Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi // The Attitude

STUDIA POLONIJNE
T. 32. Lublin 2011
ANTONINA KOZYRSKA
LUDNOŚĆ POLSKA NA PODOLU
WOBEC KOLEKTYWIZACJI WSI
Teren, o którym nizDej beFdzie mowa, w okresie wprowadzenia polityki
kolektywizacji wsi byM poMozDony w poMudniowo-zachodniej czeFści Ukraińskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Pod wzgleFdem podziaMu administracyjnego tereny te obejmowaMa najpierw gubernia podolska, a w 1925 roku
zamiast niej utworzono okreFgi: winnicki, kamieniecki, mohylowsko-podolski,
pMoskirowski i tulczyński. W lutym 1932 roku w miejsce okreFgów zostaM
utworzony obwód winnicki, podzielony na 69 rejonów. We wrześniu 1937 roku czeFść tych rejonów odeszMa do nowo utworzonych obwodów kamienieckiego i zDytomierskiego. Terytorium obwodu winnickiego zmniejszyMo sieF do
42 rejonów1. ByM to obszar wazDny pod wzgleFdem strategicznym, jako strefa
przygraniczna Zwiazku
F
Radzieckiego z PolskaF i Rumunia.
F Na Podolu Polacy
mieszkali w duzDych skupiskach, na przykMad w okreFgach winnickim, pMoskirowskim, mohylowsko-podolskim2.
PrzewazDajaca
F wieFkszość mieszkańców Ukrainy zamieszkiwaMa tereny wiejskie. Rolnictwo stanowiMo podstaweF utrzymania rodziny chMopskiej oraz staMo
sieF symbolem ukraińskiego trybu zDycia. SMynne czarnoziemy przyczyniaMy sieF
do lepszej wydajności plonów. UksztaMtowanie terenu i lokalizacja w pasie
lasostepu czyniMo z Podola tereny najbardziej odpowiednie do uprawy roli.
Dr ANTONINA KOZYRSKA [ adiunkt Katedry Europy Wschodniej WydziaMu Politologii
i Studiów MieFdzynarodowych UMK w Toruniu, e-mail: [email protected]
1
%. % " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6 >"
H,D4H@Dnp %n>>4P\8@p @$:"FHn & 20-30-n D@84, w: A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n (20-30-n
D@84 MM FH.), red. %. %"F4:\j&, E. 7":4H8@, A. 7D"&R,>8@, C. A@*8JD, %n>>4Pb 1999,
s. 21.
2
MapeF wieFkszych skupisk polskich na Ukrainie zob.: J. K u p c z a k, Polacy na Ukrainie w latach 1921-1939, WrocMaw 1994, s. 37.
118
Antonina Kozyrska
Korzystne warunki klimatyczne i bardzo dobra gleba wyrobiMy u mieszkańców
tych ziem wieFksze przywiazanie
F
do gospodarki indywidualnej nizD do zespoMowej. Przed 1917 rokiem spoMeczność wiejska byMa podzielona na trzy
warstwy: zamozDnych wMościan – ku=aków (15-20%); średniorolnych – średniaków (okoMo 30%) oraz ubogich – (biedników) (ponad 50%). Biedni chMopi
marzyli nie o wyeliminowaniu bogatych gospodarzy, lecz o upodobnieniu sieF
do nich. Poza tym wieFkszość ziemi ornej pozostawaMa wciaz
FD w reFkach
3
ziemian .
ZameFt spowodowany rewolucjaF 1917 roku i wojnaF domowaF na Ukrainie
zakMóciMy w duzDym stopniu dotychczasowy dobrobyt warstw posiadajacych.
F
Uboga ludność wiosek natomiast liczyMa na poprawienie swej sytuacji
materialnej. W III Uniwersale z 20 listopada 1917 roku, proklamujacym
F
powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL), Centralna Rada zapowiedziaMa nacjonalizacjeF ziemi i przekazanie jej chMopom. ZamozDni wMościanie
byli oburzeni podobnaF perspektywa.
F Zmagania wojsk URL z bolszewikami
odsuneFMy na dalszy plan przeprowadzenie reform, w tym rolnej. Ziemianie
i zamozDne chMopstwo czuli leFk przed rozlewajac
F aF sieF anarchiaF rewolucyjna.
F
Obronie wMasności prywatnej sprzyjaMy krótkie rzady
F hetmana PawMa Skoropadskiego. Odbieranie chMopom wcześniej rozparcelowanej ziemi nie mogMo
jednak sMuzDyć zaprowadzeniu spokoju na wsi. Uboga ludność wiejska buntowaMa sieF, powstawaMy partyzanckie oddziaMy, a zamiast pozDadanej
F
stabilizacji
szerzyMa sieF jeszcze bardziej anarchia4.
ZwycieFstwo bolszewików w wojnie domowej na Ukrainie spowodowaMo
wielkie zmiany w ustroju gospodarki rolnej. Samodzielny wMościanin-gospodarz byM postrzegany przez wMadze bolszewickie jako zagrozDenie dla ich
rezDimu. NalezDaMo zatem przeksztaMcić chMopa z wMaściciela prywatnego w najemnaF siMeF roboczaF w upaństwowionych koMchozach. Realizujac
F ten zamiar,
zaczeFto nawoMywać chMopstwo do porzucenia indywidualnych form gospodarowania, argumentujac
F to lepszaF efektywnościaF gospodarstw kolektywnych. Kolektywizacja wsi miaMa opierać sieF przede wszystkim na ubogim chMopstwie.
FormaF zacheFty miaMy być ulgi przysMugujace
F kolektywom. Państwo popieraMo
tezD zakMadanie spóMdzielni w ramach przygotowań do powszechnej kolektywizacji5. ByMa to faza „komunizmu wojujacego”,
F
kiedy starano sieF utrzymywać
3
?. E J $ H , : \ > 4 6, I8D"p>": nFH@Dnb, 74p& 1993, s. 24, 327-330.
A. C h o j n o w s k i, Ukraina, Warszawa 1997, s. 36-40.
5
E. 7 J : \ R 4 P \ 8 4 6, 7@<J>n2< & I8D"p>n: B,DT, *,FbH4DnRRb, 74p& 1996,
s. 304-309.
4
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
119
napieFte stosunki mieFdzy miastem a wsiaF oraz biedniejszymi a zamozDnymi
warstwami chMopów. W wyniku wywMaszczenia juzD na poczatku
F
lat dwudziestych zostaMy zlikwidowane gospodarstwa kuMackie. Dopiero wraz z wprowadzeniem Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP), na jakiś czas odstapiono
F
od
powyzDszej strategii oraz stworzono warunki dla osiagnie
F F cia wzgleFdnej zamozDności przez niewielkaF liczbeF gospodarstw wiejskich (4% w stosunku do
caMości gospodarstw chMopskich na Ukrainie w 1927 roku i zaledwie 1,4%
w 1929 roku)6.
Interesujace
F obserwacjeF m.in. o stanie wsi na Ukrainie, nastrojach chMopów
i polityce państwa sowieckiego poczyniM sekretarz Konsulatu RP w Kijowie
Ryszard Niezbrzycki podczas wizytacji okreFgu konsularnego jesieniaF 1929 roku. ZauwazDyM on, zDe w porównaniu z KijowszczyznaF i WoMyniem, kolektywów rolnych na Podolu byMo wieFcej i byMy one lepiej wyposazDone w inwentarz zDywy i martwy. MozDliwość korzystania z maszyn rolnych byMa czynnikiem wpMywajacym
F
na wsteFpowanie do koMchozów chMopów, nawet tych zamozDnych. Mimo to koMchozy podolskie zrzeszaMy nieznaczny procent ludności.
KoMchozy byMy źle wyposazDone i zarzadzane.
F
Jeszcze w gorszej sytuacji
znajdowaMy sieF sowchozy, których stan wysMannik polski oceniaM jako
„okropny”7. DoszedM on do wniosku, zDe wynikiem niezrozumienia wsi i krótkowzroczności polityki państwa radzieckiego jest wrogie nastawienie chMopa
do robotnika: „Na Podolu niecheFć i zupeMna apatja [tak w oryginale – A.K.]
wMościan jeszcze bardziej poteFguje sieF. Tu, daleko od wszelkich ośrodków
handlowych, w okolicach, na które wMadze sowieckie, ze wzgleFdu na bezpieczeństwo pogranicza majaF specjalnie zwróconaF uwageF, wMościanin zahukany
i sterroryzowany, pod naciskiem wyteFzDonej agitacji i propagandy, zupeMnie
zdezorientowany politycznie, pozbawiony gMosu i mozDności stanowienia nawet
o zDyciu wewneFtrznym wMasnej wioski, staM sieF jednostkaF zgoMa bierna,
F lecz
z drugiej strony, nie przedstawiajac
F aF zDadnych korzyści dla państwa. Wydajność gospodarki zarówno jednostkowej, jak i tezD kolektywnej, maleje tu
z roku na rok, gdyzD wMościanin nie widzi najmniejszego celu dbania o podniesienie produkcji obciaz
FD ony coraz wieFkszymi powinnościami”8.
6
H. S t r o ń s k i, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach
1929-1939, Warszawa 1998, s. 100; C h o j n o w s k i, Ukraina, s. 92.
7
Sowchozy (F@&N@2 – F@&,HF8@, N@2b6FH&@) I państwowe przedsieFbiorstwa rolne
powstaMy z ziem, które w nasteFpstwie reformy rolnej zostaMy zarekwirowane ziemianom.
KoMchozy natomiast stanowiMy formeF spóMdzielni produkcyjnej, których ziemia pozostawaMa
formalnie wMasnościaF tworzacych
F
jaF chMopów.
8
Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. I, red. S. SteFpień, Przemyśl 1998,
120
Antonina Kozyrska
Powrót do pierwotnych planów powszechnej kolektywizacji gospodarstw
wiejskich rozpoczaM
F sieF w grudniu 1929 roku. ZapowiadaM sieF „wielki przeMom” w rolnictwie. W zamierzeniach wMadz partyjnych miaM on sMuzDyć maksymalnemu wykorzystaniu wsi na rzecz sprawy industrializacji państwa. ChMopi
mieli dostarczać taniaF zDywność dla wykarmienia robotników w miastach. Pod
naciskiem Józefa Stalina Komitet Centralny Partii Komunistycznej uchwaliM
przeprowadzenie caMkowitej kolektywizacji w krótkim terminie9. Upaństwowienie gruntów ornych miaMo doprowadzić do likwidacji warstwy zamozDnego
chMopstwa, które zostaMo uznane za ostatniaF klaseF wyzyskiwaczy. Do organizowanych koMchozów rolnicy mieli wnosić wMasnaF ziemieF, sprzeFt rolniczy,
a czasem takzDe inwentarz zDywy. W taki sposób państwo daz
FD yMo do zmiany
chMopów z wMaścicieli ziemskich w robotników rolnych10. Na potrzeby propagandy i w celu rozszerzenia kategorii „elementu kuMackiego” wymyślono
termin podku=acznik, tMumaczony w sowieckiej prasie polskiej jako ku=acki
podogonek. KolektywizacjeF przeprowadzano czeFsto przy uzDyciu przemocy
i terroru. Za sprzeciw groziMy kary, na przykMad rekwizycji ziemi lub zsyMki
na póMnoc ZSRR caMych rodzin. Odwieczne pragnienie mieszkańców Ukrainy
gospodarowania na wMasnej ziemi obróciMo sieF w tragedieF narodowa.
F Bolszewiccy „wyzwoliciele mas chMopskich z niewoli bogatych wyzyskiwaczy”
zaprowadzili nowy rodzaj pańszczyzny – sowieckiej.
Sprawozdania komitetów partyjnych za lata 1929-1930 ukazujaF szczegóMowe metody wdrazDania powszechnej kolektywizacji wsi. Stosowano chwyty
psychologiczne, w tym element zastraszenia. Na przykMad w rejonie MadyzDyńskim obwodu winnickiego agitacjeF za wsteFpowaniem do koMchozów rozpoczynano od odczytania listy osób, którym groziMy kary za opór11. W rejonie
berszadzkim rolnikom proponowano wpisanie sieF na jednaF z trzech list:
a) kuMacy; b) na SoMówki; c) do koMchozu. Do rozpowszechnionych form perswazji nalezDaMa odmowa obsMugiwania przez sklepy wiejskie osób, które odmawiaMy wstapienia
F
do koMchozów. Sprzedawcy mieli na ścianie w sklepach
tzw. czarne listy takich wrogów wMadzy. Pomimo przymusu i przemocy, lud-
s. 171, dok. 66, ZaMacznik
F
do pisma Konsulatu RP w Kijowie do MSZ w Warszawie z 10 października 1929 roku.
9
C h o j n o w s k i, Ukraina, s. 94-95.
10
M. I w a n o w, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Zwiazku
L
Radzieckim 1921-1939,
Warszawa[WrocMaw 1991, s. 335-336.
11
!. 1 n > R , > 8 @, „G,N, 8H@ >, 2"B4T,HFb & E?1, 2"$,D,<, &Z&,2,<, >"
Q,D>@, <@D,, B@F"*u< >" $"D04 4 B@H@B4<”, „%n>>4RR4>a” 12 IV 2000, s. 5. SOZ –
stowarzyszenia wspólnej uprawy ziemi, pierwotna nazwa koMchozów.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
121
ność wsi stawiaMa opór kolektywizacji. Zamieszki na tym tle przybraMy skaleF
masowa.
F WedMug raportów Zarzadu
F Politycznego ('@FJ*"DFH&,>>@, A@:4H4R,F8@, IBD"&:,>4, – GPU) i wMadz partyjnych środkami przeciwdziaMania podejmowanych przez mieszkańców wsi byMo rozprowadzanie ulotek,
utrudnianie wMadzom organizowania zebrań, na których agitowano do utworzenia koMchozu, pobicia aktywistów partyjnych, sprzeciw wobec aresztowań,
wysiedlenia i rozkuMaczenie chMopów, jak równiezD wystapienia
F
zbrojne czy
organizowanie oddziaMów partyzanckich.
Protesty chMopskie nasiliMy sieF na poczatku
F
1930 roku. Na wsi rozpowszechniaMy sieF hasMa nawoMujace
F do walki z wMadzaF sowieckaF i kolektywizacja.
F
Mieszkańcy wsi Katerynowce okreFgu pMoskirowskiego otrzymali ulotki takiej
treści: „Bat'ko Petluro, powstań, obudź sieF, zobacz jak steFka Ukraina”. We
wsi TerMycze na Humańszczyźnie przyklejona na ścianie rady wiejskiej ulotka
apelowaMa: „W zDadnym wypadku nie sMuchajcie tych, którzy namawiajaF was
do koMchozu. KoMchoz jest dawnaF pańszczyzna.
F Najlepiej beFdzie wzniecić
powstanie, zniszczyć wMadzeF radziecka”
F 12.
Apogeum wystapień
F
antykoMchozowych (tzw. wo=ynki) przypadMo na marzec
1930 roku. Wówczas okoMo 900 tysieFcy chMopów wzieFMo udziaM w wystapieF
niach zbiorowych przeciw polityce kolektywizacji. W okreFgu mohylowskim
niepokoje objeFMy 76 wsi w 13 rejonach. Dla przykMadu, w kilku wsiach rejonu
szarogrodzkiego doszMo do zamieszek po aresztowaniu czterech zamozDnych
chMopów ze wsi Plebanówka. TMum ludzi z kilku okolicznych wsi próbowaM
odbić aresztowanych, przetrzymywanych w budynku milicji w Szarogrodzie.
W wyniku strzaMu zgineFMa jedna osoba, któraF potem niesiono do budynku
rejonowego Komitetu Wykonawczego. DoszMo do pogromu gmachu. TMum zostaM rozpeFdzony przez oddziaM operacyjny. Niepokoje chMopskie miaMy miejsce
równiezD w rejonie murafskim. Z 17 wsi rejonu zamieszki objeFMy siedem (SMoboda Murafska, Murafa, Trawna, Klekotyna, Zajaczkówka,
F
Kopystyryn, MichajMówka), zamieszkaMe przez rzesze Polaków. ChMopi masowo opuszczali
koMchozy. Podobnie trudnaF sytuacjeF zaobserwowano w okreFgu tulczyńskim
(rejony berszadzki, dzDuryński, obodowski). W celu stMumienia powstania,
GPU wysyMaMo w teren swoje oddziaMy. DostarczaMy one centrali interesujace
F
informacje na temat form oporu chMopów. Dla przykMadu [ we wsi Konasze
miejscowa ludność odprawiMa nabozDeństwo zDaMobne za wMadzeF radziecka,
F aw
Kozicach zmuszaMa aktywistów do kleFczenia przed cerkwia.
F Zgodnie z szacunkami GPU w okresie od 20 lutego do 2 kwietnia 1930 roku na Ukrainie,
12
TamzDe.
122
Antonina Kozyrska
doszMo do 1700 zbiorowych wystapień
F
chMopskich, z których 15 zakwalifikowano jako powstania zbrojne (w okreFgach tulczyńskim i odesskim). Obserwujac
F wydarzenia na wsi podczas swojego pobytu na Ukrainie, czMonek Biura
Politycznego Partii Komunistycznej ZSRR Grigorij OrdzDonikidze zaliczyM do
powstań chMopskich ponadto wystapienia
F
w okreFgu szepetowskim i mohylowskim. Mówiac
F o ich pacyfikacji, w tym z uzDyciem karabinów maszynowych,
szacowaM liczbeF ofiar na okoMo 100 zabitych oraz kilkuset rannych. Jako
przyczyny zaistniaMej sytuacji, wymieniaM zbyt przyśpieszone tempo kolektywizacji, gonitwa za wynikami, a takzDe „bestialski porzadek
F
przy zbiórce
materiaMu siewnego, pastwienie sieF nad religiaF i Cerkwia”
F 13.
AkcjaF tMumienia podobnych rozruchów na Podolu dowodziM osobiście szef
GPU na Ukrainie WsewoMod Balicki, nazywany „gilotynaF Ukrainy”. Po przybyciu do okreFgu tulczyńskiego w poMowie marca 1930 roku Balicki stwierdziM,
zDe z 17 rejonów okreFgu niepokoje zarejestrowano w 153 wsiach z 15 rejonów, a z 50 wsi wypeFdzono przedstawicieli wMadzy radzieckiej. WedMug relacji towarzyszacego
F
mu wspóMpracownika J. Pyśmennego, zdumiony sytuacjaF
na miejscu Balicki miaM powiedzieć w waskim
F
kole czekistów, zDe Stalin przesadziM z kolektywizacjaF14. ByMo w tym sporo prawdy, gdyzD w ciagu
F zaledwie
kilku tygodni, od stycznia do poczatku
F
marca, zostaMa zburzona dawna struktura rolnictwa i zagrozDone podstawy bytu mieszkańców wsi radzieckiej15.
Kryzysowa sytuacja na wsi nie mogMa nie wywoMać zaniepokojenia wMadz
centralnych ZSSR. Osiagnie
F F cia aktywistów partyjnych w terenie, wspomaganych przez oddziaMy GPU, doprowadziMy do nacjonalizacji na Ukrainie
okoMo 3,2 milionów gospodarstw rolnych. Pomimo tych sukcesów w republice
doszMo do gwaMtownego pogorszenia sieF sytuacji gospodarczej. Powodem byMa
eliminacja najbardziej produktywnej warstwy rolniczej – tzw. ku=aków – oraz
masowe wybijanie bydMa przez chMopów, którzy nie chcieli oddawać je koMchozom. Dnia 3 marca 1930 roku ukazaM sieF artykuM J. Stalina Zawrót g=owy
od sukcesów, w którym poddaM on krytyce taktykeF przymusowego tworzenia
koMchozów. Takie metody nazwaM nierozsadnymi
F
i reakcyjnymi. GMos Stalina
mógM oznaczać dla chMopów chwileF przerwy na zMapanie oddechu. W rzeczywistości jednak oznaczaM tylko spowolnienie tempa, a nie odstapienie
F
od
polityki caMkowitej kolektywizacji. Marzec 1930 roku mozDna by uznać za
cezureF pierwszego „wojujacego”
F
etapu wprowadzania masowej kolektywizacji.
13
TamzDe.
_. S " B @ & " :, %. 1 @ : @ H " D \ @ &, %F,&@:@* #":4P\846, 74p& 2002,
s. 10, 127-128.
15
C h o j n o w s k i, Ukraina, s. 95.
14
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
123
Ludność wiejska odebraMa jednak sMowa Stalina jako rezygnacjeF z polityki
kolektywizacji i zaczeFMa masowo opuszczać koMchozy16.
Mówiac
F o wypaczeniu linii partyjnej, Stalin zrzuciM caMaF odpowiedzialność
na wMadze lokalne17. Te z kolei próbowaMy skontrolować w jakiś sposób
naduzDycia swoich pracowników. Na przykMad w okreFgu mohylowskim specjalnie wysMane w teren trójki partyjne rozpatrzyMy szereg spraw dotyczacych
F
naduzDyć w czterech rejonach. W trakcie kontroli w rejonie szarogrodzkim
wykazano takie nieprawidMowości, jak przymusowe wciaganie
F
do koMchozów
oraz rozprowadzenie obligacji pozDyczki dla państwa, zakaz sklepom prowadzenia handlu. W rejonie barskim okazaMo sieF, zDe spośród 289 rozkuMaczonych
gospodarstw, 45% nalezDaMo do chMopów średniorolnych. Za wykroczenia uznano takzDe przeprowadzenie kolektywizacji azD 3841 gospodarstw w ciagu
F jednego tygodnia, co udaMo sieF osiagn
F ać
F za pomocaF przymusu, zastraszania
i aresztowań. Z raportów wMadz partyjnych wynika, zDe bezpodstawnie dokonywano rewizji, przywMaszczano skonfiskowane mienie. Sposobem ukarania winnych zazwyczaj byMo najczeFściej udzielenie nagany, pozbawienie stanowiska,
rzadziej wszczeFcie posteFpowania karnego18.
Niepokoje odnowiMy sieF szczególnie jesieniaF 1930 roku w trakcie kampanii
dostaw zbozDa państwu. Do naczelnych wMadz republiki docieraMy wiadomości
o przypadkach kradziezDy koni z koMchozów, niestawieniu sieF ludzi do pracy,
podpaleniach i zbrojnym oporze, strajkach, odmowie korzystania z ulg i kredytów oraz uczestnictwie w zebraniach. W 1930 i pierwszej poMowie 1931 roku wMadze zarejestrowaMy na Ukrainie 4455 wystapień
F
antysowieckich19.
Zgodnie z informacjami GPU tylko w ciagu
F pierwszych trzech miesieFcy 1930
roku na Ukrainie doszMo do 3190 wystapień
F
chMopskich, w których uczestni20
czyMo prawie milion osób . W wyniku ostrych represji opór wsi znacznie
osMabM. Wówczas chMopi uświadomili sobie, zDe koMchozy stawaMy sieF ich
nieuniknionym udziaMem.
16
E J $ H , : \ > 4 6, I8D"p>": nFH@Dnb, s. 505-506.
PodobnaF taktykeF Stalin zastosowaM kilka lat później, inicjujac
F wielkaF czystkeF. Por.
!. A @ : b > F 8 4 6, +0@&. 3FH@D4b 0,:,2>@(@ >"D8@<", ;@F8&" 2003, s. 156.
18
C@28JD8J:,>>b & IECC, „I8D"p>F\846 mFH@D4R>46 /JD>":” 1992, nr 4, s. 89-90,
dok. 15, ?(:b* n>L@D<(DJB4 O77 7A($)I – =7 CEm BD@ &4B"*84 B@8"D">>b B"DHn6>4N n D"*b>F\84N 8,Dn&>48n& >" <nFPbN 2" 2:@&04&">>b &:"*@` Bn* R"F 8@:,8H4&n2"Pnp H" D@28JD8J:,>>b, 5 8&nH>b 1930 D.
19
K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 310.
20
% " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6, s. 14.
17
124
Antonina Kozyrska
Polacy mieszkajacy
F na Ukrainie, w porównaniu do innych narodowości,
wykazywali w wieFkszym stopniu przywiazanie
F
do posiadanej ziemi i cenili
sobie mozDliwość prowadzenia wMasnego gospodarstwa. Wywodzac
F sieF z drobnej szlachty i tzw. Mazurów, w wielu miejscach pozostawali spoMecznościaF
odizolowanaF od innych grup etnicznych. Uwarunkowania historyczne rzutowaMy tezD na ich dystans wobec wMadz. NagMa zmiana systemu gospodarczego
wywoMaMa zdecydowany sprzeciw ludności polskiej. Polacy bronili sieF przed
rabunkowaF formaF ustroju koMchozowego, traktujac
F go jako zamach na wMasność prywatnaF i godność osobista.
F Na ksztaMtowanie sieF takiej postawy miaMa
istotny wpMyw wierność KościoMowi katolickiemu: „Mazurzy i szlachta zaściankowa ustosunkowujaF sieF do bolszewików podobnie, jak ustosunkowywali
sieF do rzadu
F
carskiego przed wojna.
F NajwieFkszaF ich troskaF jest ocalenie
kościoMów. Z pojeFciem «kościóM» Maczy
F
sieF u nich coś wieFcej, anizDeli my to
pojmujemy. Prawdopodobnie czujaF oni, zDe tracac
F kościoMy, tracaF jedynaF
21
spójnieF z Polska”
F . Polskie wioski, poMozDone bezpośrednio w pasie przygranicznym z Polska,
F staMy sieF terenem wyteFzDonych dziaMań wywiadu i propagandy radzieckiej. Poprzez wprowadzenie coraz liczniejszych zasteFpów komunistów, wMadze daz
FD yMy do wieFkszego rozwarstwienia spoMeczności polskiej
i zaostrzenia walki klasowej. W obliczu zagrozDenia wciagnie
F F cia do koMchozów
i deportacji Polacy, niezalezDnie od swej sytuacji materialnej, potrafili sieF
zjednoczyć. ZdarzaMy sieF nawet wypadki, kiedy w wyborach do rad wiejskich
Polacy wysuwali swoich specjalnie przygotowanych kandydatów – „faMszywych” komunistów. SMabe zainteresowanie gospodarkaF kolektywnaF wśród Polaków odbijaMo sieF jednak na ich sytuacji materialnej, która ciagle
F
sieF
pogarszaMa. Nie nalezDac
F do koMchozów, nie korzystali bowiem z zDadnych ulg,
a musieli pMacić wysokie świadczenia na rzecz państwa. Solidarność mieszkańców polskiej wsi potwierdzaMy wMadze partyjne. ZwracaMy one uwageF na
brak świadomości klasowego rozwarstwienia we wsiach polskich, dostrzegajac
F
„jednanie sieF biedoty z elementem kuMackim”. W celu zMamania solidarnego
oporu Polaków wMadze stawiaMy sobie za cel rozbicie tej jedności. Ta wyrózDniajaca
F spoMeczność polskaF cecha sprawiMa, zDe w odrózDnieniu od ukraińskich
mieszkańców wsi, rozkuMaczenie i wysiedlenie dotkneFMo nie tylko zamozDnych
gospodarzy, lecz takzDe „antysowiecki aktyw kontrrewolucyjny”. Ta druga
kategoria okazaMa sieF bardo rozlegMa, do której zaliczono m.in. aktywnych
wierzacych
F
katolików22.
21
22
Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. I, s. 171, dok. 66, s. 179.
S t r o ń s k i, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej, s. 102, 107.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
125
Jednocześnie propaganda sowiecka podsycaMa niespokojne nastroje ludności
pogranicza. Lansowano teorieF planowanej agresji państw burzDuazyjnych na
ZSRR, a przede wszystkim Polski. Polaków z rejonów przygranicznych postrzegano jako potencjalnych dywersantów i szpiegów, czekajacych
F
na obalenie wMadzy radzieckiej. Sekretarz komitetu Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy (KP(b)U) okreFgu winnickiego w raporcie na temat sytuacji
polityczno-ekonomicznej z 1928 roku tak charakteryzowaM ludność polska:
F
„Polacy […] przewazDnie zajmujaF sieF rolnictwem. Polacy mieszkajaF w zwartych skupiskach, znajdujaF sieF pod wpMywem ksieFzDy, do spoMeczności radzieckiej asymilowani w maMym stopniu […] Wrogo nastawieni wobec sMuzDby
w Armii Czerwonej, wśród poborowych obserwuje sieF tendencja ucieczki do
Polski. Zasadnicza ich masa traktuje Podole jako czeFść Polski okupowanaF
przez bolszewików i w razie wojny ma nadziejeF na wybawienie od tej okupacji”23. Zarzuty o szpiegostwo i bojkotowanie koMchozów padaMy bardzo
czeFsto w czasie trwania masowych represji Polaków w latach 1937-1938.
W protokole przesMuchania jednego ze świadków, zeznajacego
F
w sprawie Piotra KapMycznego z Zatok w rejonie barskim, odnajdujemy wypowiedź przypisywanaF oskarzDonemu: „wy biedni chMopi nie wsteFpujcie do koMchozów, nie zakMadajcie stryczka na szyjeF, bo źle wam beFdzie, koMchozy w niedMugiej przyszMości upadna,
F poniewazD wMadza radziecka przestanie istnieć. Na UkraineF
wkrótce przyjdaF Polacy i zorganizujaF swojaF wMadzeF, koMchozy rozwiaz
FD a,
F a koMchoźników beFdaF rozstrzeliwać”24.
Zgodnie z informacjami KP(b)U na poczatku
F
stycznia 1930 roku w okreFgu
kamienieckim na 9 polskich rad wiejskich tylko wieś Nowa Huta zostaMa
caMkowicie skolektywizowana. OkreFgowy komitet partyjny podawaM, zDe zamozDni wMościanie, inteligencja i ksieFzDa utrudniali intensywne dziaMania
podejmowane przez dziaMaczy partyjnych, prowadzac
F agitacjeF przeciw koMchozom. Mimo wszystko komitet partyjny stwierdzaM, zDe „chMopi Polacy,
szczególnie biedota, idzie drogaF sMusznej kolektywizacji”25. Te optymistyczne prognozy zachwiaMy wydarzenia, majace
F miejsce po opublikowaniu artykuMu Stalina z krytykaF „dzikiej” kolektywizacji. JuzD wiosnaF 1930 roku zaczaM
F
sieF proces masowych wystapień
F
z koMchozów, w tym takzDe na Podolu. CzeFsto
23
A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 22, s. 78.
),D0"&>46 ADNn& %n>>4P\8@p ?$:"FHn [dalej cyt.: )!%?], C-6023, @B. 4, FBD.
16379, k. 14, 17.
25
Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. I, s. 186, dok. 68, Informacja
dotyczaca
L sytuacji spo=eczno-politycznej wśród mieszkańców mniejszości polskiej w okreLgu
kamienieckim, 10 stycznia 1930 roku.
24
126
Antonina Kozyrska
na tym tle dochodziMo do zbrojnych potyczek mieFdzy wMościanami a komsomolcami, oddziaMami wojska i GPU. WedMug informacji ukraińskiego GPU,
protestujacy
F w Murafie polscy chMopi, którzy przybyli z okolicznych wiosek,
skandowali hasMa: „Bij komunistów, Polska nam pomozDe, Obaliliśmy cara,
obalimy sowietów, Precz z kolektywizacja,
F Precz z podatkami”26.
W dniach 3-7 maja 1931 roku w kilku okreFgach przygranicznych miaMy
miejsce wystapienia
F
antyradzieckie. O tych zajściach pisaM do centrali KP(b)U
sekretarz komitetu partyjnego rejonu kamienieckiego I. Kulik. Zgodnie z jego
relacja,
F w trakcie niepokojów we wsi Kadijowce spMoneFMo 27 gospodarstw.
PozDar rozpoczaM
F sieF od podpalenia domu czMonka zarzadu
F koMchozu. Niektórzy
gospodarze indywidualni nie zDaMowali wMasnych gospodarstw, mówiac:
F „Niech
pMonie, aby nie przypadMo koMchozowi, bo i tak koMchoz zabierze”27. W celach prewencyjnych w dniu 7 maja w rejonie kamienieckim zostaMa przeprowadzona operacja, majaca
F za zadanie wykrycie elementu kuMackiego i antysowieckiego. W jej wyniku aresztowano 700 osób. Wówczas ustalono, zDe wineF
za organizacjeF zamieszek ponosi weFdrujaca
F od wioski do wioski banda, skMadajaca
F sieF z miejscowych ku=aków, średniaków i kilku koMchoźników. Coraz
czeFściej zdarzaMy sieF próby Polaków z pasu przygranicznego przedostania sieF
na stroneF polska.
F RozpowszechniMa sieF praktyka urzadzania
F
w kierunku granicy procesji z krzyzDem i choragwiami.
F
W taki sposób mieszkańcy polskiej wsi
Nemyryńce rejonu gródeckiego usiMowali przekroczyć graniceF i uratować sieF
od rzadów
F
sowieckich. Zostali zawróceni i rozpeFdzeni przez milicjeF28.
W przekonaniu świadków, fakt organizacji tej procesji miaM wpMyw na deportacjeF polskich rodzin z Nemyryniec do Kazachstanu w 1936 roku29.
Wskazane okoliczności wpMywaMy na wolniejsze tempo kolektywizacji wsi
polskiej na Podolu w porównaniu do ukraińskiej. Jeśli do lata 1932 roku na
Podolu procent skolektywizowanych gospodarstw wynosiM 62, to w polskich
wsiach byM nizDszy i stanowiM okoMo 48%. PrzykMadowo [ w miejscowości
Hreczany w rejonie pMoskirowskim wskaźnik ten wynosiM 37%, a w Maćkow-
26
Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. III, red. S. SteFpień, Przemyśl 2001,
s. 119, dok. 48, Meldunek przewodniczacego
L
DPU USRR W. Balickiego do sekretarza CK
KP(b)U S. Kosiora w sprawie rozruchów w okreLgu mohylewskim, 30 marca 1930 roku.
27
A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 23, s. 81.
28
ByMa to druga po Gródku Podolskim miejscowość w tym rejonie co do liczby osób
przeznaczonych do deportacji. Z Gródka planowano wywieźć 110, a z Nemyryniec 70 rodzin.
S t r o ń s k i, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej, s. 114, 201.
29
Relacja Leontego Wierzbickiego z Marianówki w obwodzie chmielnickim z 25 grudnia
2004.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
127
cach tylko 28,6%. ZMe warunki pracy i niskie zarobki, a w konsekwencji brak
zainteresowania wynikami i zmniejszenie wydajności pracy prowadziMy do
masowego opuszczania koMchozów przez mieszkańców wsi. Wykonanie planu
powszechnej kolektywizacji uMatwiMa organom partyjnym nowa taktyka tworzenia polskich koMchozów narodowościowych. W niektórych z nich Polacy
pracowali dość produktywnie. W poMowie 1933 roku liczba takich koMchozów
w obwodzie winnickim wzrosMa do 12030.
InnaF metodaF niszczenia gospodarstwa indywidualnego byMo obciaz
FD enie je
wysokimi podatkami i powinnościami. PrzewazDnie średnio zamozDni chMopi
mieli do zrealizowania wygórowane normy dostaw zbozDa, mieFsa i innych
artykuMów rolnych. Niewywiazanie
F
sieF naMozDonych zobowiazań
F
groziMo sprzedazDaF wMasności chMopa i skazywaMo go na szukanie zarobku w mieście lub
w koMchozie. Taki system opodatkowania chMopów i konsekwencje jego niewykonania przyczyniMy sieF do spadku wydajności zbiorów i masowego wybijania bydMa. Ostatecznie tylko za pomocaF duzDego terroru wMadze zdoMaMy
zMamać opór ludności polskiej i zrealizować do końca 1933 roku plan kolektywizacji polskich wsi w rejonach przygranicznych31.
JednaF z form represji zastosowanych wobec Polaków z rejonów przygranicznych, staMy sieF masowe deportacje. JuzD w okresie najwieFkszego ruchu
antykoMchozowego na Ukrainie w dniu 5 marca 1930 roku Biuro Polityczne
Centralnego Komitetu Wszechzwiazkowej
F
KP(b) przyjeFMo uchwaMeF O polskich
osadach w obwodach przygranicznych. DotyczyMa ona wysiedlenia z Ukrainy
PrawobrzezDnej wMaścicieli polskich gospodarstw kuMackich. W ten sposób
w stosunku do ludności polskiej rozpoczeFto represje etniczne, które nosiMy
wyraźny charakter polityczny32. Później podobne akcje niejednokrotnie
powtarzano. Na przykMad w grudniu 1934 roku Centralny Komitet KP(b)U
podjaM
F decyzjeF o deportacji z rejonów przygranicznych osiem tysieFcy osób
z gospodarstw polskich i niemieckich33. Planowano tezD wysiedlenie ze skupisk polskich gospodarzy indywidualnych, którzy nie realizowali obowiazkoF
wych dostaw produktów rolnych, a takzDe nielojalnych koMchoźników. W latach 1935-1936 podobne operacje zostaMy powtórzone34. W 1936 roku rozpoczeFto deportacjeF ludności polskiej i niemieckiej z pasa przygranicznego do
30
S t r o ń s k i, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej, s. 102-103, 108-109, 115.
TamzDe, s. 105-106, 109.
32
% " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6, s. 14-15.
33
="Pn@>":\>n <,>T4>4 & I8D"p>n 1920-1930-Hn D@84. mFH@D48@-8"DH@(D"LnR>46
"H:"F, D,*. ;. m. A">RJ8, ?. A. 7@&":\RJ8, #. %. Q4D8@, 74p& 1996, s. 8.
34
% " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6, s. 15-16.
31
128
Antonina Kozyrska
Kazachstanu. W instrukcji sekretarz winnickiego obwodowego komitetu partii
W. Czerniawski polecaM przeprowadzenie akcji w taki sposób, aby nie odbiMa
sieF ona negatywnie na nastrojach koMchoźników oraz pomyślnym przebiegu
prac rolniczych35.
W warunkach nasilajacego
F
sieF zjawiska gModu chMopom coraz trudniej
byMo przetrwać. W rejonach przygranicznych, w porównaniu z poMudniowo-wschodnimi regionami Ukrainy, poczatkowo
F
gModowaMo mniej osób. ByMo to
wynikiem m.in. propagandy. Przez jakiś czas koMchozy przygraniczne cieszyMy
sieF pewnymi ulgami. W niektórych polskich koMchozach, jak na przykMad w
rejonach woMoczyskim i pMoskirowskim, zarobki koMchoźników wynosiMy 7 kilogramów zbozDa za dniówkeF. W duzDo gorszej sytuacji znalazMy sieF liczne
gospodarstwa indywidualne. WMadze komunistyczne wykorzystywaMy gMód, aby
zmusić ludność do wsteFpowania do koMchozów. W 1933 roku dostawy zbozDa
obowiazywaMy
F
juzD nie tylko gospodarzy indywidualnych, lecz takzDe koMchoź36
ników . System obciaz
FD enia chMopów wysokimi podatkami w rózDnych formach i na rózDne cele sprawiaM poczucie niesprawiedliwości i krzywdy, poteFgujac
F jeszcze bardziej nienawiść do rezDimu komunistycznego. W protokole
przesMuchania świadka w sprawie wyzDej wspomnianego Piotra KapMycznego
czytamy wypowiedź przypisywanaF oskarzDonemu: „patrzcie koMchoźnicy, jak
zDyjemy i meFczymy sieF za wMadzy radzieckiej, a w Polsce […] koMchozów nie
ma, a chMopi zDyjaF tam dobrze, chMop spMaci podatek raz do roku i wieFcej od
nich nikt nie bierze, a w Zwiazku
F
Radzieckim biednego chMopa obdzierajaF ze
skóry”37. Aresztowanemu 27 listopada 1937 roku Alojzemu Bajdackiemu
z Trawny zarzucono odmoweF rozprowadzenia wśród koMchoźników obligacji
pozDyczki państwu. Zgodnie z materiaMami śledztwa miaM to argumentować
w taki sposób: „nie chceF grabić chMopów i być sMuzDacym
F
wMadzy radzieckiej”38. WedMug ustaleń śledztwa Bajdacki dMugi czas odmawiaM wsteFpowania do koMchozu, mówiac,
F zDe koMchozy nie saF dla Polaków. OskarzDono go
równiezD o to, zDe po wstapieniu
F
do koMchozu w Starej Murafie prowadziM
agitacjeF przeciw koMchozowi, a praceF w nim nazywaM przymusowa.
F Na podstawie m.in. powyzDszych zarzutów meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 1 lutego
1938 roku.
35
36
37
38
A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 43, s. 114-116.
S t r o ń s k i, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej, s. 116-120.
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 16379, k. 17.
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 24778, k. 27, akt oskarzDenia z 4 grudnia 1937.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
129
Szczególnie cieFzDkaF walkeF o przetrwanie musieli toczyć polscy mieszkańcy
wsi pod koniec lata 1932 roku. W dniu 6 lipca t.r. odbyMa sieF III konferencja
KP(b)U, na któraF przybyli z Moskwy przewodniczacy
F Rady Komisarzy Ludowych WiaczesMaw MoMotow i pierwszy sekretarz PK w Moskwie qazar Kaganowicz. W trakcie jej obrad szef GPU na Ukrainie W. Balicki zapowiedziaM,
zDe majaca
F sieF rozpoczać
F wkrótce kampania zbioru plonów i dostaw zbozDa
przebiegnie w warunkach ostrej walki klasowej z ku=akami, podku=acznikami
i innym elementem antyradzieckim, który przedostaM sieF do koMchozów i agitowaM do rozkradania zbozDa39. Pod koniec 1932 roku w celu zaprowadzenia
porzadku
F
na UkraineF zostali oddelegowani PaweM Postyszew i sekretarz
WKP(b) qazar Kaganowicz. Mówiac
F o organizowanym sabotazDu dostaw zbozDa, i jesiennego siewu, masowych kradziezDach w koMchozach, terrorze wobec
komunistów i wiejskich aktywistów, W. Balicki postawiM tezeF o „niewatpliF
wym istnieniu na Ukrainie zorganizowanego kontrrewolucyjnego podziemia
powstańczego, które ma powiazania
F
z zagranicaF i obcymi wywiadami, gMównie z polskim Sztabem Generalnym”40. Rozkaz operacyjny nr 1 Balickiego
z 5 grudnia 1932 roku dawaM podstaweF do rozgromienia tego podziemia i zlikwidowania spisku chMopskiego. Pomimo „ujawnienia” 1208 grup „kontrrewolucyjnych”, sytuacja z dostawami zbozDa nie ulegMa polepszeniu. Dnia
13 lutego 1933 roku Balicki wydaM rozkaz nr 2 O kolejnych zadaniach agenturalno-operacyjnej pracy organów GPU USRR, w którym mówiM o mozDliwości wybuchu zbrojnego powstania na Ukrainie przed wiosnaF 1933 roku.
W celu wykonania rozkazu GPU wysyMaMo specjalnych emisariuszy do rejonów, w których dziaMali „szpiedzy i powstańcy”41.
Dnia 1 stycznia 1933 roku J. Stalin w telegramie do Komitetu Centralnego
KP(b)U poleciM zakomunikowanie mieszkańcom wsi, zDe osoby, które dobrowolnie oddadzaF ukryte zbozDe, nie beFdaF karane. W przeciwnym razie beFdaF podejmowane dziaMania zgodne z ustawaF O ochronie mienia przedsieLbiorstw
państwowych, ko=chozów i kooperacji, oraz wzmocnienia spo=ecznej (socjalistycznej) w=asności z 7 sierpnia 1932 roku42. Prawo to za rozkradanie
mienia koMchozowego i kooperatywnego przewidywaMo rozstrzelanie z konfiskataF mienia, a w przypadku okoliczności Magodzacych
F
– zamianeF kary
śmierci na pozbawienie wolności na okres co najmniej 10 lat z konfiskataF
39
S " B @ & " :, 1 @ : @ H " D \ @ &, %F,&@:@* #":4P\846, s. 182-183.
Cyt. za: _. S " B @ & " :, =,&4("*">n nFH@Dnp, 74p& 2004, s. 65.
41
S " B @ & " :, 1 @ : @ H " D \ @&, %F,&@:@* #":4P\846, s. 193-194.
42
E. 7 J : \ R 4 P 8 4 6, _. 7 J D > @ F @ &, ;. 7 @ & " : \, 3FH@D4b I8D"4>Z,
74,& 1995, s. 257.
40
130
Antonina Kozyrska
majatku.
F
Amnestia skazanych za powyzDsze przesteFpstwa byMa zakazana, a prawo obowiazywaMo
F
do poMowy lat pieFćdziesiatych
F
XX wieku43. WMadze obwodu winnickiego, odpowiednio do wspomnianej ustawy zwiazkowej
F
oraz ukraińskiej z 9 sierpnia 20 sierpnia 1932 roku, określiMy zasady walki ze spekulacjaF zbozDem. Kary nakMadano na wszystkich winnych, zarówno pracowników partyjnych, przewodniczacych
F
koMchozów, jak i zwykMych koMchoźników44. Wiele koMchozów usiMowaMo obejść wygórowane plany dostaw zbozDa,
aby zachować dla siebie przynajmniej materiaM siewny. CaMe wsie byMy wpisywane na „czarnaF listeF”, co oznaczaMo stosowanie wobec ich mieszkańców
rózDnych form represji w celu pozyskania brakujacych
F
norm zbozDa.
Stalinowska ustawa z 7 sierpnia 1932 roku w historiografii jest znana
takzDe pod nazwaF ludowaF „ustawy o pieFciu kMosach” lub po prostu jako „kMosy”. UkazaMa sieF w trakcie kampanii zbierania plonów. Wobec szerzacego
F
sieF
gModu rozpowszechniMa sieF praktyka „strzyzDenia kMosów” na polach koMchozowych przez wygModniaMych ludzi, nazywanych „cyrulikami”. W celu
egzekwowania prawa na polach koMchozowych lub w poblizDu budowano wiezDe
wartownicze45. Niewiele wystarczaMo, aby zostać skazanym na 8-10 lat robót
przymusowych. W obwodzie winnickim do poMowy lipca 1934 roku sad
F obwodowy wszczaM
F okoMo 150 posteFpowań karnych, zwiazanych
F
z kampaniaF
zbioru plonów. WieFkszość spraw dotyczyMa ścinania kMosów, a 86% oskarzDonych na tej podstawie zostaMo skazanych na pozbawienie wolności, 14% –
na prace przymusowe. CaMe posteFpowanie wraz z wydaniem wyroku zazwyczaj trwaMo do 5 dni. Do 13 września sad
F rozpatrzyM w sumie 409 spraw,
w tym 395 „kMosowych”. Wśród takich byMa, na przykMad, sprawa gospodarza
indywidualnego Radzijewskiego, który na polach stepanowskiego koMchozu
w rejonie woronowickim kosiM koniczyneF. Sad
F skazaM meFzDczyzneF na 10 lat
pozbawienia wolności. Klasyfikowany jako ku=ak Ziemiański ze wsi Horodyszcze rejonu piszczańskiego, naścinaM dwa worki kMosów i zostaM za to
rozstrzelany46.
W rejonie mohylowskim na Podolu sekretarz rejonowego komitetu partyjnego Wodowozenko i kierownik oddziaMu przygranicznego Walejko wysMali
w teren swoich ludzi w celu dokMadnego zbadania sytuacji zDywnościowej
koMchoźników. Po rozeznaniu emisariusze mieli zaklasyfikować koMchoźników
43
44
45
46
S " B @ & " :, =,&4("*">n nFH@Dnp, s. 209.
A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 25, s. 82-83.
C. 7 @ > 8 & , F H, C"*b>F\8" 8@:,8H4&n2"Pnb n (@:@*@<@D, 74p& 1993, s. 252.
A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 26-27, s. 84-88.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
131
do jednej z czterech kategorii: 1) nieposiadajacych
F
zDadnej zDywności; 2) majacych
F
miesieFczny zapas prowiantu; 3) majacych
F
dwutygodniowy zapas zDywnościowy; 4) posiadajacych
F
prowiant na dwa miesiace.
F
PrzykMadowy zapas
koMchoźnika ze wsi Ladowa, zaliczonego do pierwszej kategorii, to dwie
szklanki fasoli, 20 kartofli i kabaczek. W trakcie wspomnianych wypraw dochodziMo do wielu naduzDyć. Kontrola czeFsto przeksztaMcaMa sieF w masowe
przeszukiwania domów i gospodarstw koMchoźników, gdyzD nie dawano wiary
deklaracjom koMchoźników. Czasami tezD koMchoźnikom zabierano niezgMoszony
prowiant. Listy z podziaMem koMchoźników na kategorie sporzadzano
F
w radzie
wiejskiej. O naduzDyciach kontroli poufnie informowaM obwodowy komitet
partii kontroler Sztejnwarec 22 lutego 1935 roku47. Dokument potwierdza
nowaF faleF gModu w kilku rejonach obwodu na poczatku
F
1935 roku.
Na zmniejszenie liczebności ludności wiejskiej, w tym takzDe polskiej,
wywarMo wpMyw ogMoszenie 31 grudnia 1932 roku wprowadzenia systemu paszportowego na Ukrainie. W kwietniu 1933 roku wprowadzono zakaz wydawania paszportów mieszkańcom wsi, który obowiazywaM
F
do 1974 roku. W ten
sposób próbowano zahamować masowe migracje wygModzonym tMumom na
Kaukaz lub do póMnocnych regionów ZSSR48. Zrozpaczona ludność polska
z coraz wieFkszaF nadziejaF spogladaMa
F
w kierunku Polski. Pomimo propagandy
sowieckiej, dość powszechne byMo przeświadczenie o dobrobycie obywateli
państwa polskiego, w tym chMopów. Propaganda radziecka dbaMa jednak
o obalenie takiego wizerunku Polski wśród Polaków mieszkajacych
F
w ZwiazF
ku Radzieckim. W akcie oskarzDenia z 20 grudnia 1937 roku koMchoźnikowi
MichaMowi Nadybskiemu z OkMadnego postawiono zarzut: „SzerzyM wymyślone
pogMoski o dobrobycie rolników w Polsce i prowokacyjne pogMoski o cieFzDkiej
sytuacji ludności w ZSRR”49. Jeden ze świadków w sprawie Piotra Czajkowskiego ze wsi Czemeryskie relacjonowaM, zDe oskarzDony zaprzeczaM kMamstwom propagandy radzieckiej o tym, zDe w Polsce ludzie umierajaF z gModu:
„w to zupeMnie nie wierzeF, tam wszyscy saF syci, obuci i ubrani”50.
Nie mozDna zapominać o jeszcze jednej okoliczności. NiecheFć Polaków
wobec koMchozów na Podolu byMa zwiazana
F
nie tylko z czynnikiem ekonomicznym, ale takzDe religijnym. Mieszkańcy polskich osad byli wychowywani
w duchu wierności KościoMowi katolickiemu. Narzucony laicki kalendarz
47
48
49
50
TamzDe, dok. 38,
S " B @ & " :,
)!%?, C-6023,
)!%?, C-6023,
s. 108-111.
=,&4("*">n nFH@Dnp, s. 81-84.
@B. 4, FBD. 17241, k. 21.
@B. 4, FBD. 11973, k. 111.
132
Antonina Kozyrska
pracy i obrzeFdowość sowiecka staMy w sprzeczności z wielowiekowaF tradycjaF
katolicka.
F Ludność polskaF jeszcze bardziej irytowaMy dziaMania miejscowych
lub przyjezdnych aktywistów-ateistów51. PowyzDsze motywy skManiaMy wielu
Polaków do bojkotowania pracy w koMchozie w niedziele i w uroczystości
kościelne. NajwieFkszaF odwageF pod tym wzgleFdem wykazywali przede wszystkim czMonkowie komitetu parafialnego, kościelni, zakrystianie, katecheci,
organiści, uczestnicy kóMek religijnych. WMaśnie oni w pierwszej kolejności
podlegali aresztowaniu i skazaniu „za propagandeF kontrrewolucyjna”,
F szczególnie w trakcie represji masowych w latach 1937-1938.
CheFć szanowania dni światecznych
F
staMa sieF przyczynaF cierpień wielu Polaków z Murafy – jednej z najwieFkszych parafii katolickich na Podolu. O niestawienie sieF do pracy i agitacjeF w tym kierunku zostaM oskarzDony koMchoźnik
ze Starej Murafy Gracjan Kruszelnicki. Zarzucono mu ponadto przechowywanie w kościele nalezDacego
F
do ku=aków zbozDa, propagandeF przeciw wMadzy
sowieckiej i koMchozowi. Na podstawie wymienionych i innych oskarzDeń meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 26 grudnia 1937 roku – w drugi dzień świat
F
52
BozDego Narodzenia . Przy aresztowaniu Stefana Kulika z pobliskiej Klekotyny zarzad
F rady wiejskiej w wydanej dla NKWD opinii wskazaM na jego
niecheFć do pracy w koMchozie, szczególnie w dni świat
F kościelnych. Wtedy
meFzDczyzna nie szedM do pracy, lecz do kościoMa, gdzie sam organizowaM
śpiewy i nabozDeństwa. Jego postawa i agitacja powodowaMy podobne zachowanie innych koMchoźników. Polak zostaM takzDe uznany za wspóMorganizatora
tzw. wo=ynki w marcu 1930 roku, namawiajac
F kobiety do wypeFdzenia milicji
z budynków kościelnych. W konsekwencji S. Kulik zostaM rozstrzelany
8 grudnia 1937 roku – w uroczystość Niepokalanego PoczeFcia NajświeFtszej
Marii Panny53. Kolejnym powodem niepokojów w Murafie byMo wcześniejsze aresztowanie 14 lutego 1930 roku ksieFdza Wiktora Stronczyńskiego54.
51
WieFcej na ten temat zob.: R. D z w o n k o w s k i, Kośció= katolicki w ZSSR 19171939, Lublin 1997, s. 98-104; J. S z y m a ń s k i, Kośció= katolicki na Podolu. Obwód
winnicki 1941-1964, Lublin 2003, s. 201-214.
52
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 25565.
53
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 24668.
54
Ksiadz
F Wiktor Stronczyński (1868-1938) pracowaM najpierw w parafiach w diecezji
Mucko-zDytomierskiej (quck, LitowizD, WModzimierz WoMyński), a nasteFpnie w kamienieckiej:
w Murafie i MoMczanach. PeMniM tezD funkcjeF najpierw wicedziekana, potem dziekana jampolskiego. Aresztowany 14 lutego 1930 i skazany na 5 lat wieFzienia, przebywaM na zesManiu
m.in. w JarosMawlu, Syktywkarze. W 1937 roku zostaM ponownie aresztowany i w styczniu 1938
rozstrzelany. Zob. R. D z w o n k o w s k i, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 19171939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 455-457.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
133
W świetle materiaMów NKWD miejscowa ludność katolicka podczas pogromu
rady wiejskiej domagaMa sieF powrotu kapMana. JednaF z oskarzDonych o to osób
byM MichaM Maksymyszyn ze SMobody Murafskiej. Oto fragment z jego aktu
oskarzDenia, sporzadzonego
F
16 września 1937 roku: „W 1930 r. braM udziaM
w antykoMchozowych woMynkach, w czasie których rozgromiM miejscowaF radeF
wiejska,
F chodziM po wsi z tMumem z czarnaF flaga,
F nawoMywaM do pobicia aktywistów wiejskich i komunistów, razem z tMumem kuMaków usiMowaM uwolnić
spod strazDy aresztowanego za dziaMalność k-r. [kontrrewolucyjna]
F ksieFdza”55.
MeFzDczyzna nie przyznaM sieF do winy, jednak zostaM skazany na 10 lat Magrów
i skierowany do obozu w Mariińsku.
Po kolektywizacji, gModzie i deportacjach kolejny bolesny cios polskiej
ludności wiejskiej zadaMy masowe represje stalinowskie, majace
F miejsce w
latach 1937-1938. PoprzedzaMy je dwa rozkazy operacyjne ludowego komisarza spraw wewneFtrznych NikoMaja JezDowa. Pierwszy z nich nr 00447 z 31 lipca 1937 roku dotyczyM walki z ku=akami, przesteFpcami i innymi elementami
antyradzieckimi. Poczatek
F
operacji zaplanowano na 5 sierpnia tego roku.
JezDow stawiaM przed pracownikami organów bezpieczeństwa zadanie: „w bezwzgleFdny sposób rozgromić caMaF teF bandeF antyradzieckich elementów, obronić
radzieckich ludzi pracy przed ich kontrrewolucyjnymi knowaniami i raz na
zawsze skończyć z podMaF wywrotowaF robotaF przeciwko podstawom państwa
radzieckiego”56. DziaManie tego rozkazu rozciagaMo
F
sieF na byMych ku=aków,
którzy prowadzili aktywnaF dziaMalność antyradziecka.
F DotyczyMo to zarówno
ku=aków, którzy powrócili po odbyciu kary na wieś, zbiegMych z miejsc odosobnienia, ukrywajacych
F
sieF przed rozkuMaczeniem oraz pracujacych
F
w koMchozach, sowchozach i przedsieFbiorstwach gospodarki rolnej, jak tezD przebywajacych
F
w obozach i koloniach pracy. Wszystkie potencjalne ofiary podzielono na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczono najbardziej aktywny antyradziecki element, który podlegaM natychmiastowemu aresztowaniu, a potem
karze rozstrzelania. Do drugiej kategorii zakwalifikowano reszteF „przesteFpców”, których skazywano na 8-10 lat prac w Magrach, a w wyjatkowych
F
sytuacjach na osadzenie w wieFzieniu. Zgodnie z propozycjami naczelników
terenowych oddziaMów NKWD ustalono limity aresztowań dla obu kategorii.
W USRR liczby te wynosiMy: pierwsza kategoria – 7800, druga – 20 300
osób. Na obwód winnicki przewidziano ogóMem 4000 „miejsc”, w tym 1000
55
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 6737, k. 30.
Cyt. za: N. O c h o t i n, N. P i e t r o w, A. R o g i n s k i j, Limity terroru, „Karta”
1993, nr 11, s. 9.
56
134
Antonina Kozyrska
pierwszej kategorii i 3000 – drugiej. Zgodnie z omawianym rozkazem, represje byMy wymierzone takzDe w rodziny osób represjonowanych z pierwszej kategorii, które byMy zdolne do dziaMań antyradzieckich, oraz zamieszkaMe
w pasie przygranicznym. Takie rodziny podlegaMy przesiedleniu w gMab
F kraju,
natomiast nad rodzinami wszystkich zatrzymanych ustanowiono obserwacjeF57. PrzykMadem ofiary wspomnianej operacji staM sieF Józef Glaziuk-Czetelny ze wsi Pedosy rejonu chmielnickiego. PochodziM on z zamozDnych chMopów, w 1930 roku zostaM rozkuMaczony i zesMany na SyberieF. Wkrótce udaMo
mu sieF stamtad
F uciec, po czym przez pewien czas ukrywaM sieF, mieszkajac
F
w rózDnych rejonach. W 1936 roku zaczaM
F praceF w koMchozie w Pedosach. Po
aresztowaniu w 1937 roku zostaM oskarzDony o ścisMe powiazania
F
z ku=akami,
systematyczne prowadzenie dziaMalności kontrrewolucyjnej. Tego typu aktywność miaMa polegać m.in. na rozpowszechnianiu pogMosek o bliskim przybyciu
na UkraineF Polaków i Niemców, odmowie pozDyczki na potrzeby obrony narodowej. Przy tym miaM wypowiedzieć nasteFpujace
F sMowa: „dosyć juzD pić naszej
krwi, państwu pomogliśmy juzD wiele, niech teraz nam pomagaja”
F 58.
Drugi rozkaz N. JezDowa nr 00485 z 11 sierpnia 1937 roku zapoczatkowaM
F
czystkeF etnicznaF w odniesieniu do mniejszości polskiej59. Celem „operacji
polskiej” byMo udaremnienie antysowieckiej dziaMalności polskiego wywiadu
i likwidacja sieci Polskiej Organizacji Wojskowej na terenie caMego ZSRR.
Operacja miaMa być przeprowadzona w ciagu
F trzech miesieFcy, czyli do 20 listopada, jednak termin ten kilkakrotnie przedMuzDano. Zgodnie z rozkazem, represjonowanych dzielono na dwie kategorie. Zakwalifikowani do pierwszej
kategorii musieli być rozstrzelani jako najbardziej niebezpieczni wrogowie.
ByMa to „caMa szpiegowska, dywersyjna, szkodnicza i powstańcza kadra polskiego wywiadu”60. Druga kategoria represjonowanych to mniej aktywne
osoby, które podlegaMy karze 5-10 lat wieFzienia lub obozów. Obie operacje
stwarzaMy dogodnaF okazjeF dla rozprawienia sieF państwa z polskimi mieszkańcami wsi Podola, którzy nadal byli odbierani jako dywersanci, szpiedzy oraz
przeciwnicy wMadzy radzieckiej i koMchozów. Podajac
F jedynie „orientacyjne
limity” osób przeznaczonych do aresztowania, N. JezDow pozwoliM na ich
wielokrotne przekroczenie na wniosek naczelników terenowych oddziaMów
57
TamzDe, s. 10-11.
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 17737, k. 24.
59
Tekst rozkazu i inne materiaMy zwiazane
F
z omawianaF sprawaF zob.: _. S " B @ & " :,
%. A D 4 F H " 6 8 @, %. 1 @ : @ H " D \ @ &, Q7-'AI-=7%) & I8D"p>n: @F@$4, L"8H4,
*@8J<,>H4, 74p& 1997, s. 347-377.
60
Cyt. za: O c h o t i n, P i e t r o w, R o g i n s k i j, Limity terroru, s. 28.
58
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
135
NKWD. Jeśli jesieniaF i zimaF 1937 roku NKWD na Ukrainie skupiM sieF na
wykonaniu rozkazu nr 00447, to od stycznia i lutego gMównym kierunkiem
jego dziaMań staMy sieF sprawy narodowościowe, w tym polska nr 00485.
Oznacza to, zDe wieFkszość Polaków padMo ofiarami represji ze wzgleFdu na
swoje pochodzenie narodowościowe.
Podobnie jak wcześniej, NKWD zwróciMo szczególnaF uwageF na obwód
winnicki oraz na nowo utworzony kamieniecki, zamieszkaMe przez zwarte
grupy ludności polskiej. RozpoczeFMy sieF masowe aresztowania niewinnych
Polaków. MateriaMy śledcze świadcza,
F zDe najwieFcej z nich represjonowano na
podstawie rozkazu nr 00485. W aktach oskarzDenia czeFsto wysteFpuje zarzut
wrogiego nastawienia wobec kolektywizacji i koMchozów. UwzgleFdniano pochodzenie spoMeczne Polaków, ich status klasowy przed i po rewolucji, postaweF wobec procesu organizacji koMchozów oraz stosunek do pracy w koMchozie i ustroju koMchozowego. SzczegóMowe obwinienia dotyczyMy rózDnych
form sprzeciwu ludności polskiej, jak agitacja przeciw koMchozowi, opór
rozkuMaczeniu, udziaM w wo=ynkach 1930 roku, sabotazD pracy w koMchozie,
celowe uszkodzenie sprzeFtu i maszyn koMchozowych, produktów rolnych itp.
W wielu przypadkach stawiane zarzuty caMkowicie lub czeFściowo nie miaMy
nic wspólnego z rzeczywistościa.
F FormuMowane byMy zazwyczaj na podstawie
wymuszonych zeznań samego aresztowanego lub świadków, czeFsto równiezD
przebywajacych
F
w wieFzieniu. Z tego wzgleFdu nie mozDemy je uznać za wiarygodne dowody w sprawie. Tym samym same materiaMy procesowe nie dajaF
mozDliwości jednoznacznego potwierdzenia faktów, jak na przykMad udziaM osoby w wydarzeniach, a tym bardziej jej wypowiedzi. O przyznaniu sieF do winy
decydowaMa raczej odporność psychiczna oraz fizyczna oskarzDonego na rózDnego typu tortury. Lokalne organy bezpieczeństwa nie zabiegaMy przeciezD o dotarcie do prawdy, lecz o wykonanie dyrektyw centrali w Moskwie i Kijowie.
W tym pracownicy winnickiego oddziaMu NKWD wyrózDniali sieF szczególnaF
gorliwościaF61. O bezpodstawności inkryminowanych Polakom przesteFpstw
świadczaF decyzje o ich rehabilitacji jako ofiar represji stalinowskich, na
podstawie ukazu Prezydium Rady NajwyzDszej ZSRR z 16 stycznia 1989 roku.
Prześledzenie losów kilku Polaków z obwodu winnickiego pomozDe zrozumieć ogrom tragedii, która dotkneFMa tysiace
F polskich mieszkańców Podola.
Wielu Polaków z okolicy wspomnianej Murafy zostaMo skazanych ze wzgleFdu
61
Podobny tragiczny los spotkaM samych oprawców. W okresie wielkiej czystki zarzad
F
winnickiego obwodowego NKWD zostaM aresztowany i osadzony
F
za cieFzDkie wykroczenia w
sferze wymierzania sprawiedliwości socjalistycznej, popeMnione w czasie masowych represji w
latach 1937-1998. WieFcej zob.: A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, s. 185-197.
136
Antonina Kozyrska
na swoje pochodzenie spoMeczne oraz udziaM w wystapieniach
F
przeciwko
koMchozowi w marcu 1930 roku, sprzeciw wobec rabunkowej polityki państwa
na wsi. Franciszkowi Bajdackiemu ze Starej Murafy inkryminowano zmuszanie ludzi do uczestnictwa w pogromie koMchozu. Ponadto zarzucono mu stawianie oporu w czasie kampanii dostaw zbozDa państwu, przypisujac
F mu wypowiedź: „wMadzeF radzieckaF nalezDy karmić nie chlebem, lecz kula”
F 62. W celu uratowania zbozDa przed konfiskataF meFzDczyzna miaM zakopać w swoim
ogrodzie dwa worki pszenicy. Za niewykonanie obowiazkowych
F
dostaw czeFść
jego mienia zostaMa sprzedana. MeFzDczyzna zostaM skazany na 10 lat Magrów.
Innego mieszkańca wspomnianej miejscowości, Franciszka Szklarczuka,
NKWD równiezD uznaMo za jednego z organizatorów i aktywnych uczestników
zamieszek w Murafie w 1930 roku. Polak pochodziM ze średnio zamozDnej
rodziny, wykonywaM rózDne zawody na przykMad krawca. W 1934 roku jego
majatek
F
zostaM wystawiony na sprzedazD. Przed aresztowaniem 24 listopada
1937 roku nie nalezDaM do koMchozu, a prowadziM wMasne gospodarstwo i byM
uznawany za średnio zamozDnego. ZostaM rozstrzelany 14 grudnia 1937 roku63. Po zrewidowaniu jego sprawy w 1961 roku okazaMo sieF, zDe meFzDczyzna
w ogóle nie uczestniczyM w marcowych wydarzeniach 1930 roku. Czynny
udziaM w marcowej wo=ynce przypisywano takzDe Adolfowi BiaMousowi ze SMobody Murafskiej, który „przebrany w damskaF suknieF kierowaM grupaF kobiet,
gromiM wMasność koMchozu […] BeFdac
F wrogiem sowwMadzy, prowadziM agitacjeF
kontrrewolucyjnaF wśród ludności, terroryzowaM aktyw wsi, rozpowszechniaM
prowokacyjne pogMoski o rychMym przyjściu Polaków na UkraineF, groziM rozprawieniem sieF z wMadzami wsi. Jego mieszkanie stanowiMo miejsce spotkania
elementu antysowieckiego i kryminalnego”64. MeFzDczyzna zostaM rozstrzelany
31 stycznia 1938 roku. WieFcej szczeFścia miaM jego ziomek, koMchoźnik Józef
Antoniuk, który za udziaM w pogromie koMchozu zostaM skazany na 10 lat prac
przymusowych65.
Nie mniej tragiczny los spotkaM wielu Polaków, którzy mieli jakiekolwiek
powiazania
F
z zamozDnymi gospodarzami. Do ku=aków zaliczano na przykMad
Macieja Gabala z Trawny, poniewazD po rewolucji posiadaM 9 hektarów ziemi,
arendowaM 2 hektary i wykorzystywaM najemnych pracowników. Inkryminowano mu udziaM w wystapieniach
F
1930 roku, wrogie nastawienie do wMadzy
62
63
64
65
)!%?,
)!%?,
)!%?,
)!%?,
C-6023,
C-6023,
C-6023,
C-6023,
@B.
@B.
@B.
@B.
4,
4,
4,
4,
FBD.
FBD.
FBD.
FBD.
6948, k. 28, akt oskarzDenia z 2 grudnia 1937.
11204, k. 22, akt oskarzDenia z 26 listopada 1937.
22191, k. 27, akt oskarzDenia z 25 grudnia 1937.
9714, k. 28.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
137
sowieckiej, utrzymywanie bliskich kontaktów z miejscowymi ku=akami. Za
opór przy realizacji dostaw zbozDa w 1932 roku jego gospodarstwo zostaMo
zlikwidowane, a on sam zostaM pozbawiony praw wyborczych. Ponadto meFzDczyzna nie podpisaM sieF na obligacje pozDyczki na rzecz obrony państwa oraz
nawoMywaM do tego koMchoźników. Do winy przyznaM sieF czeFściowo i zostaM
rozstrzelany 26 grudnia 1937 roku66.
Równie kuMackie pochodzenie wypomniano Józefowi Kopytczukowi
z Trawny. W 1933 roku byM on aresztowany, miaM tezD represjonowanych
krewnych. W chwili aresztowania 27 listopada 1937 roku pracowaM w koMchozie jako stolarz. W akcie oskarzDenia z 2 grudnia 1937 roku znalazMa sieF
wzmianka o tym, zDe prowadziM agitacjeF przeciw koMchozowi. MiaMa ona polegać na nazwaniu koMchozów katorga,
F nawoMywaniach w czasie kampanii
dostaw zbozDa do dostarczenia państwu ziarna wilgotnego i niskiej jakości.
MeFzDczyzna zostaM skazany na 10 lat Magrów. W trakcie rewizji jego sprawy
śledczej w 1958 roku świadkowie z 1937 roku nie potwierdzili jednak swoich
zeznań, a uznali je za sfaMszowane i podpisane przez nich pod przymusem67.
Kajetana Biernackiego z Trawny, aresztowanego 25 listopada 1937 roku,
oskarzDono o to, zDe beFdac
F czMonkiem rady wiejskiej, w 1932 roku uprzedzaM
ku=aków o majacych
F
nastapić
F
rozkuMaczeniach. Wcześniej juzD byM skazany na
trzy lata wieFzienia za ukrycie zbozDa, które zakopaM w ziemi. Za kradziezD
pszenicy byM kilkakrotnie wyrzucany z koMchozu, a czeFść jego majatku
F
zostaMa
sprzedana. W chwili aresztowania w 1937 roku nalezDaM do koMchozu jako
średnio zamozDny. Za agitacjeF przeciwko koMchozowi i rozpowszechnianie
pogMosek o lepszym zDyciu w Polsce zostaM skazany na 10 lat Magrów. Polak
nie uznaM tych zarzutów i dwa lata później bezskutecznie staraM sieF o unie68
wazDnienie wyroku skazujacego
F
.
Za szkodliwaF agitacjeF poniósM śmierć mieszkaniec Klekotyny Ignacy KucoMabski. ZostaM on oskarzDony o namawianie koMchoźników do opuszczenia
koMchozu, a gospodarzy indywidualnych – do niewsteFpowania do koMchozów
z powodu ich bliskiego upadku. W relacji świadka KucoMabski nazywaM koMchoz pańszczyzna,
F a wMadzeF radzieckaF zwaM rabunkowaF i zneFcajac
F aF sieF nad
ludnościa.
F Poza tym Polak byM aktywnym katolikiem, który organizowaM po-
66
67
68
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 22846.
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 7739.
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 6987.
138
Antonina Kozyrska
moc dla skazanego ksieFdza Stronczyńskiego. Pomimo nieprzyznania sieF do
winy, meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 2 grudnia 1937 roku69.
Opinia rady wiejskiej MichajMówki z 27 grudnia 1937 roku stanowiMa
wystarczajac
F aF podstaweF do najwyzDszego wyroku na koMchoźnika Jana SzwedeF:
„Z pochodzenia kuMak, wedMug narodowości Polak, fanatyk religijny, organizator rózDańców, w przeszMości polski legionista”70. ByMo to streszczeniem
najpowazDniejszych wysteFpków i ewidentne uznanie za wroga klasowego. Jeden ze świadków, zeznajacych
F
w sprawie Szwedy, przytaczaM jego wypowiedź
z 1929 roku dotyczac
F aF kolektywizacji: „wymyślili jakieś koMchozy i nikomu
one nie saF potrzebne, zgromadzaF sieF lenie i wymyślaja,
F zDe za cara byMo
dobrze, nikt jeden drugiego nie zaczepiaM, a teraz tylko dawaj i dawaj”71.
Świadek tezD zeznawaM, zDe Szweda sprzeciwiaM sieF pMaceniu podatków, straszac
F
bliskim nadejściem chwili rozliczenia sieF wMadzy przed ludźmi.
Faustyn Mazur ze wsi Popowce rejonu kopajgrodzkiego próbowaM odzyskać
przynajmniej czeFść ziemi, zagarnieFtej przez miejscowy koMchoz. W tym celu
bez wiedzy zarzadu
F koMchozowego obsiaM teF dziaMkeF dla siebie. Wśród innych
postawionych mu w 1937 roku zarzutów, znalazMo sieF szkodnictwo, rozkradanie mienia koMchozowego i odmowa wykupienia obligacji na rzecz obrony narodowej: „Na budoweF kościoMa i dla ksieFdza SokoMowskiego daMbym sto rubli,
a dla wMadzy sowieckiej nie dam, jaF jak dziurawy worek nie da sieF nakarmić”72. Polak zostaM rozstrzelany.
Liczne aresztowania Polaków przeprowadzono w rejonie barskim. Jeden
ze świadków w sprawie Piotra Czajkowskiego, ksieFgowego kooperatywy we
wsi Czemeryskie, przytaczaM jego wypowiedzi: „GMupi ten beFdzie, co pójdzie
do koMchozów, a kiedy wszyscy nie pójda,
F to nie beFdzie koMchozów i duzDo
lepiej beFdzie sieF zDyMo […] Ja nie wsteFpowaMem do koMchozu i z gModu nie
puchneF, jak oto koMchoźnicy, mi starczy chleba jeszcze do nowego […]”73.
Józefa Nadybskiego z OkMadnego, pracownika zakMadów tkackich, oskarzDono
o czynny udziaM w wystapieniach
F
antykoMchozowych w trakcie kolektywizacji
lat 1930-1932. Ponadto zarzucono mu, zDe na organizowanych u siebie zebraniach Polaków dowodziM im przewageF gospodarki indywidualnej i opowiadaM
o lepszym zDyciu rolników w Polsce. PrzyznaM sieF do winy i zostaM skazany
na 10 lat Magrów. W 1959 roku jego córka staraMa sieF o rehabilitacjeF ojca.
69
70
71
72
73
)!%?, C-6023,
)!%?, C-6023,
TamzDe, k. 21
)!%?, C-6023,
)!%?, P-6023,
@B. 4, FBD. 21645, k. 17-18, akt oskarzDenia z 13 listopada 1937.
@B. 4, FBD. 22184, k. 8.
@B. 4, FBD. 22700, k. 43, akt oskarzDenia z 16 listopada 1937.
@B. 4, FBD. 11973, k. 110.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
139
Podczas powtórnego przesMuchania świadkowie potwierdzili swoje wcześniejsze zeznania – agitacjeF przeciw koMchozowi i wMadzy radzieckiej – dlatego
wyrok utrzymano74.
Tragiczny los dotknaM
F MichaMa Zawadzkiego z Szerszeni. PochodziM on
z ubogiej rodziny chMopskiej. Przed rewolucjaF miaM jedynie dom i niewielkaF
dziaMkeF. Po rewolucji jego sytuacja zaczeFMa sieF poprawiać. AwansowaM do
kategorii średniaków jako wMaściciel 20 hektarów ziemi uprawnej. Taki stan
trwaM jednak niedMugo, poniewazD przed 1937 rokiem byM trzykrotnie karany
przez radeF wiejskaF za niespMacenie podatków oraz odmoweF dostaw zbozDa. Po
raz pierwszy zostaM ukarany w 1934 roku, kiedy zabrano mu 30 pudów ukrytego zbozDa i naMozDono kareF w wysokości 50 rubli. W nasteFpnym roku zostaMa
sprzedana wieFksza czeFść jego majatku,
F
w tym zwierzeFta hodowlane i budynki
gospodarcze, zapasy zDywności i rzeczy osobiste. W 1936 roku sprzedano
reszteF jego wMasności. Nawet po dotkliwych doświadczeniach, pozbawiony caMego swojego dorobku nie wstapiM
F do koMchozu. ZarabiaM na zDycie wykonujac
F
rózDne drobne prace. ByM bardzo pobozDnaF osoba,
F a w parafii w Barze peMniM
funkcjeF kościelnego. Po aresztowaniu 23 grudnia 1937 roku na przesMuchaniu
zeznawaM, zDe na jednym ze spotkań kóMka rózDańcowego w swoim domu czytaM
zgromadzonym Polakom konstytucjeF. WyjaśniaM im, zDe zgodnie z konstytucjaF
ziemia z koMchozów zostanie zwrócona rolnikom i nie trzeba beFdzie chodzić
do pracy w koMchozie. Polak zostaM oskarzDony o szerzenie pogMosek o likwidacji koMchozów, nawoMywanie do bojkotowania pracy w koMchozie, niewykonanie obowiazkowych
F
dostaw zDywności wobec państwa. ZostaM rozstrzelany
75
31 stycznia 1938 roku .
Inna mieszkanka Szerszeni, Anna Chrystofor, 1 stycznia 1938 roku zostaMa
skazana na 10 lat Magrów m.in. za wypowiedzi przeciw systemowi gospodarki
kolektywnej. Inkryminowano jej przytaczanie nieprawdziwych faktów o lepszym zDyciu rolników w Polsce oraz szerzenie pogMosek o rychMym nadejściu
rzadów
F
polskich na Ukrainie, a wraz z tym represji wobec koMchoźników.
W 1930 roku wieFksza czeFść majatku
F
kobiety i jej meFzDa zostaMa skonfiskowana
przez radeF wiejska,
F a rodzinie zostawiono jedynie dom i dziaMkeF. Jak sieF
potem okazaMo, aresztowaniem kobiety byM zainteresowany sasiad,
F
który chciaM
przejać
F jej dom. Przed aresztowaniem w dniu 24 grudnia 1937 roku kobieta
nie pracowaMa w koMchozie, a opiekowaMa sieF cieFzDko chorym meFzDem. Byli
bezdzietnym maMzDeństwem, bardzo pobozDnym. Po aresztowaniu kobiety w do-
74
75
)!%? C-6023, @B. 4, FBD. 6719.
)!%? C-6023, @B. 4, FBD. 14570.
140
Antonina Kozyrska
mu pozostaM sam niepeMnosprawny maz
FD , który kilkakrotnie zwracaM sieF do
najwyzDszych instytucji ZSRR o skasowanie wyroku zDony. W swoich prośbach
wskazywaM na cieFzDki stan swojego zdrowia, wymagajacy
F opieki, oraz na
faMszywe oskarzDenie zDony przez chciwego sasiada.
F
Rozpaczliwie nazywaM
Stalina „ojcem”, aby tylko pozwolono mu przyjechać do zDony i zamieszkać
z nia.
F O rewizjeF swojej sprawy prosiMa takzDe pani Anna, piszac
F 3 stycznia
1941 roku do generalnego prokuratora ZSRR. PowyzDsze petycje maMzDonków
wówczas zostaMy odrzucone76. Maz
FD kobiety przezDyM w samotności zaledwie
kilka lat, natomiast Anna Chrystofor zmarMa prawdopodobnie w trakcie odbywania kary.
W protokole z przesMuchania koMchozowego kowala z Seferówki MichaMa
PawMyszyna czytamy, zDe oskarzDony „przyznawaM sieF” do niecheFci do koMchozów. MówiM na przykMad, zDe ludzie majaF juzD dość koMchozów i zDe wMadza
sowiecka, widzac
F taki sprzeciw, sama rozwiaz
FD e koMchozy77. W akcie oskarzDenia przypisano mu ponadto zmyślone wypowiedzi o zMym zDyciu w ZSSR:
prześladowaniach Polaków, neFdzy i gModzie. Zarzucono mu tezD odrywanie
koMchoźników od pracy, agitacjeF do uczestnictwa w kóMkach rózDańcowych. Na
podstawie powyzDszych zarzutów meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 19 stycznia
1938 roku. RafaM BorzDemski z Wierzbowca w rejonie murowano-kuryMowskim
za zaniedbania w trakcie kampanii siewnej w 1934 roku zostaM wykluczony
z koMchozu. W 1937 roku zostaM oskarzDony o agitacjeF przeciw koMchozowi:
„mówi, zDe w koMchozach ile nie pracuj, to niczego nie dostaniesz. Wkrótce
zacznie sieF wojna z Japonia,
F wtedy koMchozów nie beFdzie”78. Polak przyznaM
sieF do winy i zostaM rozstrzelany 15 grudnia 1937 roku.
Represje stalinowskie objeFMy nie tylko szeregowych koMchoźników czy
gospodarzy. W ramach wielkiej czystki wznowiono kary w stosunku do kadr
kierowniczych, odpowiedzialnych za sytuacjeF na wsi. Jak informowaMa prokuratura obwodu winnickiego Obwodowy Komitet Partii 10 kwietnia 1938 roku,
ulubionaF metodaF walki wrogów ludu z gospodarkaF socjalistycznaF byMo rolnictwo. W tym celu wrogowie wMadzy radzieckiej obsadzali zarzady
F rejonów
i koMchozów dywersantami, którzy szkodzili organizacji pracy i przez to wywoMywali niezadowolenie koMchoźników. Prokuratura obwodowa przeprowadziMa trzy procesy pokazowe takich wrogów ludu79.
76
77
78
79
)!%? C-6023, @B. 4, FBD. 22423.
)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 17291, k. 11.
)!%?, C -6023, @B. 4, FBD. 18413, k. 18, akt oskarzDenia z 16 listopada 1937.
A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 73, s. 174-177.
Ludność polska na Podolu wobec kolektywizacji wsi
141
Bilans represyjnej polityki stalinowskiej to śmierć wielu istot ludzkich.
W obwodzie winnickim, w porównaniu z innymi obwodami Ukrainy, liczba
represjonowanych byMa bardzo wysoka. W wykazie osób represjonowanych
w obwodzie za okres 30 lat (1920-1950) z ogólnej liczby 32 tysieFcy jedna
trzecia przypada na osoby pochodzenia polskiego80. W okresie kulminacyjnym terroru stalinowskiego – w latach 1937-1938 – liczbeF ofiar w obwodzie szacuje sieF na okoMo 13 800 osób. Z nich blisko 7800 osób (prawie
60%) zostaMo rozstrzelanych. Z ogólnej liczby prawie 14 tysieFcy ofiar represji
Polacy stanowiaF ponad trzeciaF czeFść (okoMo 4000 osób). Z nich 71% otrzymaMo wyrok śmierci i jest to najwyzDszy wskaźnik w zestawieniu z innymi narodowościami81. Próba obliczenia chociazDby szacunkowej liczby ofiar śmiertelnych wśród Polaków pochodzacych
F
ze wsi, z pewnościaF byMaby bardzo
trudna. Zdecydowany opór, stawiany przez niaF wobec kolektywizacji, konfiskaty ziemi i mienia, prób zatarcia samej świadomości wMasności prywatnej,
wywarM wpMyw na wielkie straty w ludności polskiej na Podolu. Prowadzenie
wMasnego gospodarstwa stanowiMo nieodMaczny
F
element tradycji narodowej podolskich Polaków. Brak akceptacji przez Polaków kolektywnej formy gospodarki rolnej pozostawaM nawet po ich przymusowym zapisaniu do koMchozów.
Tylko za pomocaF terroru, bezwzgleFdnych prześladowań wMadzy radzieckiej,
udaMo sieF zMamać ten opór. Sytuacja geopolityczna regionu, stan stosunków
radziecko-polskich w latach trzydziestych ubiegMego wieku przesadziMy
F
o losie
tutejszych Polaków. Proces „oczyszczania” strefy przygranicznej od elementu
polskiego obróciM sieF w tragedieF narodowa.
F
THE ATTITUDE OF THE POLISH POPULATION
IN PODOLIA TOWARDS COLLECTIVE FARMING
S u m m a r y
At the end of 1929 the Soviet authorities started a country-wide collectivization
campaign that consisted in liquidation of individual farms and combining their land,
agricultural machines and other equipment and livestock into collective farms. This
was supposed to boost the efficiency of work and agricultural production. Villages
were to constitute the base for towns, which was indispensable in executing the plans
80
81
S t r o ń s k i, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej, s. 236, 244-247.
% " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6, s. 20-21.
142
Antonina Kozyrska
of industrialization of the Soviet state. The collectivization process was proceeding
slowly, raising strong opposition from the farmers. The authorities used various
forms of psychological pressure, financial sanctions and repressions including
deportations. A fast pace of collectivization in its first stage and the brutal methods
of its effecting shook the existing structures of the country and were a threat to the
foundations of the villagers’ sustenance. The greatest peasant actions occurred in
March 1930 and they spread to a lot of Podolia villages. Peasants in large numbers
withdrew from kolkhozes, slaughtered the livestock and campaigned against
kolkhozes. Also bloody riots took place; there were attempts at freeing peasants who
had been imprisoned, and activists sent by the authorities were punished. The
uprisings were suppressed by State Political Directorate troops in the Ukraine. The
anti-government feeling among the peasants was additionally heightened by the
State’s atheist policies. Compared to the Ukrainian peasants, Poles in Podolia, who
were historically attached to land and to the Catholic Church, presented greater
opposition to kolkhozes. Because of the geographical situation of Podolia its
population was perceived as unreliable, as saboteurs, spies, or enemies of the Soviet
authorities, who aimed at annexing those territories to Poland. Only by using
methods of terror (a system of high taxes and deliveries of agricultural products,
arrests and deportations, shootings), by establishing ethnic kolkhozes and by making
use of the spreading famine were the authorities able to break the resistance of the
Polish population and to carry out the collectivization plan. The tragic fate of the
Poles was sealed by mass repressions in 1937-1938, when the issue of opposition to
collectivization was used as evidence proving that the innocent victims were guilty.
Translated by Tadeusz Kar=owicz
Key words: Polish population in Podolia, farm collectivization, repressions against
Poles.
S:owa kluczowe: ludność polska na Podolu, kolektywizacja wsi, represje Polaków.