Przewierty HDD rurociągów o dużych średnicach

Inżynieria
Bezwykopowa
Fot. 1.
BEZWYKOPOWA BUDOWA
Strona maszynowa – praca maszyny wiertniczej, tj. wiertnicy,
obok leżące i przygotowane do wprowadzenia w grunt żerdzie
wiertnicze
Fot. 2.
Strona maszynowa – praca maszyny wiertniczej, tj. wiertnicy,
obok leżące i przygotowane do wprowadzenia w grunt żerdzie
wiertnicze
Przewierty HDD rurociągów
o dużych średnicach
Katarzyna Ostrowska
ILF Consulting Engineers Polska sp. z o.o.
Kilka słów o HDD
Decyzję o wykonaniu odcinka rurociągu metodą horyzontalnego przewiertu sterowanego należy podjąć na bardzo wczesnym etapie realizacji
inwestycji, jeszcze przed rozpoczęciem procedur
formalnoprawnych, związanych z uzyskaniem
pozwolenia na budowę. Wynika to z konieczności ustalenia przebiegu trasy rurociągu w planie
w sposób możliwy do wykonania tą metodą,
zlokalizowania placów montażowych, z których
prowadzone będą prace oraz zapewnienia miejsca w terenie przeznaczonego na wyłożenie rury
przygotowanej do wciągnięcia do otworu. Szczególną uwagę należy poświęcić tym zagadnieniom w przypadku budowy dużych rurociągów
stalowych o średnicach równych 500 mm i większych, dla których dopuszczalne promienie gięcia warunkują przebieg trasy. Na tak wczesnym
etapie realizacji inwestycji należy przeprowadzić
analizę topograficzną, środowiskową, finansową
oraz wstępne rozeznanie warunków geologicznych. Na podstawie zebranych danych można
wyznaczyć odcinki rurociągu, które zostaną wykonane metodą HDD. Kolejnym krokiem będzie
ustalenie geotechnicznych warunków posadowienia rurociągu, co pozwoli wyznaczyć geometrię przewiertu.
Przyjęcie błędnych założeń skutkować może
potrzebą korekty projektu HDD w późniejszych
etapach realizacji inwestycji, co wiązać się będzie
z koniecznością powtórzenia całej procedury formalnoprawnej, związanej z uzyskaniem nowego
prawa dostępu do terenu, na którym prowadzone
będą prace budowlane oraz z uzyskaniem zamiennego pozwolenia na budowę.
78
Ze względu na liczne zalety,
w tym przede wszystkim
niewielką inwazyjność
w istniejącą infrastrukturę,
coraz bardziej doceniane są
technologie bezwykopowe.
Jedna z nich to horyzontalny
przewiert sterowany – HDD
(ang. Horizontal Directional
Drilling), stosowany np. przy
budowie rurociągów o dużych
średnicach. O wyborze optymalnej technologii budowy
rurociągów podziemnych
decyduje wiele czynników, są
to m.in.: długość i głębokość
wykonywanego odcinka,
średnica i materiał, z którego
wykonywany jest przewód,
stopień zagęszczenia istniejącej infrastruktury, warunki
gruntowo-wodne, warunki
środowiskowe, wymagana
dokładność wykonania, jak
również dostępne materiały
i urządzenia, a także czas
i możliwości finansowe
inwestora
październik - grudzień
4 / 2013 [52]
Geologia
Warunki geologiczne są kluczowym elementem
wpływającym na możliwość wykonania horyzontalnego przewiertu sterowanego HDD – decydują
o stabilności posadowienia rurociągu, warunkują
przyjęcie właściwej geometrii, a także dobór odpowiednich urządzeń i narzędzi wiertniczych.
Rozpoznanie warunków geologicznych należy
przeprowadzić na całej długości przewiertu, do
głębokości co najmniej 10 m poniżej planowanej
osi rurociągu. W przypadku wykonywania odwiertów geotechnicznych należy je lokalizować w planie w odległości około 10 m od planowanej osi
rurociągu, ze względu na ryzyko ucieczki płynu
wiertniczego przez wykonany odwiert. Określenie
geotechnicznych warunków posadawiania obiektów budowlanych polega na: kwalifikacji obiektu
do odpowiedniej kategorii geotechnicznej, określeniu nośności, przemieszczeń i ogólnej stateczności podłoża gruntowego, ustaleniu wzajemnego
oddziaływania obiektu budowlanego i podłoża
gruntowego, a także ocenie wzajemnego oddziaływania wód gruntowych i obiektu budowlanego.
Forma przedstawienia geotechnicznych warunków posadawiania oraz zakres niezbędnych
badań uzależnione są od zaliczenia obiektu budowlanego do odpowiedniej kategorii geotechnicznej. Rurociągi układane metodą HDD, ze
względu na ich znaczne zagłębienie, wahające
się pomiędzy kilkunastoma a kilkudziesięcioma
metrami, zaliczane są do drugiej lub trzeciej kategorii geotechnicznej, w zależności od stopnia
skomplikowania warunków gruntowych. Badania geotechniczne powinny określać rodzaj gruntu oraz jego fizyczne i mechaniczne parametry,
BEZWYKOPOWA BUDOWA
uzyskane w badaniach laboratoryjnych i w terenie, m.in. takie jak: kąt tarcia wewnętrznego, spójność, wytrzymałość na
ścinanie bez odpływu, moduł ściśliwości lub odkształcenia.
W celu uzyskania tych parametrów wykonuje się wiercenia
rdzeniowe, sondowania statyczne i dynamiczne, laboratoryjne
badania trójosiowego ściskania oraz badania edometryczne.
Użyteczne są również badania geofizyczne, np. tomografia
elektrooporowa, pozwalające dokładnie określić układ warstw
geologicznych. W przypadku przewiertów HDD ważne jest,
aby wynikiem badań było zlokalizowanie ewentualnych przeszkód na trasie przewiertu, takich jak: głazy narzutowe, rumosze skalne, nagromadzenia żwirów, iłów, otoczaków czy głazików. Wyniki badań powinny zostać przedstawione w formie
opinii geotechnicznej.
Fot. 3.
Inżynieria
Bezwykopowa
Strona rurowa – zespawany i zaizolowany powłoką ochronną,
zlokalizowany na podporach rolkowych pas rur
Geometria otworu
Wyznaczenie prawidłowej geometrii przewiertu sterowanego
wymaga określenia typu geometrii oraz dopuszczalnych promieni gięcia rurociągu. Ponadto niezbędne jest ustalenie minimalnego przykrycia rurociągu oraz nachylenia rurociągu do płaszczyzny wejścia i wyjścia (kąt wejścia i kąt wyjścia). Należy także
wyznaczyć krzywiznę rurociągu przygotowanego do wciągnięcia w otwór przewiertowy.
Wyróżniamy kilka typów geometrii HDD. Zostały one zobrazowane na rys. 1–5.
– geometria o stałym promieniu krzywizny (rys. 1);
– geometria składająca się z odcinka prostoliniowego, a następnie odcinka krzywoliniowego (rys. 2);
– geometria składająca się z dwóch odcinków krzywoliniowych
z oddzielającym je odcinkiem prostym (rys. 3);
– geometria składająca się z dwóch odcinków prostych, przedzielonych odcinkiem krzywoliniowym (rys. 4);
– geometria składająca się z trzech odcinków prostych przedzielonych dwoma odcinkami krzywoliniowymi (rys. 5).
Niezależnie od przyjętego typu geometrii, trajektoria przewiertu sterowanego może przebiegać zarówno w przestrzeni dwuwymiarowej, tj. w jednej płaszczyźnie prostopadłej do
powierzchni terenu, jak i trójwymiarowej. W praktyce mamy
do czynienia najczęściej z trajektoriami typu 3 i 4 – są one najkorzystniejsze z wykonawczego punktu widzenia. Szczególną
trudność w realizacji przewiertu sterowanego niesie wykonanie odcinków krzywoliniowych, wymagających dokładnego
systemu sterowania i kontroli. Natomiast wykonanie długich
odcinków prostych minimalizuje ryzyko wystąpienia znaczących odchyleń od zaprojektowanej trajektorii HDD. Zwiększanie ilości odcinków krzywoliniowych wiąże się również
z podnoszeniem kosztów wykonania przewiertu (zwiększone
zużycie narzędzi wiertniczych, duże obciążenia boczne, ryzyko awarii).
Dopuszczalny promień krzywizny w przebiegu trajektorii uzależniony jest przede wszystkim od dopuszczalnych promieni
ugięcia narzędzi wiertniczych oraz dopuszczalnego promienia
gięcia instalowanego rurociągu. Promień łuku w geometrii HDD
zależy również od rodzaju warstw geologicznych, w których
wykonywany będzie odcinek krzywoliniowy oraz od średnicy
i grubości ścianki instalowanego rurociągu. Dlatego też ważne
jest, by określając dopuszczalny promień krzywizny wierconego
otworu i tym samym instalowanego rurociągu, dogłębnie przeanalizować wyniki badań wykonanych odwiertów geologicznych na trasie planowanego przewiertu.
Zależność pomiędzy dopuszczalnym promieniem krzywizny, średnicą rurociągu a charakterystyką gruntu przedstawia
równanie:
Rproj.= cu Da us ,
gdzie:
Rproj. – projektowany minimalny dopuszczalny promień krzywizny [m];
c – współczynnik związany z właściwościami geotechnicznymi gruntu (c zawiera się w granicach 8500 do 12500);
Da – zewnętrzna średnica rurociągu;
s – grubość ścianki rurociągu [m].
Wartości współczynnika c określa się na podstawie testów
penetracyjnych CPT – stożkowy test penetracji (ang. Cone Penetration Test) oraz SPT – standardowy test penetracji (ang. Standard Penetration Test). Zależność pomiędzy nimi przedstawiono
w tab. 1.
Ustalając trajektorię przewiertu HDD, należy ustalić minimalne
październik - grudzień
4 / 2013 [52]
79
Inżynieria
Bezwykopowa
BEZWYKOPOWA BUDOWA
Charakterystyka gruntu
CPT
[MPa]
SPT
[N30]
c
piaski bardzo zagęszczone
>20
>50
8 500
piaski bardzo zagęszczone
10–20
25–50
9 400
piaski luźne
5–10
10–25
10 200
ił spoisty
>2
>8
10 500
ił o średniej spoistości
1–2
2–8
11 500
ił o niskiej spoistości
<1
<2
12 500
Tab. 1. Wartości współczynnika c
wymagane zagłębienie przewiertu. Głębokość posadowienia rurociągu powinna uwzględniać wymagane zagłębienie pod przeszkodami terenowymi na trasie HDD, różnicę poziomów między
punktami wejścia i wyjścia przewiertu oraz stabilność nadkładu,
która uzależniona jest od budowy geologicznej warstw, w których i pod którymi, przebiega przewiert. Istotne jest, by podczas
prac przewiertowych (wiercenie pilotażowe, poszerzanie otworu, przemarsz kontrolny) uniknąć wybicia płuczki wiertniczej. Zalecane zagłębienie pod przeszkodą terenową wynosi od 10- do
15-krotności średnicy instalowanego rurociągu. Jednak decydujące znaczenie ma budowa geologiczna. Przykrycie nadkładem
otworu powinno uniemożliwić wystąpienie zjawiska ucieczki
płynu wiertniczego. Ciśnienie płuczki w żadnym z etapów prac
nie może przekroczyć wartości ciśnienia geostatycznego gruntu
i skał stanowiących nadkład przewiertu sterowanego.
Kąt wejścia HDD to kąt, pod którym przewód wiertniczy jest
wprowadzany do gruntu. Kąt wyjścia to kąt, pod którym jest on
wyprowadzany nad teren. Kąty te są ściśle powiązane z geometrią
przewiertu, średnicą i materiałem rurociągu oraz charakterystyką
techniczną wiertnicy. Drugi z nich powinien być tym mniejszy,
im większy jest minimalny promień gięcia rurociągu, ponieważ
wpływa on bezpośrednio na ułożenie rurociągu podczas wciągania go do górootworu, tzw. „koci grzbiet” (z ang. overbend lub
cat back). Ułożenie rurociągu przygotowanego do wciągania powinno uwzględniać dopasowanie do krzywizny przewiercanego
otworu oraz minimalny dopuszczalny promień ugięcia rurociągu.
Zagadnienia wykonawcze
są sukcesywnie mechanicznie montowane – jedna do drugiej
i wprowadzane do otworu poprzez pracę maszyny wiertniczej, sterowanej przez człowieka. Cały proces wspomagany jest
płuczką wiertniczą (tj. płuczką bentonitową lub bentonitową
z odpowiednimi dodatkami uzależnionymi od rodzaju gruntu).
Drugi etap to poszerzanie otworu. Po wykonaniu otworu pilotażowego głowicę pilota zastępuje narzędzie poszerzające, którego zadaniem jest powiększenie otworu. Ten etap prac również
wspomagany jest płuczką wiertniczą, która ułatwia urabianie
gruntu oraz stabilizuje górootwór. Rodzaj głowicy poszerzającej
jest uzależniony od rodzaju gruntu. Poszerzanie otworu wykonywane może być w jednym lub kilku etapach, aż do uzyskania
założonej średnicy.
Przed przystąpieniem do ostatniego, trzeciego etapu realizacji
prac, ważne jest wykonanie tzw. przemarszu kontrolnego w przewierconym otworze. Na jego podstawie stwierdzana jest prawidłowość wykonania otworu przewiertowego – np. czy otwór został
właściwie ustabilizowany, czy panuje w nim prawidłowe ciśnienie
płuczki, czy na trasie trajektorii otwór jest drożny itd.
Ostatnim etapem prac jest wprowadzenie do górootworu rury
przewodowej, wcześniej w całości zespawanej i pokrytej izolacją. Rura przewodowa wprowadzana jest w kierunku do wiertnicy, po stronie „wyjścia” ułożona jest na podporach rolkowych
w celu zmniejszenia oporów wciągania.
Średnica wierconego otworu
Średnica wykonanego otworu powinna być większa od średnicy rury przewodowej. Jej wielkość uzależniona jest od materiału, z którego wykonany jest wprowadzany rurociąg, długości
przewiertu oraz profilu geologicznego i danych zawartych w raportach z wiercenia pilotowego. W przypadku rurociągów stalowych średnica wykonywanego otworu wynosi 1,4÷1,7 średnicy
instalowanego rurociągu.
Liczba etapów poszerzania
Liczba etapów poszerzania uzależniona jest od średnicy otworu docelowego, rodzaju gruntu oraz od typoszeregu urządzeń
wiertniczych. Podczas ustalania ilości etapów poszerzania zakłada się jednakowe zużycie mocy na każde kolejne poszerzenie.
Etapy wykonywania
Horyzontalne przewierty sterowane wykonuje się w trzech
etapach. Pierwszym z nich jest wiercenie otworu pilotażowego,
polegające na wprowadzeniu do gruntu głowicy pilota za pomocą żerdzi wiertniczych. Żerdzie o ściśle określonej długości
i średnicy (uzależnionej od średnicy instalowanego rurociągu)
Fot. 4.
80
Sterowanie trajektorią
Sterowanie trajektorią otworu wiertniczego możliwe jest
na etapie wykonywania wiercenia pilotażowego. Sterowanie
procesem odbywa się za pomocą skośnie ściętej głowicy pilotowej, która wciskana w grunt obraca się wokół własnej osi
Rurociąg przygotowany do wciągnięcia ułożony na podporach rolkowych
październik - grudzień
4 / 2013 [52]
BEZWYKOPOWA BUDOWA
i w ten sposób wykonywany jest odcinek prostoliniowy. Wciskanie głowicy pilota w grunt bez obrotu osiowego pozwala
na wykonanie odcinków krzywoliniowych. Ciągła kontrola
aktualnego położenia głowicy umożliwia korektę ewentualnej odchyłki wykonanego przewiertu od założonej trajektorii.
W przypadku wiercenia dużych otworów w gruntach i skałach
słabozwięzłych wykorzystuje się asymetryczne świdry, natomiast w skałach zwięzłych – świdry skrawające, gryzowe lub
diamentowe oraz krzywy łącznik, często wspomagany wgłębnym silnikiem hydraulicznym. Sterowanie narzędziem wiercącym polega na ciągłej kontroli położenia sondy, znajdującej
się w łączniku.
Najprostszym systemem kontroli położenia sondy znajdującej
się w głowicy pilota lub w łączniku, jest użycie urządzenia wyrywającego, które znajduje się na powierzchni terenu. Bardziej
zaawansowane metody, charakteryzujące się dużą dokładnością
pomiaru, wykorzystują przewodowe narzędzie sterujące połączone z systemami nawigacji. Stosowane są również systemy
wykorzystujące przewodzenie informacji z otworu za pomocą
nadajnika i indukowania prądów elektrycznych w otaczającej
formacji. Systemy te pozwalają na pomiar i rejestrację w czasie
rzeczywistym wszystkich istotnych parametrów wiercenia: inklinację, azymut, orientację powierzchni natarcia, temperaturę itd.
Uzyskane wartości wykorzystywane są do wyliczenia wiarygodnych współrzędnych X, Y, Z.
Narzędzia wiertnicze
Przewierty HDD wykonywane są najczęściej za pomocą
wiertnic samojezdnych, które są kompaktowymi urządzeniami
– w ich skład wchodzą: samobieżny mechanizm gąsienicowy,
październik - grudzień
Inżynieria
Bezwykopowa
Rodzaj przewiertu
Długość
przewiertu [m]
Wielkość placu
maszynowego [m]
Krótki
<300
18 x 30
Średni
300–900
30 x 45
Długi
ponad 900
60 x 90
Tab. 2. Stosunek wielkości placu maszynowego do długości przewiertu
laweta wiertnicza, agregat prądotwórczy, zespół hydrauliczny
oraz pompa płuczkowa. Podstawowe parametry tych urządzeń
to: rodzaj napędu, moc, siła uciągu, siła pchania, maksymalny moment obrotowy, długość, średnica, promień gięcia żerdzi
wiertniczych, wydajność pompy płuczkowej. Parametry urządzenia wiertniczego należy dobrać dla każdego z etapów wykonywania przewiertu, biorąc pod uwagę warunki geologiczne,
parametry geometryczne trajektorii HDD oraz przewidywaną
technikę i technologię wiercenia.
Plac maszynowy i plac montażowy
Plac maszynowy, zlokalizowany w punkcie wejścia HDD, to
teren niezbędny do ustawienia wiertnicy, składowania żerdzi,
ulokowania stanowiska przygotowania i separacji płuczki wiertniczej oraz narzędzi rozwiercających.
Plac montażowy znajduje się w punkcie wyjścia HDD. Po tej
stronie powinno zostać przewidziane miejsce na ułożenie rury
przygotowanej do wciągnięcia.
Wymiary placów maszynowych uzależnione są od długości
przewiertu. Zalecane wymiary przedstawiono w tab. 2.
Należy również zaplanować drogi dojazdowe do placów
na czas prowadzenia prac. Najczęściej są one zlokalizowane
4 / 2013 [52]
81
Inżynieria
Bezwykopowa
BEZWYKOPOWA BUDOWA
wzdłuż projektowanej trasy rurociągu. Ważną kwestią jest także
zapewnienie źródła wody, niezbędnej do przygotowania płuczki wiertniczej oraz wykonania prób ciśnieniowych rurociągu.
Kalkulacje inżynierskie
Na podstawie zaprojektowanej geometrii HDD, morfologii
geologicznej warstw przebiegu rurociągu, średnicy otworu,
średnicy i materiału rurociągu oraz ilości poszerzeń otworu
należy określić podstawowe parametry urządzenia wiertniczego. Parametrami tymi są: minimalna siła uciągu, moment
obrotowy i moc urządzenia. Należy je określić dla każdego
z etapów poszerzeń oraz etapu wciągania rurociągu, a do doboru urządzenia wiertniczego należy przyjąć maksymalne wyznaczone wartości.
Wartość siły uciągu uzależniona jest od ciężaru jednostkowego
przewodu w płuczce wiertniczej, wartości współczynnika tarcia
oraz parametrów geometrycznych trajektorii HDD. W kalkulacjach należy uwzględnić siły tarcia zarówno dla części rurociągu wciąganego do otworu, jak i dla części rurociągu leżącego
na powierzchni terenu. Wymagana moc urządzenia powinna
uwzględniać: moc potrzebną na przemieszczanie przewodu
wiertniczego lub rurociągu, obracanie narzędzia wiercącego
oraz zwiercenie struktury skały.
Kolejnym zagadnieniem jest przeprowadzenie obliczeń,
mających na celu określenie ciśnienia płuczki, znajdującej się
w otworze wiertniczym, w każdym z trzech etapów, tj.: wiercenia pilotowego, poszerzania otworu oraz wciągania rury przewodowej. Ciśnienie płuczki w otworze jest zależne od ciśnienia
hydrostatycznego oraz sumy oporów jej przepływu. Analiza ciśnienia panującego w otworze HDD i nadkładu otworu ma na
celu uniknięcie niekorzystnego dla środowiska zjawiska ucieczki
płynu wiertniczego w otaczające grunty i skały. Pozwala także
zapobiec deformacji terenu na skutek rozwarstwienia, zagęszczenia, szczelinowania czy przemieszczania się gruntu.
ogranicza również zakres koniecznych wycinek drzew oraz
charakteryzuje się niższą emisją hałasu i spalin.
We wszystkich wymienionych przypadkach zastosowanie metody HDD usprawnia proces inwestycyjny przez skrócenie czasu
trwania prac, ułatwienie uzyskania niezbędnych uzgodnień oraz
zmniejszenie powierzchni terenu, potrzebnego do prowadzenia
prac. Niewątpliwym plusem jest także zmniejszenie kosztów
związanych z dzierżawą terenu czy odszkodowaniami za jego
zdegradowanie.
Z drugiej strony należy podkreślić, że ze stosowaniem technologii horyzontalnych przewiertów sterowanych związane są
również ryzyka. Wystąpienie w rzeczywistości warunków geologicznych innych niż wynikałoby z analiz czy błędne określenie
trajektorii HDD skutkować może koniecznością korekty trasy
przewiertu, a w konsekwencji powtórzeniem procedury formalnoprawnej i wydłużeniem czasu trwania inwestycji. Ogromne
znaczenie dla powodzenia całego przedsięwzięcia ma również
doświadczenie wykonawcy prac wiertniczych, ze względu na
ryzyko wystąpienia awarii i komplikacji wiertniczych. Ponadto HDD, w porównaniu z innymi dostępnymi metodami, jest
technologią stosunkowo drogą, dlatego podjęcie decyzji o jej
zastosowaniu należy poprzedzić wnikliwą analizą techniczno-ekonomiczną.
Należy podkreślić, że korzyści wynikające z zastosowania technologii HDD uwarunkowane są wymogiem prawidłowego planowania prac już od bardzo wczesnego etapu
inwestycji, począwszy od koncepcji trasy poprzez właściwe
przeprowadzenie procedur formalnoprawnych, opracowanie
projektu przewiertu aż po etap wykonywania prac. Końcowy sukces zagwarantować może jedynie specjalistyczne doświadczenie i współpraca wszystkich stron biorących udział
w realizacji inwestycji.

Literatura
Horyzontalne przewierty sterowane znajdują szczególne
zastosowanie w przypadku wykonywania długich odcinków
rurociągów podziemnych w skomplikowanych warunkach
geologicznych, w przypadku pokonywania dużych przeszkód terenowych oraz układania rurociągów na terenach
cennych przyrodniczo. Na obszarach o dużym zagęszczeniu
infrastruktury podziemnej stosowanie techniki HDD pozwala na bezkolizyjne przeprowadzenie rurociągu poniżej istniejącej infrastruktury, bez konieczności jej przebudowy lub
czasowego wyłączania z eksploatacji. Metoda HDD znajduje
zastosowanie również w przypadku budowy podziemnych
rurociągów w miejscach skrzyżowań z ważnymi ciągami komunikacyjnymi, takimi jak linie kolejowe, autostrady czy drogi
ekspresowe, gdzie konieczne jest prowadzenie prac bez zakłócania ruchu, a długość odcinków często wyklucza stosowanie innych metod bezwykopowych. Horyzontalne przewierty
sterowane wykorzystuje się również do układania rurociągów
pod dnem dużych cieków czy zbiorników wodnych. Wykonuje się je wszędzie tam, gdzie prowadzenie prac metodą wykopu otwartego wymagałoby dużego zakresu prac ziemnych
i odwodnieniowych, wzmocnienia podłoża w pasie montażowym w celu wprowadzenia ciężkiego sprzętu itp. Ograniczenie prac ziemnych znacząco zmniejsza negatywny wpływ
prac budowlanych na stosunki wodne i ogranicza ich wpływ
na środowisko naturalne. Budowa rurociągów metodą HDD
[1] DCA Technical Guidelines Information and Recommendations for the Planning, Construction and Documentation of
HDD-Projects 3rd edition – March 2009, Drilling Contractors
Association.
[2] S. Frantzen, Metody kierowania trajektorią otworu wiertniczego, Inżynieria Bezwykopowa 2/2003.
[3] Praca zbiorowa, red. naukowa Andrzej Kuliczkowski, Technologie bezwykopowe w inżynierii środowiska, Wydawnictwo Seidel–Przywecki, 2010.
[4] A. Surmacz, P. Popielisk, Analiza bezwykopowych metod
budowy rurociągów i tuneli w warunkach zwartej zabudowy
na przykładzie zrealizowanych projektów, Czasopismo techniczne Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 1-Ś/2007.
[5] R. Wiśniowski, J. Ziaja, Projektowanie wielkogabarytowych
horyzontalnych przewiertów sterowanych. Wiertnictwo Nafta Gaz, zeszyt 1, 2007.
[6] R. Wiśniowski, J. Ziaja, Wybrane aspekty projektowania
i wykonywania horyzontalnych przewiertów sterowanych (HDD), Materiały z III Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo-Technicznej, Nowe materiały i urządzenia
w wodociągach i kanalizacji, Kielce – Cedzyna 24–25
kwietnia 2003 r.
[7] R. Wiśniowski, J. Ziaja, Technologie wykonania horyzontalnych przewiertów sterowanych, Wiertnictwo Nafta Gaz, zeszyt 21/1, 2004.
[8] J. Ziaja, R. Wiśniowski, Przegląd narzędzi wiercących stosowanych do wykonywania horyzontalnych przewiertów sterowanych, Wiertnictwo Nafta Gaz, zeszyt 22/1, 2005.
82
4 / 2013 [52]
Korzyści i ryzyka związane z wykorzystywaniem
technologii
październik - grudzień