z początku XVIII wieku - Slavica Wratislaviensia

Transkrypt

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3578
Slavica Wratislaviensia CLIX
•
Wroc³aw 2014
ADAM FAŁOWSKI
Uniwersytet Jagielloński
Kraków
Nieznany rękopiśmienny słownik
wschodniosłowiański
(Lexicon slavo-rutenicum)
z początku XVIII wieku
Słownik, o którym traktuje niniejszy artykuł, przechowywany jest w oddziale rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej i należy do tzw. depozytu berlińskiego tejże
biblioteki popularnie zwanego „Berlinką”, czyli do księgozbioru, który pod koniec
II wojny światowej został wywieziony z Berlińskiej Biblioteki Królewskiej (dawna
Preußische Staatsbibliothek) na Dolny Śląsk, a następnie znalazł się w Krakowie,
gdzie pozostaje do dziś. Wraz z dwoma innymi leksykonami o podobnej chronologii
(1 połowa XVIII wieku) stanowi on bez wątpienia jeden z najbardziej wartościowych i jak dotąd dość słabo rozpoznanych zabytków dawnej leksykografii słowiańskiej (wschodniosłowiańskiej). Chodzi o następujące trzy pozycje:
1. Ms.Slav.Fol. 17 Vocabularium slavonico-latinorum.
2. Ms.Slav.Qu. 12 Russisch-lateinisch-deutsches Wörterbuch.
3. Ms.Slav.Qu. 28 Lexicon slavo-rutenicum.
Bliższe zapoznanie się z wymienionymi rękopisami pozwoliło mi stwierdzić, że pierwsze dwa to odpisy dobrze znanego slawistom i już od dawna udostępnionego szerszemu gronu badaczy poprzez wydania O. Horbacza (Горбач
1968) i W. Nimczuka (LL 1973) Słownika słowiańsko-łacińskiego (Лексікон
словенолатинскїй) J. Sławyneckiego i A. Koreckiego-Satanowskiego z XVII
wieku (LSL). Z tego też powodu nie poświęcam im w tym miejscu więcej uwagi.
Znacznie bardziej interesujący jest słownik trzeci, mylnie nazwany Leksykonem
słowiańsko-ruskim (Lexicon slavo-rutenicum). W rzeczywistości mamy tu do czynienia również z trójjęzycznym słownikiem (wschodnio)słowiańsko-łacińsko-niemieckim, nieukończonym (doprowadzonym zaledwie do końca litery „o”),
liczącym 746 stron formatu quarto.
Slavica Wratislaviensia CLIX, 2014
© for this edition by CNS
Wyraz 8.indb 91
2015-02-20 15:19:31
92 • Adam Fałowski
Wskazane trzy wokabularze znane były filologom slawistom już od połowy XIX wieku, chociaż nigdy nie stały się przedmiotem szczegółowych studiów.
Jako pierwszy wspomniał o nich rosyjski bibliofil i filolog S. Strojew w pracy
Описание памятников славяно-русской литературы, хранящихся в публичных
библиотеках Германии и Франции (Строев 1841), a kilkadziesiąt lat później nieco uwagi poświęcili im inni badacze, opisujący zbiory cyrylickie Biblioteki Królewskiej w Berlinie, a mianowicie: A. I. Jacymirski (Яцимирский 1921) i B. Conew (Цонев 1937).
Przedstawmy zatem najważniejsze dane o autorze Leksykonu słowiańsko-ruskiego przekazane przez S. Strojewa1. Na jego trop rosyjski bibliofil natrafił
przypadkowo, kiedy studiował biografię Mathurina Veyssière de La Croze napisaną przez niejakiego Jordana (Historie de la vie et des ouvrages de Mr. La Croze,
par Jordan, Amsterdam 1741). Jego uwagę przykuła informacja, że pod koniec
1709 roku bohater cytowanej biografii ukończył słownik słowiańsko-łaciński,
który znajduje się w Bibliotece Berlińskiej. Pisze o tym do niejakiego St. Gelais,
informując go o sposobie zbierania materiału leksykalnego i wykorzystywanych
do tego celu źródłach leksykograficznych.
Mathurin Veyssière de La Croze urodził się w Nante (Francja) 4 grudnia 1661
roku. W wieku 14 lat na własne życzenie wyjechał na Antyle, gdzie jego ojciec
prowadził interesy kupieckie. W ciągu dwóch lat nauczył się tam mówić po angielsku, hiszpańsku i portugalsku. Po powrocie do Nante wstąpił do Kongregacji św.
Maura, by kontynuować swoją edukację. Jednakże w 1696 roku zmuszony został do
porzucenia Kongregacji i rychłego wyjazdu z kraju, albowiem w jego papierach znaleziono przepisany własnoręcznie przez właściciela traktat w duchu niekatolickim.
Przez Paryż i Bazyleę trafił pod koniec 1696 roku do Berlina i znalazł zatrudnienie
w tamtejszej Bibliotece Królewskiej. Pracował w niej aż do śmierci, czyli do roku
1739. Nie wiadomo, jak i od kogo nauczył się języka rosyjskiego (ruskocerkiewnego), uchodził wszakże na zachodzie Europy za znawcę tego języka. W listach gratulował mu postępów w opanowaniu języków słowiańskich sam Gottfried Wilhelm
Leibniz, który nawet zwrócił się do księcia Borysa Kurakina, podczas jego pobytu
w Hanowerze, by ten sprowadził z Moskwy próbki języków słowiańskich używanych w ówczesnym cesarstwie rosyjskim (Строев 1841: 115–119).
Wschodniosłowiański materiał leksykalny prezentowanego tu leksykonu
w swej przeważającej części dokumentuje język cerkiewnosłowiański (ruskocerkiewny), sporo jest w nim także słownictwa zachodnioruskiego (staroukraińskiego), jednakże nasza uwaga kieruje się przede wszystkim w stronę leksyki należącej bezsprzecznie do żywego języka rosyjskiego tego okresu, na którą natykamy
się od czasu do czasu, jak na rodzynki w świątecznym cieście. Mamy tu zatem
do czynienia zarówno z wyrazami o zasięgu ogólnorosyjskim, które przetrwały
doskonale do chwili obecnej (np. блядка, блядун, выблядок, выхухоль, ведьма,
1 Więcej
o tym zob. Ф а л о в с к и 2009.
Wyraz 8.indb 92
2015-02-20 15:19:31
Nieznany rękopiśmienny słownik • 93
вязига, гагара, дышло, задница, лодыжка, лютик, обезьяна, оглобли, оладьи,
отек, отпуск, очень), jak też z dialektyzmami o niekiedy bardzo wąskim zasięgu
terytorialnym, potwierdzonymi już tylko przez słowniki gwarowe języka rosyjskiego. Słownictwo takie, z konieczności ograniczone pod względem ilościowym
(litery: г–к)2 i scharakteryzowane geograficznie na podstawie słownika W. Dahla
(Даль 1978–1980) oraz wielotomowy Słownik gwar rosyjskich (Словарь русских
народных говоров, dalej — SRNG), postaramy się usystematyzować i zaprezentować w dalszej części niniejszej publikacji. A oto lista tego rodzaju wyrazów:
197b глотъ rapax räuberisch
Niewątpliwie ekspresywny rzeczownik w identycznym znaczeniu znany gwarom rosyjskim XIX–XX wieku, por. Даль (t. 1: 356), Глот, глотила,
арх. кто прожорливо глотает; обжора; пьяница, питух; || обидчик, озорник
или притеснитель; SRNG (t. 2: 201), глот 3. Бранно. Прожорливый человек,
обжора. Арх., 1846, Арх. Волог. Костром. Курск. 4. Бранно. Пьяница. Арх.,
1846. Арх. Сев.-Двин. Костром. Иван. Пенз. Куйбыш. Тамб. Сарат.
222а гумна veteraria Lumpen
Nazwa znoszonej podartej odzieży widoczna już w zabytkach pisanych XV–
XVII wieku, por. SRJ (t. 4: 159), гуня, 1. Верхняя одежда (1489). 2. Ветхая
одежда (XVII), znajduje następnie doskonałe potwierdzenie w słownikach
gwarowych, por. (Даль, t. 1: 408–09), гуна, гуня худая, ветхая, истасканная
одежда, рубище; заплатник, тяжелко сев. и вост; || поддевка, парусник,
ветхий полушубок или армяк крытый простым холстом твр. прм. || Рубаха,
сорочка вят. || Ветошь, обноски, отрепье, тряпье, тряпица ряз. пен.; лохмотья
у тряпки; SRNG (t. 7: 231), гуна 1. Собир. Ветошь, обноски, тряпье. Ряз.
Пенз., Даль, Пенз., 1960. || Лозмотья, мохры у тряпки. Ряз. Пенз., Даль.
2. Худая, ветхая, изношенная одежда, рубище. Сев. Вост., Даль. || Поддевка,
ветхий полушубок или армяк, крытый простым холстом. Твер. Перм., Даль;
(ibidem 235), гуня 1. Худая, ветхая, истасканная одежда; рубище. Ряз., 1820.
Орл. Курск. Тул. Пенз. Сарат. Самар. Влыд. Нижегор. Казан. Твер. Пск.
Новг. Олон. Арх. Волог. Сев. Вост. Вят. Перм. Свердл. Том. Иркут. Енис.
Якут. 5. Тряпка. Пск., 1850. Влад. Ряз. Кулуж.
239а дикуша fago triticum erisimum wilder Weitzen
Wprawdzie w nieco odmiennym znaczeniu, ale także jako nazwa gatunku
zboża (gryka), wyraz ma bardzo dobre poświadczenie w gwarach rosyjskich, por.
Даль (t. 1: 436) дикуша || Пен. смб. ниж. греча, гречиха […] дикуш ряз. ниж.
дикуша, греча; SRNG (t. 8: 64), дикуша, 1. Гречиха. Пенз. Симб. Нижегор.,
Даль. Сарат., 1852. Сарат., 1824, Сарат. Самар. Симб. Пск. Влад. Иркут.
Амур.
2 Leksyka
na litery a–в została opracowana w innej publikacji, por. F a ł o w s k i 2013.
Wyraz 8.indb 93
2015-02-20 15:19:31
Дикуша, Полевое растение [какое?]. Симб., 1897. Симб. || Растение Fagopyrum tataricum Gaerth., сем. гречишных; гречиха татарская (сорняк). Сиб.
251а доможиры dii penetrales
Interesujące określenie opiekuńczych bóstw domowych w gwarach rosyjskich przybierające dwojaką postać: доможиры / доможилы, por. Даль
(t. 1: 467), доможил живущий в доме, нанимающий дом; или живущий
хорошим домом, составляющий дом. || Астрх. домовой; (ibidem, доможирец
доможира домочадец; SRNG (t. 8: 122), доможил, То же, что домовик =
добрый или злой дух, живущий в доме; домовой. Астрах., Даль. Курск.,
1900–1902. Орл.; доможир, Домосед. Сев.-Двин., 1928; доможира, Дом со
всем хозяйством. Олон., 1912; доможирко, 1. Домосед. Арх., 1949. 2. То же,
что домовик. Арх., 1953.
266b дышло temo Deichsel
[ды]хло
[ды]шель возовїи Wagendeichsel
Trzy synonimiczne nazwy dyszla: ogólnorosyjska (дышло), zachodnioruska
o polskim rodowodzie (дышель) i rzadka gwarowa (дыхло), spotykana także
w tekstach rosyjskich XVII wieku, por. SRJ (t. 4: 397), дышло, Дышло (1667);
дыхло, Дышло (XVII); Даль (t. 1: 508), дыхло […] || Тмб. Дышло; (ibidem),
дышло (нем. и польс.) одиночная оглобля, лесина, заменяющая оглобли
в нерусской, парной упряжи; SRNG (t. 8: 299), дыхло, Дышло. Тамб., 1849,
Тамб. Нижегор.
292а жира pascua Weide
Jako nazwa pastwiska została utrwalona w dawnych zabytkach, chociaż
w nieco odmiennej postaci, por. SRJ (t. 5: 113), жиръ, 2. Пастбище, пажить
(XVI), w gwarach niezwykle rzadka, a także w SRNG (t. 9: 181), ж и р а. Хорошее,
удобное пастбище для скота. Волог., 1883–1889.
293a жолбакъ gangraena Krebs
Termin medyczny szerzej znany w nieco innej szacie fonetycznej (желвак),
por. SRJ (t. 5: 81), желвакъ, Желвак, шишка, утолщение (XVIII ~ XVII–
XVIII); (ibidem), желвь, Желвак, опухоль; шишка (1076; 1674); Даль
(t. 1: 530), желвак, ол. жолвуй, твердая опухольот ушиба, шишка; нарыв или
болячка; SRNG (t. 9: 102), желбак, Опухоль, шишка, желвак. Том; (ibidem),
желвак, 1. Болячка, чирей, нарыв. Волог., 1907, Арх., Забайк., 1906.
293b жрачь balatro epulo comedo Schlummerfreßer
W takiej postaci wyraz nigdzie niepotwierdzony. Znane są wszakże formacje zbliżone, por. Даль (t. 1: 546), жрун, жрунья кто жрет много и жадно
Wyraz 8.indb 94
2015-02-20 15:19:31
ест, прожора, обжора, объедала, не(на)сыть; SRNG (t. 9: 218–219), жрачка,
Обжора. Смол., 1914.
321а замеледить moror commoror sich aufhalten
Niezawodny w takich wypadkach słownik W. Dahla dokumentuje identyczną formę (prefiksalną) czasownika, por. Даль (t. 1: 601), замеледить, начать
меледить, перебирать меледу, начать делать что вяло, медленно, безуспешно,
podobnie jak inne pokrewne formy (bezprefiksalne):
меледнїи tardus lent(us) langsam
[меле]дно lente tarde langsam
Por. SRJ (t. 9: 78), меледа, Медленность, мешкотность; канитель (1647);
Даль (t. 2: 316), меледный, меледкий, медленный, мешкотный.
507b [меледнои] ч[е]л[ове]къ cessator cucnctator saumseliger Mensch
507b [меле]дити cesso cunctor saumig seyn verweilen
Por. Даль (t. 2: 316), меледить (от молоть?), медлить, мешкать, ни туда
ни сюда; ни то ни сё; бавиться, заниматься пустяками или шататься праздно.
507b
337а заякъ capra fera Gemse
Zniekształcony fonetycznie zapis znanego zoonimu, por. Даль (t. 4: 129),
сáйга, сайгá сайгак астрх. орнб. сиб. степное животное антилопа, род между
козы, овцы и олени.
405а казарокъ avis siberica ein siberischer Vogel
Nazwa gęsi syberyjskiej wyłowiona przez autora leksykonu z rękopisu Описание сибирского царства. Forma dopełniacza liczby mnogiej została
potraktowana jako forma podstawowa (zob. o tym niżej), por. Даль (t. 2: 73),
казара, казарка, казаруха (см. гусь), малый дикий гусь, тонкоклювый.
406a калаузъ conductor ein Wegweiser
Wyraz obecny w leksykografii rosyjskiej, ale w nieco innym znaczeniu, por.
Даль (t. 2: 76), калауз, калаус, калауш влгд. сиб. зепь, карман; калита, сума,
мешок, киса; чемоданчик, ранец, узел с поклажей; || капитал, состоянье,
гамза, кошель; SRNG (t. 12: 336), калауз, 1. Небольшой мешок, сумка,
котомка. Перм., 1848. Ср. Урал. Волог. Тюмен. Тобол., 1896. Сиб., 1837;
калаус, 1. Небольшой мешок, сумка, котомка. Волог., 1902. Ср. Урал.
410b карбасъ navicula Schifen
Termin dobrze usytuowany w dawnych tekstach i gwarach rosyjskich, por.
SRJ (t. 7: 76), карбасъ и карбусъ, Гребное парусное судно; карбас (1598);
Даль (t. 2: 91), карбас арх. вообще беломорская лодка; обычно на 4–10 весел,
с двумя шпринтовными (четвероугольные, с древком долонью, с угла на
Wyraz 8.indb 95
2015-02-20 15:19:31
угол) парусами; ходят по рекам и в море, на промыслы […] || Сиб. большая
плоскодонная перевозная лодка; SRNG (t. 13: 75), карбаз, карбас, Большая
высокобортная лодка или гребное судно с парусом, предназначенное для
перевозки грузов. Иркут., 1817. Якут. Сиб. Олон. Краснояр. Арх. Мурман.
Олон. Печор. Волог. Вост.-Казах. Иркут. Вят. Урал. Тюмен. Тобол. Якут.
Помор. Арх., 1855.
411b каршъ caudex Stamm
[кар]чь
Jako nazwa kłody i pnia wyraz ma dobre poświadczenie w dawnych tekstach i gwarach, ale w postaci feminatywnej, por. SRJ (t. 7: 85), карша, Дерево
с большими корнями, смытое с берега и лежащее в воде или под водой (1630);
Даль (t. 2: 94), карча сиб. карша вост. коряга, корга, суковатый пень, ветвистый
обломок, целое дерево с кореньями, подмытое и снесенное водою; замоина,
замытое в песке под водою дерево, опасное для рыболовов и для судов; SRNG
(t. 13: 109), карча, 1. Упавшее старое дерево. Новосиб., 1965. 2. Снесенное
водой, плывущее дерево, пень, коряга и т.п. Астрах., 1841. Волог. Урал. Перм.,
1905–1921. 3. Дерево, подмытое водой. Свердл., 1971. 4. Выкорчеванное
дерево, пень. Новосиб., 1965; (ibidem, 110), карша, 1. Подмытое и упавшее
в воду дерево, пень, коряга. Вост., Даль. 2. Снесенное водой, плывущее дерево,
пень, коряга и т.п. 3. Выброшенное на отмель, берег снесенное дерево, пень
и т.п. Астрах., 1841. Оренб. Урал. Арх. 4. Затонувшее дерево (бревно, пень)
и занесенное песком. Перм. Вост. Вят. Оренб. Астрах. Рост. Урал. Южн.Сиб. Сиб.
411b катагара ergastulum tugurium casa Hütte
Wyraz rozchwiany formalnie z racji swego obcego pochodzenia, wszakże
w miarę stabilny znaczeniowo w różnych źródłach leksykograficznych, por. SRJ
(t. 7: 88), [катагаръ] (?) „шатры, ослоны, катагары” (XVII); Даль (t. 2: 98),
катрага юж. запд. сарай или навес; напогребница (хата?); SRNG (t. 13:
120), катагар, 1. Шалаш для ночлега в лесу. Арх., 1922.
411b катуны mulieres tartaricae Tartarinnen
Wyraz turecki (Фасмер, t. 2: 211) znany już w wieku XV, por. SRJ (t. 7: 93),
катуна, Женщина; хозяйка, госпожа (1496; XVII ~ XVI).
419а клекъ mustum Most
Znaczenie ‘młode wino’ z trudem przebija się przez inne znaczenia gwarowe,
których wypadkową zdaje się być ‘gęsta kleista ciecz’, por. Даль (t. 2: 115), Клек
кал. самое лучшее, отборное, первый разбор; цвет, краса чего. || Игра городки
или чурки. || Лягушачья икра, норост, вакотье; SRNG (t. 13: 284), 3 клёк, 2.
Густая клейкая жидкость. Калуж. 3. Густое сусло. Вят., 1907. 4. Рассол. Смол.
Wyraz 8.indb 96
2015-02-20 15:19:31
421а клуша cuculus cornix Guckuck
Termin ornitologiczny zróżnicowany znaczeniowo, por. Polikarpov (308),
клуша, cornix. Даль (t. 2: 121), клуша, клушка паруша, наседка; квочка,
клоктунья; || галка, птица Corvus monedula; || влгд. чайка, птица, рыболов;
SRNG (t. 13: 314), клуша, 2. Ворона. Пск., 1852. Пск. Твер. 3. Галка. Твер.,
1820. Пск. Смол. Калуж. Орл. 4. Чайка. Волог., Даль. Арх. Помор. Перм.
Урал. Новосиб.
461а кума catin(us) Napf
461а [ку]мичка patella Schißelchen
Nazwa naczynia bogato reprezentowana przez dialekty rosyjskie, por. Даль
(t. 2: 217), кумка арх. нвг. твр. нем. чайная чашка (по себе, без блюдца);
полоскательная чашка; куночка пск. твр.; SRNG (t. 16: 84), 2 кумка, 1. Чашка.
Твер., 1820. Твер. Север. Олон. Арх. Печор. Сев.-Двин. Волог. Новг.
Смол. Пск. Моск. Калуж. Моск., 1857. 2. Чарка, Север., 1908. Сев.-Двин.
3. Полоскательная чашка. Арх. Новг. Твер., Даль; (ibidem 86), 2 кумочка,
Ласк. Чашка. Арх., 1847. Новг. Печор. Яросл. Калуж. Пск.
461b кумоха febris Fieber
Gwarowa nazwa febry zapewne o charakterze eufemistycznym (Фасмер, t. 2:
416), por. Даль (t. 2: 218), || Кума, кумоха, кумошища сев. вост. лихорадка,
лихоманка, трясучка, гнетучка.
464а куръ чечени(т)ся gallus cantat der Hahn krähet
Czasownik gwarowy znów potwierdzony jedynie przez nieoceniony słownik
W. Dahla (Даль, t. 4: 603): чечениться (чеча?) сев. вост. ломаться, чваниться,
жеманиться, ужиматься, важно чиниться, степениться, быть чепорным,
чепориться.
Zaprezentowany wybór słownictwa dialektalnego (litery: г–к), obecnego
w Leksykonie słowiańsko-ruskim, wywołuje wiele wątpliwości i pytań, na które
na obecnym etapie badań nad zabytkiem odpowiedzieć można tylko częściowo.
Badacza interesuje przede wszystkim, skąd cudzoziemiec znający dość przeciętnie ówczesny język rosyjski czerpał tego rodzaju materiał leksykalny. Słowników gwarowych języka rosyjskiego jeszcze wówczas nie było, pojawiły się dopiero w wieku XIX. Jak wynika z informacji przekazanych przez S. Strojewa,
domniemany autor leksykonu Mathurin Veyssière de La Croze „выбирал слова
для своего Лексикона из многих книг, печатных и рукописных” (zob. wyżej).
Gdy chodzi o słownictwo ruskocerkiewne, to francuski orientalista i poliglota
miał do dyspozycji mnóstwo ksiąg cerkiewnych należących do zbiorów biblioteki, w której pracował. Listę tych zabytków dałoby się ustalić, choć wymaga to
bardzo żmudnych badań. Co do słowników, które wykorzystał, to na razie wiadoSlavica Wratislaviensia CLIX, 2014
Wyraz 8.indb 97
2015-02-20 15:19:31
mo na pewno, że korzystał z Leksykonu słowiańsko-łacińskiego J. Sławyneckiego
i A. Koreckiego-Satanowskiego (LSL), a także zapewne z Leksykonu łacińskiego J. Sławyneckiego (LL). Istnieją pewne podstawy, aby przypuszczać, że mógł
mieć dostęp do Leksykonu słowianoruskiego P. Beryndy (Kijów 1627; przedruk
w: Беринда 1961) oraz Leksykonu słowiańsko-grecko-łacińskiego F. Polikarpowa-Orłowa (Moskwa 1704; przedruk w: Polikarpov 1988). Nie ma natomiast żadnych
dowodów na to, że istnieje jakakolwiek zależność między badanym leksykonem
a Nomenklatorem E. Kopijewskiego (Amsterdam 1700).
Skąd natomiast zaczerpnął autor przykłady rzadkich wyrazów gwarowych, na
razie nie jesteśmy w stanie ustalić. Jeśli przyjmiemy, że nie dysponował on źródłami pisanymi, z których mógłby skopiować rosyjskie dialektyzmy, to natychmiast
rodzi się pytanie, czy prawdopodobne jest, aby takie wyrazy zanotował bezpośrednio od rosyjskich informatorów. Jeśli weźmiemy pod uwagę pisownię niektórych
wyrazów, niezgodną z panującą wówczas normą ortograficzną, np. авьосъ, алень,
арьолъ, асеолъ, аслица, асла, атапри, бедерка, блуда, бруха zamiast овесъ,
олень, орелъ, оселъ, ослица, осла, отопри, бедерко, блюдо, брюхо (akanie) czy
бабъ, бухаръ, карчъ, каршъ, крысъ, молкъ zamiast баба, бухара, карча, карша,
крыса, молка (osłabienie wygłosowej samogłoski nieakcentowanej), wydaje się
to w pełni realne. Dostęp do informatorów miał w Berlinie bardzo łatwy (wielu
rosyjskich młodzieńców odbywało wówczas studia w Berlinie), nie musiał w tym
celu podróżować do Rosji.
Jednocześnie wszakże można przytoczyć poważne argumenty przemawiające za tym, że zapisy typu бабъ, бухаръ, карчъ, каршъ, крысъ, кулубасъ, молкъ
zamiast баба, бухара, карча, карша, крыса, кулубаса, молка nie są bynajmniej
wynikiem redukcji końcowej samogłoski nieakcentowanej, lecz najzwyklejszymi błędami autora leksykonu, który, znajdując w tekstach wschodniosłowiańskich
formy przypadków zależnych rzeczowników (np. dopełniacz l. mn.), potraktował je
jako formy mianownika l. poj. Świadczy o tym ponad wszelką wątpliwość fragment zabytku rękopiśmiennego Описание сибирского царства (odpis z początku
XVIII wieku), który zapewne został wykorzystany w charakterze źródła materiału
leksykalnego (obecnie zabytek znajduje się także w berlińskim zbiorze Biblioteki
Jagiellońskiej). A oto interesujący nas fragment:
птицъ, лебеде(и), сте(р)ховъ, жеравъле(и), цапле (sic!), бабъ, гусе(и) казарокъ ро(з)ны(х)
родовъ уто(к), гагаръ, соколовъ, кречетовъ, ро(з)ны(х) цвѣтовъ, ястребовъ, орло(в),
ско(п), челико(в) [ОCS 10a]
Nie ma wątpliwości co do tego, że terminy ornitologiczne (бабъ, казарокъ)
występują w cytowanym tekście w formie dop. l. mn., natomiast w leksykonie figurują jako hasła podstawowe. Także inne wyrazy pochodzą z wymienionego wyżej
zabytku. Mam też pewne podstawy, aby uznać za źródło leksyki rosyjskiej również
inny rękopis ze zbioru berlińskiego Biblioteki Jagiellońskiej, a mianowicie Beschreibung des chinesischen Reiches in russischer Sprache (XVII–XVIII wiek). Ale to na
razie jedynie przypuszczenia, wymagające rzetelnej weryfikacji.
Wyraz 8.indb 98
2015-02-20 15:19:31
W odniesieniu do kwestii, jakie konkretnie dialekty rosyjskie reprezentują
wymienione leksemy i czy zarysowują się w tym względzie jakieś wyraźne tendencje, być może uda się powiedzieć coś więcej na ten temat po dokładnym zbadaniu całego zasobu leksyki dialektalnej ujętej w omawianym słowniku (litery:
a–o). Na tym etapie badań trudno nakreślić jakiś jeden podstawowy obszar, do
którego należałoby wyodrębnione słownictwo.
Jak więc widać, dużo jeszcze upłynie wody w Odrze, zanim uda się znaleźć
wszystkie odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Na razie musimy zadowolić się
tym, że oto mamy przed sobą bardzo wartościowy i bliżej nieznany zabytek, który wnosi wiele nowych faktów i ustaleń do dziejów leksykografii i leksykologii
wschodniosłowiańskiej. Należy tylko żałować, że autor nie doprowadził swojego
dzieła do końca, zatrzymując się na literze „o”.
Literatura
Fałowski A., 2013, Wschodniosłowiańska leksyka dialektalna w rękopiśmiennym słowniku (Lexicon slavo-rutenicum) z początku XVIII w., [w:] „Niejedno ma imię…”. Prace onomastyczne i dialektologiczne dedykowane Profesor Ewie Wolnicz-Pawłowskiej, pod red. E. Dzięgiel
i T. Korpysza, Warszawa.
LL 1973, Лексикон латинський Є. Славинецького, [в:] Лексикон латинський Є. Славинецького.
Лексикон словено-латинський Є. Славинецького та А. Корецького-Сатановського, підготував до видання В.В. Німчук, Київ.
LSL 1973, Лексикон словено-латинський Є. Славинецького та А. Корецького-Сатановського, [в:] Лексикон латинський Є. Славинецького. Лексикон словено-латинський Є. Славинецького та А. Корецького-Сатановського, підготував до видання В.В. Німчук, Київ.
Nomenklator 1700, Номенклатор на русcком, латинском и немецком языках, Амстердам.
ОCS — Описание сибирского царства, rękopis Biblioteki Jagiellońskiej o sygnaturze Ms.slav.
fol. 23.
Polikarpov F., 1988, Leksikon trejazyčnyj. Dictionarium trilingue. Moskva 1704, Nachdruck und
Einleitung von H. Keipert, München [= Specimina Philologiae Slavicae, Bd. 79].
SRJ 1975–, Словарь русского языка XI–XVII вв., т. 1–, ред. С.Г. Бархударов (Ф.П. Филин,
Д.Н. Шмелев, Г.А. Богатова), Москва.
SRNG 1965–, Словарь русских народных говоров, т. 1– cоставил (с 2-ого тома гл. ред.)
Ф.П. Филин, Москва-Ленинград (Санкт-Петербург).
Беринда П., 1961, Лексикон словенороський Памви Беринди, підготовка тексту і вступна стаття В.В. Німчука, Київ.
Горбач О., 1968, Перший рукописний українсько-латинський словник Арсенія Корецького Сатановського та Є. Славинецького, Рим.
Даль В., 1978–1980, Толковый словарь живого великорусского языка, т. 1–4, Москва.
Строев С., 1841, Описание памятников славяно-русской литературы, хранящихся в публичных библиотеках Германии и Франции, Москва.
Фаловски А., 2009, О трех забытых рукописных памятниках восточнославянской лексикографии XVIII века, [in:] forma formans. Studi in onore di Boris Uspenskij, a cura di
S. Bertolissi e R. Salvatore, vol. 1, Napoli.
Фасмер М., 1986–1987, Этимологический словарь русского языка, т. 1–4, Москва.
Wyraz 8.indb 99
2015-02-20 15:19:31
Цонев Б., 1937, Славянски ръкописи в Берлинската държавна библиотека, София [= Сборник на българската академия на науките 31].
Яцимирский А.И., 1921, Описание южно-славянских и русских рукописей заграничных
библиотек, т. 1, Петроград [= Сборник Отделения русского языка и словесности Российской Академии наук, 98].
The unknown East Slavic handwritten dictionary
from the beginning of the 18th century
(Lexicon slavo-rutenicum)
Summary
The article deals with the handwritten dictionary from the first part of the 18th century, which
is kept in the department of manuscripts in the Jagiellonian Library (Ms. Slav. Qu.28 Lexicon slavorutenicum). To some extent its title is erroneous. Actually it is a trilingual dictionary-East SlavicLatin-German, that is not finished as it has been compiled only till the end of letter „o”. It consists
of 746 pages of quarto format. S. Stroyev recognized that the author of the dictionary is Mathurina
Veyssière de La Croze (1661–1739), the French orientalist and polyglot, who worked in the Royal
Library of Berlin.
In the dictionary East Slavic material is mostly represented by Church Slavonic Language
and also there are a lot of Western Ruthenian (Old Ukrainian) words. The author of this article
pays attention mainly to the lexis of Russian language of that period, in particular to the widespread words and phrases, which exist till now without any changes (for example, блядка, блядун,
выблядок, выхухоль, ведьма, вязига, гагара, дышло, задница, лодыжка, лютик, обезьяна,
оглобли, оладьи, отек, отпуск, очень), and also to dialect words, which are used just in some land
areas and have been fixed only in the dialect dictionaries of Russian language (for example, байка,
байник, балушка, балушник, берсень, борозна, ботник, буга, варадомаи, воробец, воспа). This
lexis was systematized and characterized from the viewpoint of land area and analyzed on the base
of the dictionary of W. Dahl and the multivolume Dictionary of Russian Dialects (Словарь русских
народных говоров). The analyzed lexis was quantitatively limited — just letters г-к. The last part
of the article is dedicated to the sources of material, used by the putative author for his dictionary.
Wyraz 8.indb 100
2015-02-20 15:19:31

z początku XVIII wieku - Slavica Wratislaviensia

Transkrypt

Podobne dokumenty

rola powtórzeń w argonautykach apolloniosa z rodos

JĘZYKOZNAWSTWO Adam Fałowski Uniwersytet