. Discontinuation of prophylaxis therapy in severe haemophilia: incidence and effects on outcome. Haemophilia, 2001; 7: 544-550.
500 A. KLUKOWSKA
18. van Dijk K, Fischer K, van der Bom JG. et al. Can long-term prophylaxis for severe haemophilia be
stopped in adulthood? Results from Denmark and the Netherlands. Br J Haematol, 2005; 130: 107112.
19. Plug I, van der Bom JG, Peters M. et al. Thirty years of haemophilia treatment in the Netherlands,
1972–2001. Blood, 2004; 104: 3494-3500.
20. Richards M, Altisent C, Batorova A. et al. Should prophylaxis be used in adolescent and adult patients with severe haemophilia? An European survey of practice and outcome data. Haemophilia,
2007; 13: 473-479.
21. Fischer K., van Dijk K., van der Berg. results of prophylaxis started in adulthood. haemophilia, 2006;
10: 113-116.
22. Tagliaferri A, Franchini M, Coppola A. et al. Effects of secondary prophylaxis started in adolescent
and adult haemophiliacs. Haemophilia, 2008; 14: 945-951.
23. Manco-Johnson M, Nuss R, Geraghty S. et al. Results of secondary prophylaxis in children with
severe hemophilia. Am J Hematol, 1994; 47: 113-117.
24. Morado M, Villar A, Jimenez Yuste V. et al. Prophylactic treatment effects on inhibitor risk: experience in one centre. Haemophilia, 2005; 11: 79-83.
25. Santagostino E, Mancuso ME, Rocino A. et al. Enviromental risk factors for inhbitor development in
children with haemophilia A: a case control study. Br J Haematol, 2005; 130: 422-427.
26. Carcao MD, Aledort MD. Prophylaxis in the haemophilia population-optimizing therapy. Haemophilia, 2007; 13: 227-232.
27. Fischer K, Astermark J, van er Bom J.G. et al. Prophylactic treatment for severe haemophilia: comparison of an intermediate-dose to a high-dose regimen. Haemophilia, 2002; 8: 753-760.
28. Nicholson A, Berger K, Bohn R. et al. Recommendations for reporting economic evaluations of
haemophilia prophylaxis: a nominal groups consensus statement on behalf of the Economics Expert
Working Group of the International Prophylaxis Study Group. Haemophilia, 2007; 1-4.
29. Ljung R. Central venous lines in haemophilia. Haemophilia, 2003; 9 (suppl 1): 88-93.
30. Ewenstein BM, Valentino LA, Journeycake J.M. et al. Consensus recommendations for use of central venous access devices in haemophilia. Haemophilia, 2004; 10: 629-648.
31. Luchtman-Jones L, Valentino LA, Manno C. et al. Considerations in the evaluation of haemophilia
patients for short-term prophylactic therapy: a paediatric and adult case study. Haemophilia, 2006;
12: 82-86.
Praca wpłynęła do Redakcji 20.04.2009 r. i została zakwalifikowana do druku 30.04.2009 r.
Adres do korespondencji:
dr hab. med. Anna Klukowska
Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
00-576 Warszawa
ul. Marszałkowska 24
e:mail: [email protected]