Geografia w Szkole nr 6_artykul

DYDAKTYKA
Skay w polskich zabytkach
Wiedz zzakresu nauk oZiemi mona przekaza wwielu okolicznociach, wtym
równie cakowicie niezwizanych zlekcj geografii. Jedn zokazji stanowi zwiedzanie
zabytków.
Paweł Wolniewicz
Instytut Geologii, UAM Poznań
P
olskie zabytki s nonikiem nie tylko wiedzy z zakresu
historii i archeologii, ale take informacji dotyczcych
nauk oZiemi. Wich wntrzach oraz na fasadach mona
czsto oglda pikne kamienie budowlane i dekoracyjne,
które zpowodzeniem posu jako materia do zaj dotyczcych surowców naturalnych, genezy ska oraz historii Ziemi.
Kamienie naturalne wykorzystane do budowy zabytków s
otyle cenne, e czsto pochodz one zlokalnych zó, co stanowi punkt wyjcia do przestudiowania budowy geologicznej
regionu. Nierzadko byy one te sprowadzane z pónocnej,
zachodniej ipoudniowej Europy. Poznanie odmian kamieni
dekoracyjnych moe wic potencjalnie znale si wcentrum
zaj powiconych historycznym szlakom handlowym.
Niestety, wspóczesne budynki uytecznoci publicznej nie
stanowi ju równie atrakcyjnych obiektów. Czsto dominuj
wnich skay sprowadzone zChin oraz Indii, które nie nadaj
si do przedstawiania budowy geologicznej Europy oraz surowców skalnych Polski. Kamienie te mog by wykorzystane
jedynie wcelu przekazania uczniom informacji opodstawowych typach ska.
Ogldanie wypolerowanych isurowych powierzchni skalnych wzabytkach stanowi te remedium na brak szkolnych
kolekcji geologicznych. Wiele z oferowanych na polskim
rynku zestawów dydaktycznych ska zawiera zreszt okazy niemajce wiele wspólnego z geologi Polski, a wic nie
pozwalaj one na przekazanie wiedzy przydatnej dla mieszka
ca centralnej Europy. Co wicej, zreguy próbki skalne s
niewielkie. Takie okazy bd nieczytelne dla dowiadczonego
geologa, nie wspominajc omodziey szkolnej. Tego problemu nie ma podczas ogldania kamieni dekoracyjnych wbudynkach. Z reguy dysponujemy tam rozlegymi powierzchniami, pozwalajcymi na analizowanie struktury ska.
Paleta kamieni ozdobnych ibudowlanych róni si wzalenoci od pooenia na mapie Polski, wieku zabytku oraz
wieku jego kamiennego wystroju. Ten ostatni element moe
zreszt te zosta wykorzystany wcelach dydaktycznych. Zabytki odbudowane ze zniszcze
wojennych czsto wyko
czone s z uyciem kamienia popularnego w okresie PRL,
wtym wapieni izlepie
ców zGór witokrzyskich. Stanowi
to kolejny element czcy geogra igeologi zhistori, tym
razem XX wieku.
Nauk rozpoznawania kamieni dekoracyjnych z polskich
zabytków warto rozpocz od kilku bardziej charakterystycznych odmian, najczciej stosowanych i reprezentujcych
róne typy ska. Przegld czterech opisanych poniej materiaów dekoracyjnych moe stanowi dobry punkt wyjcia.
Kady znich znajdziemy wzabytkach najwikszych miast Polski, awszystkie razem stanowi wmiar kompletny przekrój
przez skay magmowe, osadowe imetamorczne.
Granity strzegomskie
Rys. 1. Fragment kamiennego, romańskiego muru, zbudowanego głównie ze skał magmowych przyniesionych przez
lądolód ze Skandynawii, można wykorzystać do przekazania
informacji o typach skał oraz o zlodowaceniach plejstoceńskich
26
Geografia w szkole ] nr 6/2015
Jednymi z czsto stosowanych kamieni dekoracyjnych s
granity (adokadniej: granitoidy – to szerszy termin) pochodzce zDolnego lska, midzy innymi zrejonu Strzegomia
i Strzelina. Dawniej wykorzystywano równie granity z Karkonoszy. Obecnie miejsca, w których mona je eksploatowa znajduj si pod ochron. Granity te, bdce typowymi
skaami magmowymi gbinowymi, stosowane s jako pyty
chodnikowe, nierzadko duych rozmiarów, kostka brukowa,
stopnie schodów, atake wykadziny posadzkowe.
Odrónienie poszczególnych odmian dolnolskich granitów moe sprawia problemy. Na duych powierzchniach
popularnych granitów strzegomskich czasami widoczne s
owalne skupienia ciemnych mineraów, nazywane niekiedy
„myszkami”. Jeeli nie uda si ich znale, to wystarczy ograniczy si do stwierdzenia, e s to skay z Dolnego lska.
Poszczególne zoa tych granitów s oznaczane na mapach
polskich surowców naturalnych. Wszystkie te skay maj podobn genez. Powstay one wwyniku przetapiania si ska
i gromadzenia pynnego stopu (czyli magmy) w wielkich
zbiornikach znajdujcych si gboko pod powierzchni tere-
DYDAKTYKA
Rys. 2. Granit z Dolnego Śląska. Pasek skali: 2 cm
nu, okoo 330 milionów lat temu, azatem wokresie karbo
skim. Powolne stygnicie tych wielkich komór doprowadzio
do wykrystalizowania z nich granitów. Na ich wypolerowanych powierzchniach mona atwo zaobserwowa due, biae krysztay skaleni, szare, mniej regularne krysztay kwarcu
oraz czarne plamki miki.
Co spowodowao powstanie tak ogromnych zbiorników
magmowych? By to efekt wielkich kolizji przemieszczajcych
si kontynentów. Doprowadziy one do powstania u schyku ery paleozoicznej kontynentu Pangea. Pamitk po tych
odlegych wydarzeniach s wanie granity zDolnego lska.
Ogldajc je warto pamita, e we wspóczesnych budynkach coraz czciej pojawiaj si podobne skay importowane
zAzji. Ich geneza nie ma ju zwizku zopisywanymi wydarzeniami.
Zlepieniec zygmuntowski
Z powstawaniem Pangei w karbonie zwizane byo równie wypitrzenie na terenie Polski wysokich gór. Ich niszczenie doprowadzio do powstania ska osadowych klastycznych,
czyli skadajcych si zduej iloci ziaren skalnych orónych
rozmiarach. Osadem powstaym wwyniku wietrzenia ierozji
tamtych nieistniejcych ju gór s midzy innymi zlepie
ce
zygmuntowskie.
Skaa ta pochodzi zrejonu Kielc, azatem zzachodniego
kra
ca Gór witokrzyskich. Liczy sobie okoo 250 milionów lat. Ma ona bardzo charakterystyczn, czerwonaw
barw, poniewa powstawaa w gorcym klimacie (teren
dzisiejszej Polski znajdowa si wówczas wrejonie zwrotnika). Wtym wyrazistym spoiwie tkwi lekko zaokrglone
okruchy starszych ska, orednicy wikszej ni 2 mm. Takie skay geolodzy okrelaj mianem zlepie
ców. Nazwa
„zygmuntowski” przylgna do tego kamienia dekoracyjnego, poniewa zosta on wykorzystany podczas wznoszenia
pierwszego trzonu Kolumny Zygmunta III Wazy wWarszawie. Inna popularna nazwa skay to „salceson” – adekwatnie oddaje ona wygld tego bardzo efektownego iatwego
do rozpoznania kamienia.
Zlepie
ce zygmuntowskie byy wykorzystywane od XVI
wieku a do pocztku lat 90. XX wieku. Mona je zobaczy
Rys. 3. Zlepieniec zygmuntowski. Pasek skali: 2 cm
w wielu znanych zabytkach (midzy innymi w Zamku Królewskim na Wawelu), a take w budowlach wzniesionych
lub odbudowanych wczasach PRL, czsto jako niepasujce
do swojego otoczenia „aty” uzupeniajce zniszczone pytki
innych ska.
Wapienie dewoskie
Kolejny typ ska osadowych stanowi skay pochodzenia
chemicznego. S nimi midzy innymi sole iwglany, awród
tych drugich dominuj wapienie. S one czsto wykorzystywane jako kamienie dekoracyjne. Polskie wapienie, które
mona obejrze wzabytkach, pochodz czsto zrejonu Gór
witokrzyskich. Czasami s one okrelane mianem „marmurów witokrzyskich”. Nie jest to poprawne, poniewa
marmur jest ska przeobraon. Przemiana skay wwyniku
dziaania temperatury i/lub cinienia prowadzi do zatarcia jej
pierwotnych struktur, w tym do zniszczenia skamieniaoci.
Tymczasem wwitokrzyskich wapieniach widoczne s bardzo liczne pozostaoci dawnego ycia – dlatego te nie s
to marmury.
Kilka popularnych odmian wapieni z rejonu Gór witokrzyskich datowanych jest na okres dewo
ski. Powstay one
okoo 375 milionów lat temu, awic jeszcze przed wielkimi
kolizjami kontynentów, powstaniem Pangei, krystalizacj dol-
Rys. 4. Wapień dewoński z okolic Kielc. Pasek skali: 2 cm
Geografia w szkole ] nr 6/2015
27
DYDAKTYKA
nolskich granitów iwypitrzeniem gór, których produktami
niszczenia s zlepie
ce zygmuntowskie. Wapienie te tworzyy
si wpytkim, ciepym morzu, które zalewao tereny rodkowej Europy, znajdujcej si wówczas na poudnie od równika.
W morzu tym yy liczne koralowce, gbki i wielkie mae.
Ich skamieniaoci s szare lub biae iwyranie odcinaj si
na ciemniejszym, czsto brunatnym, ciemnoczerwonym lub
kawowym tle skalnym.
Podobne szcztki dawnych zwierzt morskich mona oglda w czarnych wapieniach dewo
skich z okolic Krakowa.
Powstay one wtym samym czasie, równie na dnie pytkiego morza. Te pikne, czarne wapienie z okolic miejscowoci Dbnik (rejon Krzeszowic) mona oglda midzy innymi
wkatedrach na Wawelu wKrakowie oraz wPoznaniu. Zkolei
brunatne wapienie zGór witokrzyskich posuyy jako materia dekoracyjny wkatedrze kieleckiej.
Marmury dolnolskie
Trzecim – obok magmowych i osadowych – gównym
typem ska s skay przeobraone, inaczej metamorczne.
Ta bardzo zrónicowana grupa obejmuje midzy innymi marmury. S to dawne wapienie, które wwyniku procesów geologicznych powodujcych wzrost temperatury oraz cinienia
zatraciy swoje pierwotne struktury, zyskujc nowe – nierzadko bardzo atrakcyjne wizualnie. Polskie marmury pochodz
z Dolnego lska i powstaway na przestrzeni milionów lat,
przez niemal ca er paleozoiczn. Tworzyy si one jako wapienie na dnach dawnych mórz, które znajdoway si zapewne wodlegoci setek lub tysicy kilometrów od dzisiejszej Europy. Procesy, które doprowadziy do przeobraenia tych ska
w marmury byy zwizane z ich przemieszczeniem w rejon
naszego kontynentu, atake ze wspomnianymi ju wielkimi
kolizjami oraz powstaniem Pangei. Wmomencie, gdy tworzyy si opisane wczeniej granity izlepie
ce skay te miay ju
za sob miliony lat skomplikowanej historii.
Marmury dolnolskie eksploatowane byy midzy innymi w rejonie Sawniowic (marmury sawniowickie z okolic
Nysy) oraz Stronia lskiego (tak zwana Biaa Marianna). Pyty znich wykonane mona zobaczy wniezliczonych budyn-
28
Geografia w szkole ] nr 6/2015
Rys. 5. Marmur z okolic Sławniowic. Szerokość każdej płytki
wynosi nieco ponad 30 cm
kach; lista niektórych lokalizacji znajduje si na stronie internetowej www.marmur-slawniowice.pl. Marmury sawniowickie znalazy swoje miejsce wbudowlach powstajcych lub
remontowanych wdrugiej poowie XX wieku, wtym na wielu dworcach kolejowych. Co ciekawe, skay te byy równie
wykorzystywane wgmachach wznoszonych nieco ponad sto
lat temu na terenie zaboru pruskiego, majcych utrwala
niemiecki charakter tych ziem. Pozorna sprzeczno, wynikajca ze stosowania wNiemczech surowców budowlanych
pochodzcych z dzisiejszych ziem polskich moe stanowi
punkt wyjcia do poczenia zaj oskaach zhistori zmian
granic na terenie rodkowej Europy wXX wieku. Inne zwymienionych ska te maj ten potencja, gdy ich popularno bya zrónicowana na przestrzeni stuleci, wic si
zdominujcymi tendencjami warchitekturze oraz sytuacj
polityczn.