Hebrajska retoryka biblijna (HRB)

Hebrajska retoryka biblijna (HRB)
- ogólne informacje,
wybrane przykłady zastosowań
Jakie są teksty Pisma Świętego?
Teksty ciągłe: bezodstępówbezzmianwielkościliterbezznakówdiakrytycznych
bezoznaczeniamakropodziałówbezsamogłosek
(dot. tekst heb.; teksty mają podział na akapity) – jedenstrumieńtekstu.
Poniżej fragment NT, bez samogłosek i reszty:
LBWMTKBGMŁWŁŚW
TŻSNSWGJDNRDZNG
DLBKŻDKTWNWRZN
ZGNŁLMŁŻWTWCZN
Jak czytać?
Jak dzisiaj najczęściej czyta się i interpretuje tekst biblijny?
Bardzo różnie, ale najczęściej jest to czytanie linearne i fragmentaryczne, opierające się na linearnej i
samodzielnej analizie wybranego fragmentu, w oderwaniu od reszty danej księgi biblijnej, gdzie np.
koniec księgi nie musi odpowiadać znaczeniowo jej początkowi ani innemu fragmentowi w jej treści.
Czytanie metodą HRB jest czytaniem z założenia retorycznym oraz całościowym.
Retorycznym, bo Pismo jest traktowane nie tylko i nie tyle jako samoistny zbiór treści teologicznych
(czy tym bardziej historycznych, geograficznych, przyrodniczych etc.), lecz raczej jako zbiór treści
retorycznych, mających charakter perswazyjny, mający skłonić odbiorcę do określonej postawy,
określonego zachowania (taka też była w starożytności rola retorów).
Całościowym, bo każda księga Pisma Świętego traktowana jest ostatecznie jako integralna całość
znaczeniowa i kompozycyjna, której przesłania nie można w pełni i zgodnie z intencją autora danej
księgi odczytać bez przeanalizowania całej księgi.
Ogólne cechy HRB:
Hebrajska retoryka biblijna, inaczej niż tradycyjne linearne czytanie i interpretowanie tekstu biblijnego,
opiera się na:
- poszukiwaniu i rozpoznawaniu znaczeń i sensów w tekście biblijnym
- oraz następnie śledzeniu ich,
- wyszukiwaniu ewentualnych powtórzeń tych znaczeń i sensów
- oraz na próbie rozpoznania kompozycji tekstu jako całościowo zaplanowanej struktury znaczeniowej,
gdzie poszczególnymi elementami tej struktury są fragmenty tekstu zawierające jedno określone
znaczenie, sens, motyw lub ideę.
Trzy aspekty HRB:
1) Określenie dla zjawiska tendencji autorów Biblii do komponowania swoich wypowiedzi w układy
paralelne, koncentryczne i równoległe.
2) Sposób podejścia do tekstów biblijnych (wstępny zbiór oczekiwań co do tekstu)
3) Narzędzie egzegetyczne i interpretacyjne tekstów Biblii (podejście semantyczno-tematyczne) - zbiór
założeń, oczekiwań, rozpoznanych reguł oraz procedury badania tekstu
To sposób na radzenie sobie z tekstami ksiąg biblijnych takimi, jakimi są rzeczywiście.
Źródła retoryki:
Skąd retoryka czerpie przede wszystkim?
- Głównym obiektem obserwacji dla HRB jest sam tekst Biblii.
- Bazą do budowania wniosków uogólniających odnośnie sposobów
kompozycji i reguł retoryki biblijnej są wyłącznie teksty Pisma.
Wniosek
- Retoryka biblijna usiłuje dotrzeć do rodzimej autorom Biblii tradycji pisania tekstów (stąd „hebrajska”,
nawet gdy chodzi o greckojęzyczne teksty NT, pisane jednak przez autorów hebrajskiej tradycji
literackiej). Nie chce narzucać księgom Pisma wzorców stylistycznych, standardów i oczekiwań
współczesnego odbiorcy.
Zakres dla HRB:
Na podstawie obserwacji tekstów Pisma stwierdzono, że ich autorzy szczególnie często posługiwali się
kompozycjami o budowie koncentrycznej i równoległej.
Zjawisko to jest obecne w tekstach różnego rodzaju:
–
–
–
–
–
–
teksty narracyjne,
prorockie,
poetyckie,
ewangelie,
listy,
Apokalipsa Jana.
Specyficzne aranżacje obecne są w tekstach z różnych okresów historycznych – od najstarszych ksiąg
ST do ostatnich z NT.
Kluczowe przekonania w podejściu semantyczno-tematycznym (szczególny aspekt HRB):
- Retoryka skupia się na badaniu tekstów takimi jakie są, w całości. Stara się rozpoznać kanony
kompozycyjne autorów biblijnych w oparciu o same teksty Biblii.
- HRB traktuje księgi Pisma jako intencjonalne całości o charakterze retorycznym, tj. przekonującymi
odbiorcę do czegoś (świadomości, postawy, działania).
- HRB wymaga czytania danej księgi jako tekstu ciągłego - zakłada jedność treściową ksiąg Biblii
(w przeciwieństwie do podejść atomizujących teksty).
- Rozpoznanie kompozycji tekstu ma zasadniczy udział w jego zrozumieniu, ponieważ budowa ksiąg w
Biblii nie tylko porządkuje materiał, ale przede wszystkim pomaga w odbiorze i w odkryciu ich
głównego przesłania.
- Konstrukcje tekstów biblijnych cechuje zasadniczo paralelność znaczeń.
- Poszczególne aranżacje mają stałe miejsca akcentów.
Struktury bazowe i ich akcenty (w podejściu semantyczno-tematycznym):
Koncentryczna
Równoległa
Równoległa rozdzielona
A
A1
(fragment poprzedzający
o dowolnej własnej
strukturze wewnętrznej)
B
B1
C
B1
C1
A2
A1
B2
A1
C2
B1
C1
lub
(fragment rozdzielający
o dowolnej własnej
strukturze wewnętrznej)
A
B
C
C1
B1
A2
B2
C2
A1
(fragment następujący
o dowolnej własnej
strukturze wewnętrznej)
szczślwmżktrndzzrdbzbżnchnnstndrdzgrzsznkwnnzsdwgrnszdrcwlczm
pdbnwprwjhwprwjgrzwżdnmncbdznjkdrzwzsdznndstrmnmwdwdjcswj
wcwwłścwmczsktrglśćnwdnwszstkccznpwdzsntkjstzbzbżnmsnbwmjk
plwktrwtrrznsprztnstjsbzbżnnsdzngrzszncwzgrmdznsprwdlwchgdżjhw
trszczsdrgsprwdlwchdrgzśbzbżnchwdzdnkd
(1) Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą bezbożnych
ani nie stoi na drodze grzeszników,
ani nie zasiada w gronie szyderców,
(2) lecz ma upodobanie w Prawie Jahwe
i Prawo Jego rozważa dniem i nocą.
(3) Będzie on jak drzewo zasadzone nad strumieniami wód,
wydające swój owoc we właściwym czasie,
którego liść nie więdnie,
a wszystko co uczyni powiedzie się.
(4) Nie tak jest z bezbożnymi!
Są oni bowiem jak plewa, którą wiatr roznosi.
(5) Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie
ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych.
(6) Gdyż Jahwe troszczy się o drogę sprawiedliwych,
droga zaś bezbożnych wiedzie do nikąd.
[Biblia Warszawska z korektami M.D., Psalm 1]
(1) Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą bezbożnych ani nie stoi na drodze grzeszników,
ani nie zasiada w gronie szyderców,
(2) lecz ma upodobanie w Prawie Jahwe i Prawo Jego rozważa dniem i nocą.
(3) Będzie on jak drzewo zasadzone nad strumieniami wód, wydające swój owoc we właściwym czasie,
którego liść nie więdnie,
a wszystko co uczyni powiedzie się.
(4) Nie tak jest z bezbożnymi!
Są oni bowiem jak plewa, którą wiatr roznosi.
(5) Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie
ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych.
(6) Gdyż Jahwe troszczy się o drogę sprawiedliwych, droga zaś bezbożnych wiedzie do nikąd.
A (1a) Szczęśliwy mąż, który nie idzie za radą bezbożnych ani nie stoi na drodze grzeszników,
B (1b) ani nie zasiada w gronie szyderców,
C (2) lecz ma upodobanie w Prawie Jahwe i Prawo Jego rozważa dniem i nocą.
D (3a) Będzie on jak drzewo zasadzone nad strumieniami wód, wydające swój owoc
we właściwym czasie, którego liść nie więdnie,
E (3b) a wszystko co uczyni powiedzie się.
E1 (4a) Nie tak jest z bezbożnymi!
D1 (4b) Są oni bowiem jak plewa, którą wiatr roznosi.
C1 (5a) Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie
B1 (5b) ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych.
A1 (6) Gdyż Jahwe troszczy się o drogę sprawiedliwych, droga zaś bezbożnych wiedzie do nikąd.
Motyw drogi, sposobu życia
Motyw zgromadzenia i ich członków, którzy do siebie nie pasują.
Motyw Prawa i sądu
Wykorzystanie metafor o przeciwstawnych znaczeniach
Przeciwne skutki dwóch dróg:
pełne powodzenie – całkowity brak powodzenia
Wykorzystanie metafor o przeciwstawnych znaczeniach
Motyw Prawa i sądu
Motyw zgromadzenia i ich członków, którzy do siebie nie pasują.
Motyw drogi, sposobu życia
(20): A On podniósłszy oczy na uczniów swoich powiedział: Błogosławieni ubodzy, albowiem wasze
jest Królestwo Boże.
(21): Błogosławieni, którzy teraz łakniecie, albowiem będziecie nasyceni. Błogosławieni, którzy teraz
płaczecie, albowiem śmiać się będziecie.
(22): Błogosławieni będziecie, gdy ludzie was nienawidzieć będą i gdy was wyłączą, i lżyć was będą, i
gdy imieniem waszym pomiatać będą jako bezecnym z powodu Syna Człowieczego.
(23): Radujcie i weselcie się w tym dniu; oto bowiem zapłata wasza obfita jest w niebie; tak samo
bowiem czynili prorokom ojcowie ich.
(24): Ale biada wam bogaczom, bo już odbieracie pociechę swoją.
(25): Biada wam, którzy teraz nasyceni jesteście, gdyż będziecie cierpieć głód. Biada wam, którzy teraz
się śmiejecie, bo smucić się i płakać będziecie.
(26): Biada wam, gdy wszyscy ludzie dobrze o was mówić będą; tak samo bowiem czynili fałszywym
prorokom ojcowie ich.
[Biblia Warszawska, Łk 6,20-26]
(20): A On podniósłszy oczy na uczniów swoich powiedział: Błogosławieni ubodzy, albowiem wasze
jest Królestwo Boże.
(21): Błogosławieni, którzy teraz łakniecie, albowiem będziecie nasyceni.
Błogosławieni, którzy teraz płaczecie, albowiem śmiać się będziecie.
(22): Błogosławieni będziecie, gdy ludzie was nienawidzieć będą i gdy was wyłączą, i lżyć was będą, i
gdy imieniem waszym pomiatać będą jako bezecnym z powodu Syna Człowieczego. (23): Radujcie i
weselcie się w tym dniu; oto bowiem zapłata wasza obfita jest w niebie; tak samo bowiem czynili
prorokom ojcowie ich.
(24): Ale biada wam bogaczom, bo już odbieracie pociechę swoją.
(25): Biada wam, którzy teraz nasyceni jesteście, gdyż będziecie cierpieć głód.
Biada wam, którzy teraz się śmiejecie, bo smucić się i płakać będziecie.
(26): Biada wam, gdy wszyscy ludzie dobrze o was mówić będą; tak samo bowiem czynili fałszywym
prorokom ojcowie ich.
(20): A On podniósłszy oczy na uczniów swoich powiedział: Błogosławieni ubodzy, albowiem wasze
jest Królestwo Boże.
(21): Błogosławieni, którzy teraz łakniecie, albowiem będziecie nasyceni.
Błogosławieni, którzy teraz płaczecie, albowiem śmiać się będziecie.
(22): Błogosławieni będziecie, gdy ludzie was nienawidzieć będą i gdy was wyłączą,
i lżyć was będą, i gdy imieniem waszym pomiatać będą jako bezecnym z powodu Syna
Człowieczego. (23): Radujcie i weselcie się w tym dniu; oto bowiem zapłata wasza
obfita jest w niebie; tak samo bowiem czynili prorokom ojcowie ich.
(24): Ale biada wam bogaczom, bo już odbieracie pociechę swoją.
(25): Biada wam, którzy teraz nasyceni jesteście, gdyż będziecie cierpieć głód.
Biada wam, którzy teraz się śmiejecie, bo smucić się i płakać będziecie
(26): Biada wam, gdy wszyscy ludzie dobrze o was mówić będą;
tak samo bowiem czynili fałszywym prorokom ojcowie ich.
Motyw błogosławionego stanu ubogich
Motyw błogosławionego stanu łaknących
Motyw błogosławionego stanu płaczących
Motyw błogosławionego stanu prześladowanych z powodu Chrystusa
Motyw „biada” wobec bogaczy
Motyw „biada” wobec nasyconych
Motyw „biada” wobec śmiejących się
Motyw „biada” wobec uczniów, jeśli wszyscy ludzie będą o nich dobrze mówić
(1): Na początku było słowo, i słowo było u Boga, i bogiem było słowo.
(2): Ono było na początku u Boga.
(3): Wszystko przez nie stało się; i bez niego (nie) stało się ani jedno, które się stało.
(4): W nim życie było, i życie było światłem ludzi.
(5): I światło w ciemności ukazuje się i ciemność go nie opanowała.
(6): Stał się człowiek wysłany od Boga, na imię mu Jan.
(7): Ten przyszedł na świadectwo, aby zaświadczył o świetle, aby wszyscy uwierzyli przez nie.
(8): Nie on był światłem, lecz aby zaświadczył o świetle.
(9): Było światło prawdziwe, które oświetla każdego człowieka, przychodzącego na świat.
(10): Na świecie było i świat przez nie stał się, i świat go nie poznał.
(11): Do swoich przyszło i swoi go nie przyjęli.
(12): Jacy zaś przyjęli je, dało im władzę dziećmi Boga stać się, wierzącym w imię jego,
(13): którzy nie z krwi, ani z woli ciała, ani z woli męża, ale z Boga zrodzeni zostali.
(14): I słowo ciałem stało się i rozbiło namiot wśród nas, i ujrzeliśmy chwałę jego, chwałę jak (*/podobnie jak)
Jednorodzonego od Ojca, pełne łaski i prawdy.
(15): Jan świadczy o nim i zakrzyknął mówiąc: Ten był, (o) którym powiedziałem: Za mną przychodzący przede mną
stał się, bo pierwszy (ode) mnie był.
(16): Bo z pełności jego my wszyscy wzięliśmy, i łaskę w zamian (*/zamiast/naprzeciw) łaski;
(17): Bo Prawo przez Mojżesza dane zostało, łaska i prawda przez Jezusa Chrystusa stała się.
(18): Boga nikt (nie) zobaczył kiedykolwiek. Jednorodzony Syn będący w łonie Ojca, ów wyjaśnił.
[Przekład Interlinearny Grecko-Polski Nowego Testamentu wyd. Vocatio z korektami M.D., J 1,1-18]
Komentarze z Biblii Poznańskiej do Prologu Jana:
--dot. Jan 1:6-8
Te trzy wiersze rozbijają kompozycyjną jedność prologu. Zapowiadają świadectwo Jana Chrzciciela o Chrystusie.
Prawdopodobnie znajdowały się one między w. 18 a 19. Autor aż dwa razy (w. 7 i 8) zaznacza, że Chrzciciel przyszedł
po to, by dać świadectwo o Jezusie, jak gdyby chciał skorygować fałszywe przekonanie, że Chrzciciel był czymś
więcej aniżeli świadkiem Jezusa Chrystusa (por. 3,28-30; 10,41; 1,26; 5,31-36). Niemniej rola Jana Chrzciciela była
niezwykle doniosła, bo przez jego świadectwo (przez niego) zarówno Żydzi jak i poganie uwierzyli. Jedynie
Chrzcicielowi Bóg objawił po czym pozna Mesjasza (1,6.34; 3,28).
--dot. Jan 1:15
Ścisły i logiczny związek w. 14 i 16 przerywa w. 15, w którym Ewangelista przytacza w skróceniu świadectwo Jana
Chrzciciela o Słowie Wcielonym (obszernie je poda w w. 19nn). W. 15 stwierdza zupełnie jasno wyższość Jezusa nad
Chrzcicielem. Zdanie: Ten, który przychodzi po mnie odnosi się do późniejszego wystąpienia Chrystusa. Tekst:
przewyższył mnie stwierdza, że Jezus przewyższył Chrzciciela godnością, ostatnie zaś słowa: bo był przede mną
podają w odwiecznym istnieniu dowód wyższości Chrystusa. Nacisk spoczywa na słowie en (= był, istniał),
wyrażającym ontologiczne pierwszeństwo (por. 8,58), a nie tylko wyższą godność. Ewangelista wyraźnie więc
oświadcza, że Jezus, który rozpoczął działalność później od Chrzciciela, przewyższa go, ponieważ istnieje od wieków.
Chrzciciel w swoim świadectwie powołuje się na jakąś wcześniejszą zapowiedź, której znajomość Ewangelista zakłada
u czytelników. Chodzi najwidoczniej o tekst Mk 1,7: "ten, który przyjdzie po mnie, jest silniejszy ode mnie".
A (1): Na początku było słowo, i słowo było u Boga, i bogiem było słowo. (2): Ono było na początku u Boga.
B a (3): Wszystko przez nie stało się; i bez niego (nie) stało się ani jedno, które się stało.
b (4): W nim życie było, i życie było światłem ludzi. (5): I światło w ciemności ukazuje się
i ciemność go nie opanowała.
C (6): Stał się człowiek wysłany od Boga, na imię mu Jan. (7): Ten przyszedł na świadectwo,
aby zaświadczył o świetle, aby wszyscy uwierzyli przez nie. (8): Nie on był światłem,
lecz aby zaświadczył o świetle.
D (9): Było światło prawdziwe, które oświetla każdego człowieka,
przychodzącego na świat.
E a1 (10): Na świecie było i świat przez nie stał się,
b1 i świat go nie poznał.
a2 (11): Do swoich przyszło
b2 i swoi go nie przyjęli.
E1 a1 (12): Jacy zaś przyjęli je,
b1 dało im władzę dziećmi Boga stać się,
a2 wierzącym w imię jego,
b2 (13): którzy nie z krwi, ani z woli ciała, ani z woli
męża, ale z Boga zrodzeni zostali.
D1 (14): I słowo ciałem stało się i rozbiło namiot wśród nas, i ujrzeliśmy chwałę jego,
chwałę jak (*/podobnie jak) Jednorodzonego od Ojca, pełne łaski i prawdy.
C1 (15): Jan świadczy o nim i zakrzyknął mówiąc: Ten był, (o) którym powiedziałem:
Za mną przychodzący przede mną stał się, bo pierwszy (ode) mnie był.
B1 a (16): Bo z pełności jego my wszyscy wzięliśmy, i łaskę w zamian (*/zamiast/naprzeciw) łaski;
b (17): Bo Prawo przez Mojżesza dane zostało, łaska i prawda przez Jezusa Chrystusa stała się.
A1 (18): Boga nikt (nie) zobaczył kiedykolwiek. Jednorodzony Syn będący w łonie Ojca, ów wyjaśnił.
Adresy przydatne dla zainteresowanych HRB
i kontaktem z Markiem Kaczmarczykiem:
www.berea.edu.pl
[email protected]
Adresy dla zainteresowanych
Wspólnotą Uczniów Mesjasza:
www.uczniowiemesjasza.org
[email protected]