D - Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Lublinie

Sygn. akt II Ca 984/13
POSTANOWIENIE
Dnia 26 marca 2014 roku
Sąd Okręgowy w Lublinie II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:
Przewodniczący Sędzia Sądu Okręgowego Ewa Łuchtaj (spr.)
Sędziowie: Sędzia Sądu Okręgowego Elżbieta Żak
Sędzia Sądu Okręgowego Anna Podolska – Kojtych
Protokolant Sekretarz sądowy Emilia Trąbka
po rozpoznaniu w dniu 26 marca 2014 roku w Lublinie
na rozprawie
sprawy z wniosku M. K.
z udziałem I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2), A. K.
o stwierdzenie nabycia spadku
na skutek apelacji uczestnika T. S. od postanowienia Sądu Rejonowego w Łukowie z dnia 12 września 2013 roku, sygn.
akt I Ns 463/13
postanawia:
uchylić zaskarżone postanowienie w punktach II i IV i w tym zakresie sprawę przekazać Sądowi Rejonowemu w
Łukowie do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sygn. akt II Ca 984/13
UZASADNIENIE
We wniosku z dnia 14 czerwca 2013 roku M. K. domagała się stwierdzenia, że:
1/ spadek po E. S. zmarłym dnia 27 kwietnia 1987 roku w W., ostatnio stale zamieszkałym w W., nabyli z mocy ustawy:
żona S. S. (2) w ¼ części oraz dzieci: I. L., R. S., M. K., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1) i W. S. (2) po 1/12
części każde z nich,
2/ spadek po S. S. (2) zmarłej dnia 24 maja 1987 roku w L., ostatnio stale zamieszkałej w W., nabyły z mocy ustawy
dzieci: I. L., R. S., M. K., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1) i W. S. (2) po 1/9 części każde z nich.
W odniesieniu do gospodarstw rolnych, wchodzących w skład spadków po każdym z wymienionych spadkodawców,
M. K. wniosła o stwierdzenie, że dziedziczą te gospodarstwa spadkobiercy ustawowi stosownie do ustaleń
poczynionych w tym zakresie podczas rozprawy.
Postanowieniem z dnia 12 września 2013 roku Sąd Rejonowy w Łukowie stwierdził, że:
- spadek po E. S., synu F. i M., zmarłym dnia 27 kwietnia 1987 roku w W., ostatnio stale zamieszkałym w W., gmina
K., na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2), córka J. i A., w ¼ części; oraz dzieci: M. K. I. L., H. O., Z. J., W. S.
(1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2) i R. S. po 3/40 części każde z nich (pkt I), - wchodzące w skład spadku po E. S.
gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2) w ¼ części oraz dzieci M. K., H. O., F. S., W. S. (2)
po 3/16 części każdy z nich (pkt II),
- spadek po S. S. (2), z domu F., córce J. i A., zmarłej dnia 24 maja 1987 roku w L., ostatnio stale zamieszkałej w W.,
gmina K., na podstawie ustawy nabyły dzieci: M. K. I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2) i R. S.
po 1/10 części każde z nich (pkt III),
- wchodzące w skład spadku po S. S. (2) gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci M. K., H. O., F. S.,
W. S. (2) po ¼ części każdy z nich (pkt IV).
Za podstawę tego rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy przyjął następujący stan faktyczny.
E. S. zmarł dnia 27 kwietnia 1987 roku w W., gdzie ostatnio stale zamieszkiwał. Zmarły nie zostawił testamentu, nikt
spośród spadkobierców ustawowych nie odrzucił po nim spadku, nie zrzekł się dziedziczenia i nie został uznany za
niegodnego dziedziczenia. Jako spadkobierców ustawowych pozostawił żonę S. S. (2) oraz dzieci: M. K., I. L., H. O.,
Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2), R. S..
S. S. (2) zmarła dnia 24 maja 1987 roku w L., ostatnio stale zamieszkiwała w W.. Zmarła nie zostawiła testamentu,
nikt spośród spadkobierców ustawowych nie odrzucił po niej spadku, nie zrzekł się dziedziczenia i nie został uznany
za niegodnego dziedziczenia. Jako spadkobierców ustawowych pozostawiła dzieci: M. K., I. L., H. O., Z. J., W. S. (1),
F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2), R. S..
W skład spadku po zmarłych wchodzi gospodarstwo rolne. W dacie śmierci rodziców M. K., H. O., F. S. i W. S. (2)
prowadzili własne gospodarstwa rolne. I. L., Z. J., W. S. (1), T. S., S. S. (1) i R. S. nie pracowali w dacie otwarcia spadku
w rolnictwie, nie byli małoletni ani trwale niezdolni do pracy, nie mieli ukończonych szkół ani kursów rolniczych. T.
S. ukończył jedynie szkołę zawodową – ze specjalnością mechanika maszyn rolniczych.
Powyższy stan faktyczny ustalony został na podstawie skróconych odpisów aktów stanu cywilnego, zgodnych
wyjaśnień wnioskodawczyni i uczestników obecnych na rozprawie, zapewnienia złożonego przez M. K.,
potwierdzonego przez stawających uczestników.
Sąd Rejonowy wskazał na ustawowy porządek dziedziczenia wynikający z art. 931 § 1 i 2 k.c., zgodnie z tym porządkiem
orzekł jak w pkt I i III postanowienia.
Następnie odwołując się do treści art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy prawo o
notariacie oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. Nr 181, poz. 1287 ) w związku z treścią art. 677 § 2 i 3 k.p.c.
obowiązującego w dacie otwarcia spadku po każdym ze spadkodawców, Sąd podniósł, że jego obowiązkiem, w
odniesieniu do spadku otwartego przed 14 lutego 2001 roku, jest wymienienie w treści postanowienia spadkobierców
dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tej części spadku.
Sąd zważył, że zgodnie z treścią art 1059-1060 k.c., art. 160 k.c. w wersji obowiązującej w dacie otwarcia spadku
po obojgu spadkodawcach, oraz § 3 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie
przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich gospodarstw oraz dziedziczenia
gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1972 roku, nr 31, poz. 215 t. jedn. ze. zm.) dzieci spadkodawcy dziedziczyły z ustawy
gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku alternatywnie: stale pracowały w jakimkolwiek gospodarstwie
rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej; były małoletnie, pobierały naukę zawodu lub uczęszczały do szkół; były
trwale niezdolne do pracy; ukończyły szkołę rolniczą, przysposobienie rolnicze, lub uzyskały tytuł kwalifikacyjny
w zawodach rolniczych. Wskazany przepis znajdował także zastosowanie do dziedziczenia przez małżonka. ( art
1059-1060 k.c., art. 160 § 1 pkt 1 i 2 k.c.).
W ocenie Sądu pierwszej instancji bezspornie powyższym warunkom odpowiadali: S. S. (2), która pracowała w
spadkowym gospodarstwie rolnym, dzieci: M. K., H. O., F. S., W. S. (2), pracujący stale we własnych gospodarstwach
rolnych. Pozostali spadkobiercy ustawowi byli zatrudnieniu poza rolnictwem, nie byli małoletni lub trwale niezdolni
do pracy. Nie mieli także kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 160 § 1 pkt 2 kc w
związku z § 3 cyt. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku – nie mając ukończonej szkoły
rolniczej, przysposobienia rolniczego, ani uzyskanego tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych. Zdaniem Sądu
Rejonowego nie może stanowić dostatecznej kwalifikacji do odziedziczenia gospodarstwa rolnego w przypadku
T. S. ukończenie szkoły zawodowej ze specjalnością mechanik maszyn rolniczych. Mimo że niewątpliwie jest
to zawód dający kwalifikacje, które mogą być użyteczne także dla prowadzącego gospodarstwo rolne, jednakże
nie w pełnym zakresie. Takie przygotowanie zawodowe samo przez się nie daje kwalifikacji do prowadzenia
gospodarstwa rolnego, które wymaga także nabycia wiedzy i licznych umiejętności praktycznych nie związanych
z konstrukcją, sposobem obsługi, konserwacją i remontem maszyn rolniczych. Dotyczy to umiejętności i wiedzy
związanych ściśle z uprawą gruntów rolnych, produkcją roślinna i zwierzęcą. Przygotowanie zawodowe uczestnika
umożliwia uzyskanie zatrudnienia czy prowadzenie działalności gospodarczej także nie związanej z prowadzeniem
jakiegokolwiek gospodarstwa rolnego.
Z tych względów Sąd orzekł, jak w pkt III i IV stwierdzając, że wchodzące w skład spadku po zmarłym E. S.
gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2), córka J. i A., w 1/4 części; oraz dzieci: M. K., H. O.,
F. S., W. S. (2) po 3/16 części każde z nich; natomiast wchodzące w skład spadku po zmarłej S. S. (2) gospodarstwo
rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci: M. K., H. O., F. S., W. S. (2),- po 1/4 części każde z nich.
W przedmiocie kosztów postępowania Sąd rozstrzygnął na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. zarówno wobec braku
odmiennych wniosków, jak i podstaw do powzięcia innego rozstrzygnięcia.
Apelację od tego postanowienia wywiódł uczestnik T. S. zaskarżając postanowienie w pkt II oraz IV i zarzucając
naruszenie:
1. art. 1059 k.c. w zw. z art. 160 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku po E. S. i S. S.
(2) w zw. z § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności
nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz.
U. z 983 roku Nr 19, poz. 86) poprzez ich błędną wykładnię przejawiającą się w przyjęciu, że ukończenie szkoły
zawodowej o specjalności mechanika maszyn rolniczych nie uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego;
2. art. 670 k.p.c. w zw. z art. 1059 k.c. w zw. z art. 160 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku po
E. S. i S. S. (2) poprzez zaniechanie wyczerpującego ustalenia uprawnień uczestników postępowania do dziedziczenia
gospodarstw rolnych i nie odebranie od uczestnika T. S. wyjaśnień w zakresie jego stałej pracy w gospodarstwie rolnym
w momencie otwarcia spadku.
Wskazując na powyższe apelujący domagał się zmiany zaskarżonego postanowienia i stwierdzenie, że:
- wchodzące w skład spadku po E. S. gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2) w ¼ części oraz
dzieci M. K., H. O., F. S., W. S. (2) i T. S. po 3/20 części każde z nich;
- wchodzące w skład spadku po S. S. (2) gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci M. K., H. O., F. S.,
W. S. (2) i T. S. po 1/5 części każdy z nich.
Nadto uczestnik wniósł o dopuszczenie dowodu z jego zeznań na okoliczność posiadania przez niego kwalifikacji do
dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Domagał się także zasądzenia na jego rzecz kosztów postępowania.
Sąd Okręgowy zważył, co następuje.
Apelacja zasługuje na uwzględnienie, gdyż podniesione w niej zarzuty są trafne.
Zasadnie przede wszystkim skarżący zarzucił naruszenie przez Sąd Rejonowy art. 670 k.p.c. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 2 października 2008 roku, poprzez zaniechanie wyczerpującego ustalenia uprawnień
uczestników postępowania do dziedziczenia gospodarstw rolnych.
Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy prawo o notariacie oraz niektórych
innych ustaw ( Dz. U. Nr 181, poz. 1287), która weszła w życie z dniem 2 października 2008 roku, do spadku otwartego
przed dniem 14 lutego 2001 roku, przepisy art. 670 k.p.c. oraz art. 677 k.p.c. stosuje się w dotychczasowym brzmieniu.
Powyższe oznacza, że Sąd Rejonowy zobowiązany był ustalić – stosownie do treści art. 670 § 2 k.p.c. – czy w skład
spadku po obojgu spadkodawcach wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy spośród spadkobierców powołanych do
spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Dokonując tych ustaleń Sąd
winien mieć na względzie unormowania zawarte w art. 1059 k.c. i art. 1060 k.c. w zw. z art. 160 k.c., w brzmieniu
obowiązującym w dacie otwarcia obu spadków, w zw. z § 3, 7 i 9 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada
1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości
oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1983 roku Nr 19, poz. 86 t. jedn. ze zm.).
Jak wynika z treści uzasadnienia zaskarżonego postanowienia Sąd Rejonowy podjął czynności zmierzające do
ustalenia kręgu spadkobierców E. S. i S. S. (2) uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jednakże
stwierdzić należy, iż uczynił to nieprawidłowo od strony proceduralnej, a ponadto bardzo pobieżnie i powierzchownie.
Sąd pierwszej instancji nie miał również przy tym na uwadze treści art. 1060 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie
śmierci obojga spadkodawców.
Podkreślenia wymaga fakt, iż wniosek M. K. inicjujący postępowanie w niniejszej sprawie nie zawierał dokładnie
określonego żądania w zakresie stwierdzenia nabycia spadków w części obejmującej gospodarstwa rolne. Nie
wskazywał również jakichkolwiek okoliczności faktycznych istotnych z punktu widzenia ustalenia, którzy ze
spadkobierców spełniają warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W tej sytuacji absolutnie koniecznym
było przeprowadzenie szczegółowego i wyczerpującego postępowania dowodowego w wymienionym zakresie. Jako
niewystarczające należy uznać oparcie się przez Sąd Rejonowy wyłącznie na wyjaśnieniach wnioskodawczyni i
dwojga, spośród dziewięciorga, obecnych na rozprawie uczestników niniejszego postępowania. Zauważyć wypada,
że uczestnicy nie zostali wezwani do osobistego stawiennictwa celem przesłuchania, a z uwagi na niekompletność
wniosku M. K. w części obejmującej żądanie stwierdzenia dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ich nieobecności na
rozprawie i milczenia w tej kwestii nie można uznać za przyznanie faktów, o którym mowa w art. 230 k.p.c.
Wyjaśnienia stron procesu, a w postępowaniu nieprocesowym uczestników, nie należą do środków dowodowych,
o których mowa w art. 244 – 309 k.p.c. Wyjaśnienia mogą jednak stać się podstawą czynionych przez sąd ustaleń
faktycznych, a w konsekwencji także podstawą orzekania, w warunkach określonych w art. 229 – 231 k.p.c.
W rozpoznawanej sprawie jednakże żaden z przypadków wskazanych w tych przepisach nie wystąpił. Stąd też
obowiązkiem Sądu, który w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku winien działać z urzędu (art. 677 k.p.c.), było
co najmniej przeprowadzenie dowodu z zeznań uczestników postępowania celem ustalenia, który ze spadkobierców
spełniał warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Co więcej, w sytuacji zaistniałej w niniejszej sprawie, a
mianowicie gdy Sąd Rejonowy ustalił, że niektóre spośród dzieci spadkodawców nie odpowiadały tym warunkom,
zachodziła bezwzględna konieczność przeprowadzenia dalszego postępowania dowodowego, służącego wyjaśnieniu
czy dzieci tych dzieci – wnuki spadkodawców – odpowiadają warunkom do dziedziczenia przez nich gospodarstw
rolnych, pozostałych po ich dziadkach, z mocy art. 1060 k.c.
Wymieniony przepis w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadków po E. S. i S. S. (2) (art. 1 pkt 14 ustawy
z dnia 26 marca 1082 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności
gospodarstw rolnych, Dz. U. Nr 11 poz. 81 ze zm.) stanowił, że w granicach określonych w art. 931 § 2 wnuki
spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1, dziedziczą
gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków
przewidzianych w art. 1059.
W rozpoznawanej sprawie Sąd pierwszej instancji nie dążył jednak do ustalenia kręgu spadkobierców dziedziczących
z ustawy gospodarstwo rolne, w sposób zgodny z treścią wymienionej normy prawnej. Tym samym dopuścił się
naruszenia art. 670 k.p.c. w zw. z art. 1060 k.c. a w konsekwencji również do nierozpoznania istoty sprawy.
Jakkolwiek skarżący nie zarzucił naruszenia art. 1060 k.c. w apelacji, jednak nie stoi to na przeszkodzie uwzględnieniu
wymienionego naruszenia prawa materialnego przez Sąd drugiej instancji rozpoznający niniejszą sprawę. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliło się bowiem stanowisko, zgodnie z którym sąd drugiej instancji w granicach
zaskarżenia stosuje prawo materialne niezależnie od zarzutów apelacji (wyrok z dnia 25 sierpnia 2004 roku, I PK
22/03, OSNP 2005/6/80); w postępowaniu apelacyjnym sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę przez dokonanie
niezbędnych ocen prawnych, chociażby dotyczące ich zarzuty nie były podniesione w apelacji (wyrok z dnia 21
października 2005 roku, I PK 77/05, OSNP 2006/19-20/293); sąd rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest
związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty
dotyczące naruszenia prawa procesowego, w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność
postępowania (uchwała 7 sędziów-zasada prawna z dnia 31 stycznia 2008 roku, III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55).
Odnosząc się natomiast do zarzutu podniesionego w pkt 1 apelacji należy wskazać, że przyjęcie przez Sąd Rejonowy,
iż ukończenie szkoły zawodowej o specjalności mechanika maszyn rolniczych nie uprawnia do dziedziczenia
gospodarstwa rolnego, nie zostało poprzedzone przeprowadzeniem postępowania dowodowego, mającego na celu
ustalenie charakteru i zakresu wykształcenia zdobytego w ten sposób przez uczestnika T. S., a w szczególności
wyjaśnienie czy z uwagi na nauczane przedmioty możliwe jest uznanie dyplomu ukończenia tej szkoły zawodowej
za dowód stwierdzający kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego w rozumieniu § 3 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia
współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 983 roku Nr 19, poz. 86).
Stwierdzone powyżej uchybienia prowadzą do wniosku, iż postanowienie w zaskarżonej części winno zostać uchylone,
a sprawa przekazana Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Rejonowy nie rozpoznał bowiem istoty sprawy w części dotyczącej dziedziczenia gospodarstw
rolnych po obojgu spadkodawcach. Niezależnie od tego zachodzi również konieczność przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości w zakresie istotnym dla ustalenia kręgu spadkobierców dziedziczących z ustawy gospodarstwo
rolne.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy przeprowadzi postępowanie dowodowe, które – w przypadku gdy
nie zostaną przedstawione przez zainteresowanych inne dowody – polegać będzie przede wszystkim na przesłuchaniu
wnioskodawczyni i uczestników w trybie art. 299 k.p.c. na okoliczność posiadania przez każdego z nich kwalifikacji
do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W wypadku, gdy z treści tych dowodów wynikać będzie, że niektóre z dzieci
spadkodawców nie odpowiadają wymaganiom do dziedziczenia gospodarstw rolnych, określonym w art. 1059 k.c.,
Sąd wezwie do udziału w sprawie ich dzieci – wnuki spadkobierców, które przesłucha również w trybie art. 299 k.p.c.
celem wyjaśnienia okoliczności, o których mowa w art. 1060 k.c.
Sąd Rejonowy winien także w ramach prowadzonego postepowania dowodowego poddać ocenie dowód z dokumentu
w postaci dyplomu ukończenia szkoły, złożonego przez T. S. na k. 91 akt sprawy. Sąd rozważy czy dokument ten stanowi
dowód posiadania kwalifikacji teoretycznych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, mając na uwadze wykładnię
art. 1059 k.c. prezentowaną w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w tym także w orzeczeniu przywołanym w apelacji
uczestnika.
W oparciu o tak przeprowadzone postępowanie dowodowe Sąd ustali krąg spadkobierców uprawnionych na podstawie
art. 1059 k.c., względnie art. 1060 k.c., do dziedziczenia gospodarstw rolnych po obojgu spadkodawcach i wyda
stosowne orzeczenie.
Z tych wszystkich względów Sad Okręgowy z mocy art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.