PR 2008 nr 1.indb - Przegląd Rusycystyczny

Transkrypt

KOMITET REDAKCYJNY
Antoni Semczuk (przewodniczący),
Franciszek Apanowicz, Janusz Henzel, Tadeusz Klimowicz, Stanisław Kochman,
Walenty Piłat, Grzegorz Przebinda, Janina Sałajczyk, Barbara Stempczyńska,
Halina Waszkielewicz, Władysław Woźniewicz, Wanda Zmarzer
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
Piotr Fast (redaktor naczelny),
Wojciech Chlebda, Joanna Madloch,
Joanna Darda-Gramatyka (sekretarz redakcji)
Redakcja przekazała wydawnictwu „Śląsk”
gotowy do druku skład tego numeru w postaci plików pdf
28 lutego 2008 roku
ADRES REDAKCJI
Przegląd Rusycystyczny, 42-200 Częstochowa, ul. Kopernika 17/19/21
tel. 604 96 57 37; 697 88 00 23
E-mail: [email protected]
Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Index 371866
ISSN 0137-298X
„Śląsk” Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe
al. W. Korfantego 51, 40-161 Katowice
tel. biuro (032) 258-07-56, 258-18-12, 258-32-28, 258-19-10, 258-19-13, fax 258-32-29,
dział handlowy 258-58-70
e-mail: [email protected], [email protected],
[email protected]; http://www.slaskwn.com.pl
SPIS TREŚCI
Jadwiga Zagdańska — O magii w rosyjskiej kulturze ludowej . . . . . . . . . . . . . . .
Walerij I. Tiupa — Ku klasycznemu wierszowi rosyjskiemu . . . . . . . . . . . . . . . . .
Elżbieta Pietraś — Konceptualny projekt Witalija Komara i Aleksandra Melamida Wybór narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludmiła Łucewicz — Religijne intencje rosyjskiego poetyckiego undergroundu
w latach 50.–60. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alona Ostrowska — Strategie translatorskie w rosyjskich tłumaczeniach utworów
Bolesława Leśmiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Władysław Figarski — Język rosyjski w Polsce — fakty i mity . . . . . . . . . . . . . .
Zofia Czapiga — Rzeczowniki odczasownikowe z formantem zerowym w przycza sownikowej pozycji w tekstach naukowych języka polskiego i rosyj s kiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anna Stasienko — Deadiektyw w pozycji przyrzeczownikowej we współczesnym języku rosyjskim i polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
26
43
51
74
84
98
109
RECENZJE
Magdalena Żakowska — А. де Лазари, О. Рябов: Русские и поляки глазами
друг друга. Иваново 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Kudła — A. W. Lipatow: Rosja dzisiejsza: między przeszłością a teraźniejszością. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Lis-Czapiga — Świat Słowian w języku i kulturze VII: Literaturoznawstwo. Red. E. Komorowska, Ż. Kozicka-Borysowska. Szczecin 2006 . . . . .
Anna Stasienko — Świat Słowian w języku i kulturze VII: Kulturoznawstwo. Historia. Red. E. Komorowska, A. Krzanowska. Szczecin 2006 . . . . . . . . . . .
Artur Czapiga — Świat Słowian w języku i kulturze VII: Językoznawstwo. Red.
E. Komorowska, D. Dziadosz. Szczecin 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Książki nadesłane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
124
125
129
131
135
СОДЕРЖАНИЕ
Ядвига Загданьска — К вопросу о магии в русской народной культуре . . . . .
Валерий И. Тюпа — На пути к русскому классическому стиху («езда» Владимира К. Тредиаковского) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Эльжбета Петрась — Концептуальный проект Виталия Комара и Александра
Меламида Выбор народа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Людмила Луцевич — Религиозные итенции русского поэтического андеграунда 50-60-х гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Алена Островская — Переводческие стратегии в русских переводах произведений Болеслава Лесьмяна . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Владислав Фигарски — Русский язык в польше — факты и мифы . . . . . . . . . . .
Зофья Чапига — Оглагольные существительные с нулевым формантом в приглагольной позиции в научных текстах польского и русского языков . . . . .
Анна Стасенко — Деадъектив в приименной позиции в современном русском
и польском языках . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
26
43
51
74
84
98
109
PRZEGLĄD RUSYCYSTYCZNY
2008. ZESZYT 1 (121)
Jadwiga Zagdańska
Uniwersytet Jagielloński
К ВОПРОСУ О МАГИИ В РУССКОЙ НАРОДНОЙ КУЛЬТУРЕ
Magia rozumiana jako system działań jest
nieodłączna od wizji świata, posiadanej przez
ludzi, którzy ją stosują.
Ryszard Tomicki1
Под магией следует понимать все таинственные, чудесные, могущественные, нехристианские, а точнее — еще дохристианские, обряды, действия
и верования, благодаря которым человек подчиняет себе сверхъестественную
силу природы, влияет на жизнь другого человека и на свою жизнь. Магия
старше религии. Люди уже с давних времён, не умея объяснить различные
явления окружающей действительности и перипетии собственной жизни,
обращались к сверхъестественным силам, способным влиять на их судьбу. Для
управления ими они использовали именно магию. В силу и действенность
магических обрядов верили все наши предки. И у них, так как теперь у нас,
были свои мечты, которые они пытались осуществить, именно, с помощью чар
и заговоров. В связи с этим, они заключали своего рода договор с различными
духами и божествами, способными одарить их частью сверхъестественной
силы, царящей в мире природы. Ведь только эта могущественная сила могла
любым образом повлиять на судьбу, как чарующего, так и привораживаемого
человека — причинить вред или принести пользу — согласно желанию
заговаривающего. Помощниками человека на пути к достижению желаемого
результата являлись «нечистые» персонажи, обитающие прежде всего
в «нечистых» местах, таких как перекрестки дорог или большие открытые
пространства, хотя иногда и живущие с человеком под одной крышей.
Не чуждо также, как древним славянам, так и современному человеку,
желание опознать свое будущее. И для достижения этой цели особенно
1
R. Tomicki: Magia i mitologia w kulturze ludowej. „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1983, t. 8, s. 23. Цит. по A. Engelking: Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa. Wrocław 2000,
s. 23.
PR 2008 nr 1.indb 5
2008-02-28 19:13:54
6
Jadwiga Zagdańska
подходят всякого рода гадания, которые совершали наши предки а нередко
мы все еще их ныне совершаем. Этот факт объясняется свойственным
с давних времен всему человечеству «любопытством» по отношению ко
всему незнакомому, чуждому, неясному.
Кроме обыкновенных людей, пытающихся пользоваться магией, существовали
(и до сих пор существуют) особенно одаренные «переходные» персонажи,
занимающиеся ею профессионально, т.е. знахари, знахарки, ведуны, ведьмы,
колдуны и колдуньи. Люди их боялись и в то же время почитали; именно к ним
обращались за советом и за помощью в трудное время.
А как дела с магией обстоят сегодня? Чары, заговоры, гадания — для одних
вещи несерьёзные, суеверные, для других, до сих пор — наоборот — самые
почитаемые, являющиеся смыслом жизни. Оказывается, что и ныне, в XXI
веке, магия все еще жива. А даже наблюдается особый к ней интерес. Люди
всё еще обращаются со своими проблемами к современным, «профессиональным» колдуньям, знахарям и ведунам, все еще гадают с целью узнать будущее
и все еще произносят заговоры, примеры которых легко найти в интернете.
И ничего в этим удивительного, ведь, во-первых, человеку, утомленному
повседневностью, изучeние древних магических практик может показаться
весьма интересным, а во-вторых, надежда этого человека на изменение
окружающей его действительности согласно любому его желанию при
использовании магических приемов зачасто сильнее здравого смысла или
некой обязанности поклоняться только единому Богу.
Магия являлась неотъемлемой частью и русской народной культуры.
Магические верования и обряды сопутствовали русскому человеку с момента
рождения (и даже зачатия) до смерти (а иногда еще и после ее). Магия
процветала не только в дохристианский период, но и в последствии, на
протяжении веков не исчезала из повседневной жизни русских. Магические
обрядовые действия имeли, правда, доминирующую роль, прежде всего
до крещения Руси, но еще и долго потом люди прибегали к ним в тяжелых
моментах своей жизни, надеясь найти в них способ избавиться от проблем,
сбыть свои сокровенные мечты или, просто, по любопытству — желая
проверить их действенность. Пользоваться магией некоторые пытаются до
сих пор.
К вопросу об истории магии
Само слово «магия» происходит от древнеперсидского «magu», которое, в свою очередь, восходит к индоевропейскому корню «*mâgh-»,
и обозначает буквально «тот, у кого сила». Из Персии оно попало в Грецию
и оттуда вошло в латинский язык, а потом распространилось по всей
PR 2008 nr 1.indb 6
2008-02-28 19:13:54
К ВОПРОСУ О МАГИИ...
7
Европе. Славянские языки заимствовали его, так называемым, книжным
путем из немецкого2.
В Этимологическом словаре русского языка Макса Фасмера тоже читаем,
что слово «магия» заимствовано из немецкого «Magie». Автор допускает
и возможность, что русский язык заимствовал «магию» из латинского «magia»3.
На первом этапе развития магии «таинственные практики» могли совершать далеко не все. Магические формулы и обряды были знакомы прежде
всего жрецам. Как отмечает Анна Энгелькинг: «magia była domeną magów,
dzisiejszych członków kasty kapłańskiej pochodzenia medyjskiego w zachodniej Persji, działających od około VIII–VI w p. n. e. aż do okresu hellenistycznego»4.
Большинство ученых колыбелью магии считает именно Персию. По их
мнению, первым магом (специалистом в области магических практик) был
Зороастер — Заратустра. Но есть ещё и вторая родина магических обрядов
— Египет, где таинственная связь между человеком и богами поддерживалась
благодаря магической силе «hike». Как подчеркивает Ярослав Черны: «...magia bogów i magów w Egipcie była wszechmocna, […] siła magiczna przejawiała
się czynem lub słowem. […] Każdorazowe nawiązanie kontaktu przez człowieka
z bogami czy zmarłymi dokonywało się przez hike»5.
До развития христианства магия занимала почетное место во всех культурах, во всем мире. Она принимала различные формы, но всегда смысл
действенности магических обрядов заключался в том, что люди, с целью
достичь желаемого результата, то есть овладеть сверхъестественной силой,
способной, согласно их желанию, повлиять на них самих и на других людей,
на действительность, обращались за помощью к богам, к мифологическим
персонажам, к нечистым силам, к потустороннему миру. Рядовой человек,
сам по себе, не был бы в состоянии «магически» изменить окружающий
его реальный мир. Ему всегда нужен был (и есть) «магический», могучий
помощник — силы зла или добра.
На протяжении столетий ситуация намного изменилась. Доминирующую
роль чародейства вытеснила религия. Развитие христианства стало началом
пре следования всяких проявлений магии. С течением времени люди
переста ли поклоняться идолам, но не смогли совершенно избавиться от
некоторых убеждений и следов язычества. Остались верования в нечистую
силу и человеческое желание, вместо терпеливо молиться единому Богу,
2
Ср.: A. Engelking: Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa. Wrocław 2000, s. 14.
М. Фасмер: Этимологический словарь русского языка в четырех томах. Т. II. Перевод
с немецкого О. Н. Трубачева. Под ред. Проф. Б.А. Ларина, Москва 1986, с. 555.
3
4
A. Engelking: Klątwa..., s. 14.
5
J. Černy: Religia starożytnych Egipcjan. Warszawa 1974, s. 49.
PR 2008 nr 1.indb 7
2008-02-28 19:13:54
8
Jadwiga Zagdańska
заключить с нею договор и самому овладеть сверхъестественной силой для
исполнения собственных желаний. Церковь признала колдовство ересью.
Христианские суды допрашивали жрецов магических сил, посредников
между людьми и духами — колдунов, знахарей и ведьм, подвергая их
различным пыткам, и приговаривали к смертной казни. Христианские
праздники вытесняли языческие. Но, всё-таки, поклонники магии и остатки языческих практик продержались до наших времен. На интернет-сайтах
легко найти множество заговоров, гаданий и прочего6. Основные желания
человека (любовь, красота, сила, богатство) остались неизменимыми
и людей всегда будет манить, как можно, самый простой и действенный
способ их исполнить — даже если он опасен или противоречит логике,
отрицает религиозные и научные правила.
Дефиниция магии
Джон Миддлтон в своей книге Magic. Theories of Magic замечает, что
слово «магия» имеет столько определений, сколько написано на эту
тему научных работ, и это, действительно, правда, так как почти каждый
ученый — исследователь этого явления, пытается создать собственную
дефиницию магии. Бронислав Малиновски, например, написал о ней:
«szczególna umiejętność osiągania szczególnych celów» 7. Анна Худзик
выяснила: «magia — to przekonanie o występowaniu w świecie naukowo
niesprawdzalnych mocy; zachowanie magiczne zaś to działania mające polegać
na wykorzystywaniu tych mocy»8.
Традиционные концепции понимания магии подытожил Михал Буховски.
Из результатов его исследования вытекает, что ученые, чаще всего, подразумевали под этим понятием: «(1) zespół czynności magicznych, praktykę
magiczną, (Frazer, Znaniecki), (2) dziedzinę kultury i typ światopoglądu (Levi-Strauss, Leach), (3) szeroko rozumianą świadomość rządzącą się swoistą logiką
myślenia (Cassirer)»9.
Марсель Мосс, в свою очередь, дал следующее определение этого явления:
«W świecie magii wszystko dzieje się tak, jakby był zbudowany w czwartym
wymiarze przestrzeni, w wymiarze, którego […] tajemną egzystencję wyrażałoby
pojęcie mana. […] Magia to wszystkie działania, poprzez które człowiek pragnie
6
Cр.: <http://www.philol.msu.ru/~folk/sci&pub/rzztext.htm>, <http://www.pagan.ru>, <http://www.
sunhome.ru>, <http://gadaniya.narod.ru>, <http://tvojzagovor.ru>, <http://www.zagovor.ru>.
7
B. Malinowski: Magia, nauka i religia..., s. 443.
A. Chudzik: Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym. Kraków 2002,
s. 10.
8
9
M. Buchowski: Magia. Jej funkcje i struktura. Poznań 1986, s. 113.
PR 2008 nr 1.indb 8
2008-02-28 19:13:55
9
dowolnie rządzić biegiem natury i mieć wpływ na wszystkie istoty, począwszy
od zwierząt aż do bogów […], nie wyłączając nawet jego samego. Te działania
tworzą magiczny rytuał. […] Ich skuteczność zależy od cudownych sił, które są
obecne w określonych przedmiotach, słowach, gestach»10. Кажется, что это
определение магии наиболее правильно отражает ее характер.
В основе теории ученого лежит понятие «мана», которое обозначает силу,
энергию, благодаря которой совершаются магические действия. Об этой силе
писал и Мирча Элиаде. Он объяснил это понятие, исследуя работу английского миссионера Кодрингтона в Меланезии, следующим образом: «…siła
owa jest w pewnym sensie nadprzyrodzona, ale objawia się w sile cielesnej bądź
też we wszelkiego rodzaju sile zdolności danej człowiekowi. Mana nie wiąże
się z niczym określonym, mimo że prawie wszystko, co istnieje, może być jej
nosicielem. A posiadają ją i mogą przekazywać duchy, bez względu na to, czy są
to dusze zmarłych, czy istoty nadprzyrodzone»11.
В древние века магию почитали все, иногда пытались овладеть ее
тайнами, иногда ее боялись, но, всё-таки, не представляли себе без нее
жизни. По мнению антропологов, магия являлась необходимым элементом
жизни людей в дохристианское время а даже столетиями позже и, вообще,
«stanowiła jedną z najwcześniejszych form świadomości społecznej»12. Бронислав
Малиновски подчеркивает, что уже в первобытном обществе она играла
огромную роль. В своей книге Argonauci Zachodniego Pacyfiku исследователь
замечает: «Magia wprowadza porządek i ustala kolejność różnych czynności
[…] i właśnie ona i związana z nią obrzędowość są podstawowymi środkami,
które zapewniają współdziałanie społeczności oraz kierują organizacją pracy
zespołowej»13. Но с течением времени, как я уже писала выше, магия теряет
свое основное значение. Михал Буховски утверждает, что ее постепенно
уничтожает цивилизация. Отчасти это правда, но с другой стороны, та же
самая цивилизация и ей главный девиз — наука, помогают распространяться
магическим формулам. Даже ныне — в XXI веке, в мире научных достижений
и широко распространенной христианской веры, не все явления окружающей
нас действительности подвергаются разумному объяснению и не все возможно достичь с помощью науки или религии — и в таких случаях человечество
снова прибегает к магии.
10
M. Mauss: Zarys ogólnej teorii magii. W: Tegoż: Socjologia i antropologia. Warszawa 1973,
s. 160.
11
M. Eliade: Sacrum. Mit. Historia. Wybór esejów. Przeł. A. Tatarkiewicz. Warszawa 1970,
s. 169.
12
M. Buchowski: Magia. Jej funkcje…, s. 18.
13
B. Malinowski: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Warszawa 1981, s. 169.
PR 2008 nr 1.indb 9
2008-02-28 19:13:55
10
Jadwiga Zagdańska
Виды магии
Различаем два основных вида магии: черную и белую, то есть отрицательную и положительную. Это наиболее распространенный способ делить
это явление. Его принцип заключается в том, что в то время, когда белая
магия направлена всегда во благо, как совершающего магический ритуал,
так и объекта магических действий, черная магия используется чарующим
всегда с целью причинить кому-то вред. К чистой, белой магии причисляются,
например, лечебные магические действия или заговоры защищающие человека, дом и животных. Черными практиками называются всякого рода
клятвы, заклинания и обряды, к которым прибегает человек, желающий то
ли отомстить, то ли, просто, повредить кому-либо.
Поклонники белой магии верят, что магическими знаниями можно
пользоваться только, когда совершаем добро, когда наши действия не
причиняют никому вред — в противном случае нас скоро постигнет
несчастье в три раза больше того, которое мы вызвали. Даже если сделаем
это неумышленно, что обозначает, что надо действительно тщательно
продумать результаты магических ритуалов и не совершать их без
нужды.
Черная магия родилась, по всей вероятности, параллельно с белой — еще
когда-то в древнейшие времена — ведь в природе должно быть равновесие
— там где существует добро, есть и зло (откуда иначе знали бы мы как
их различать). С этим связан факт, что в поведении и желаниях человека
отражаются как положительные, так и негативные эмоции и то ли одни, то
ли другие вызывают у него желания, осуществление которых сопровождается
хорошими или отрицательными действиями (с употреблением принципов
белой или черной магии).
Описывая виды магии, нельзя не упомянуть о термине «симпатическая магия»
(sympathetic magic), которым пользовался знаменитый антрополог Джеймс
Джордж Фрезер. По его мнению, магическое мышление основывается на
двух принципах. Первый из них гласит: подобное производит подобное или
следствие похоже на свою причину (закон подобия — the law of similarity).
Согласно второму принципу, вещи, которые раз пришли в соприкосновение
друг с другом, продолжают взаимодействовать на расстоянии после
прекращения прямого контакта (закон соприкосновения или заражения
— the law of contact or contagion). На основе этих принципов Фрезер
создал понятие двух типов симпатической магии: гомеопатическую, или
имитативную магию — основанную на законе подобия, по которому можно
произвести любое желаемое действие путем простого подражания ему,
и контагиозную магию — основанную на законе соприкосновения или
заражения, то есть — все то, что маг проделывает с предметом, окажет
PR 2008 nr 1.indb 10
2008-02-28 19:13:55
11
воздействие и на личность, которая однажды была с этим предметом
в соприкосновении14.
Вероятно, наиболее привычным применением принципа «подобное
производит подобное» являются предпринимавшиеся многими народами
в разные эпохи попытки нанести вред врагу или погубить его путем нанесения
увечий его изображению или уничтожению последнего в полной уверенности,
что человек, против которого направлены эти магические действия, испытает
при этом те же страдания или умрет. Тысячелетия тому назад он был известен
колдунам Древней Индии, Вавилона и Египета, равно как Греции и Рима, и еще
в наши дни в Австралии, Африке и Шотландии к нему прибегают коварные
и злонамеренные люди. Индейцы Северной Америки верят, что, нарисовав
чью-то фигуру на песке, золе или глине или приняв за человеческое тело
какой-то предмет, а затем проткнув его острой палкой или нанеся ему какое-то
другое повреждение, они причиняют соответствующий вред изображенному
лицу. По свидетельству Фрезера, когда, например, индеец племени оджибвеев
хочет принести вред своему врагу, он изготовляет деревянное изображение
его и вгоняет в его голову (или сердце) иглу или выпускает в него стрелу
в уверенности, что стоит игле или стреле пронзить куклу, как враг почувствует
в этой части тела острую боль. Если же он намеревается убить врага на месте,
он сжигает и хоронит куклу15.
Примером гомеопатической магии (homoeopathic magic) в русской народной
культуре может служить множество заговорных действий. Вообще, большинство заговоров построено на законе подобия. Приведу лишь некоторые из них:
От зубной боли
Повторяется над объеденным мышью куском хлеба три раза. Потом этот
кусок надо съесть: «Господи, Исусе Христе, Господи, благослови рабу божью
(имя). Как у этой мыши-твари зубы не болят никогда, ни в какую пору, ни
в какую зорю, грызет она железо, дерево, каменье. Так чтоб у рабы Божьей
не болели зубы ни в какую пору, ни в какую зорю, не тоснули. Аминь»16.
От лихого человека, вора
В доме, как умрет человек, так, чтобы гроб сделать, его измеряют палкой
какой-нибудь. Так эту палку потом тихонько подобрать, омерить свой огород
и сказать: «Как покойник не видит, так и вор не увидит». И вор, если зайдет
во двор, не сможет оттуда выйти, только хозяин сможет его вывести17.
14
<http://psylib.org.ua/books/freze01/txt04.htm>.
15
Там же.
16
<http://www.philol.msu.ru/~folk/sci&pub/rzztext.htm#otsuchka>.
17
Там же.
2008-02-28 19:13:55
12
Jadwiga Zagdańska
На любовь
В Великий четверг ходят на реку или к ручью, бросают серебро, умываются,
говорят: «Как любят денежку, так и меня любите, девушку» или: «Встану
я, благословясь, пойду, перекрестясь, выйду в чисто поле, в чистом поле есть
океан-море, в океан-море стоял старый дуб, под этим дубом сидел старый
заяц, я, раба Божья Елизавета, возьму старого зайца в белые руки, выну
ретивое сердце, бурую печень, как серый заяц не может ни быть, ни жить
без ретивого сердца, без бурой печени, также раб Божий Иван не мог бы ни
быть, ни жить, ни пить, ни есть, ни думу думать, ни мыслю мыслить, ни речи
говорить. Показалась бы раба Божья Елизавета рабу Божьему Ивану белее
свету белого, яснее солнца красного, милее отца-матери»18.
Свадебный заговор
Когда молодые входят в дом, их обсыпают. Сыплют на голову шишечками
хмеля. «Хмель-то хорошо вьется, чтоб и вы так-то”. Если хмелек вьется, так
и хозяйство и семья хорошо ведется»19.
На ведение скотины
Косу кладут корове, чтобы коровы не разбиралися, пуще траву ели: «Как
коса косит, не разбирает траву, так чтобы корова ела, не разбирала траву»20.
На разлучение
«Стану не благословясь, пойду не перекрестясь, выйду не этими дверьми,
выйду подвальным бревном, выйду я мышиной тропой, выйду в дальний
восток, там стоит тын, в этом тыну стоит дом, в этом дому стоит печь, в этой
печи огонь пылае, век не утихае, на этой печи сидят кошка и собака — дерутся,
цапаются, царапаются, кровью умываются, век на встречу не встречаются, так
бы, как и (имена)». Говорить на вино или на что-нибудь, чтобы выпить21.
На благополучие семьи
«В прежнее время были цари Демьян, Константин и Соломон. Были они
кротки, смирны и тихи перед Иисусом Христом. Так же и муж мой (имя рек),
был бы тихий, кроткий и смирный перед женой своей (или перед матерью),
не буянил над женой(имя рек)»22.
Примером гомеопатической магии является и, довольно современная,
практика привораживания с использованием фотографии:
18
Там же.
19
Там же.
20
Там же.
21
Там же.
22
Там же.
2008-02-28 19:13:55
13
«Берется фотография любимого человека, иголкой протыкается область
сердца. Говорится такие слова: — Как эта иголка ноет и ржавеет, так и у раба
Божьего […] чтоб ныло и болело сердце о рабе Божьей...»23.
Можно тоже взять свой и парня снимок и сложить их лицом друг к другу,
а затем перевязать голубой лентой и сказать: «Как я не могу жить без раба
Божьего […] так чтобы и раб Божий […] не мог жить без меня»24.
Контагиозная магия (contagious magic), в свою очередь, исходит из того,
что вещи, единожды находившиеся в соприкосновении, должны, будучи
разъединенными, оставаться в симпатическом отношении. Что бы ни
произошло с одной из них, то же должно произойти и с другой. Самый
привычный пример контагиозной магии — магическая симпатия, якобы
существующая между человеком и частями его тела, волосами или ногтями.
Тот, кто имеет у себя чьи-то волосы или ногти, может будто бы на любом
расстоянии навязать свою волю их владельцу.
Одним из примеров употребления контагиозной магии в русской народной
культуре является привораживание с использованием волос — можно вставить
волосок парня в хлеб: «сохнет хлеб — сохнет парень по девчонке»25. Известен
и другой вариант чарования, когда в печи опаливают платок, которым был вытерт
пот любимого, либо часть его одежды, либо его выкопанный след, даже прут от
веника, через который он переступил, произнося при этом текст, построенный на
параллелизме понятий огня, жара, сухости и любви — тоже в смысле сохнуть по
кому-либо. Существуют и некоторые заговорные действия, которые опираются
на закон соприкосновения, как например любовный заговор из Новгородского
района, который произносится над следом любимого: «След в след, сердце
в сердце. Одна жизнь — одна любовь»26.
Магические действия
Magia istnieje w ramach swego własnego świata,
który dla tubylców jest światem realnym […].
Bronisław Malinowski27
К ряду магических действий присоединяем, в принципе, чары, заговоры
и гадания. Казимеж Мошински в своей книге Kultura ludowa Słowian отмечает:
«słowem „czary” Słowianie określają praktyki magiczne wykonywane na szkodę
23
С. Б. Борисов: Мир русского девичества. 70–90 годы XX века. Москва 2002, с. 249.
24
Там же.
25
Там же, с. 245.
26
<http://new 3.novgorod.ru/pages/projects/forum/konkurs_oldkonkurs_docs/perminova.htm>.
27
B. Malinowski: Magia, nauka i religia. W: Tegoż: Dzieła. T. VII. Warszawa 1990, s. 424.
2008-02-28 19:13:55
14
Jadwiga Zagdańska
bliźnich»28 — из исследований ученого вытекает, что славяне использовали
чары, чтобы причинять зло. Такое утверждение обосновано прежде всего на
первобытном значении этого понятия в славянских языках. Мнение Мошинского разделяют и другие, как, например, Франческо-Мария Гваццо, который
объясняет понятие колдовства следующим образом: это форма магии, когда
с помощью дьявола один человек приносит вред другому. «Зловредным
исскусством» считал чары и Эдвард Филипс (племянник Джона Мильтона).
Коттон Мазер, в свою очередь, отмечал: колдовство — это делание странного
и по большей части плохого с помощью злых духов, заключивших договор
с грешными человеческими детьми29.
Другая точка зрения у Александра Афанасьева. По его мнению, чары есть
и «положительные» и, так сказать, «вредоносные». В его книге Поэтические
воззрения славян на природу читаем: «чары — это те суеверные, таинственные
обряды, какие совершаются, с одной стороны, для отклонения различных
напастей, для изгнания нечистой силы, врачевания болезней, водворения
семейного счастья и довольства, а с другой — для того, чтобы наслать на
своих врагов всевозможные беды и предать их во власть злобных, мучительных демонов»30 .
Наиболее популярным видом чар, используемым прежде всего в любовной
магии, является привораживание. В силу привораживания люди верят до сих
пор. Молодые девушки пишут в своих дневниках: «Вот возьму и приворожу,
тогда хочешь — не хочешь никуда не денешься […] Наверное, я чувствую,
я его приворожу. […] Я уже не знаю, что делать — и ворожила я, и молилась
за него […]»31 .
Для того, чтобы, благодаря привораживанию, достичь желаемого результата
необходимо верить в его невыдуманность. Так как в случае других магических
практик, сила првораживания тем больше, чем серьезнее подход чарующего
к этому делу. Убеждение о действенности привораживания — это больше
чем половина успеха.
Существует очень много способов привораживать. Одним из более распространенных в русском быту является привораживание солью:
«Пересаливать пищу любимого, чтобы крепче любил. Помогает. Многие
это делают и добиваются крепкой любви»32 .
28
K. Moszyński: Kultura ludowa Słowian. Т. 2. Cz. 1. Warszawa 1968, s. 341.
См.: Энциклопедия колдовства и демонологии Рассела Хоупа Роббинса, члена Королевского Литературного Общества. Перевод с английского Т. М. Колядич, Ф. С. Капица, под ред.
Ф. С. Капицы. Москва 2001, с. 218.
29
30
А. Н. Афанасьев: Поэтические воззрения славян на природу. Т. III. Москва 1995, с. 210.
31
С. Б. Борисов: Мир русского девичества..., с. 241.
32
2008-02-28 19:13:56
15
По мнению Андрея Топоркова, «соль, как и другие виды пищи, широко
применяется в любовной магии, причем по признаку солености сближается
с человеческим потом»33 .
Особенно популярны тоже привораживания с использованием волос. Самый
простой вид такого привораживания — это обмотать волосы привораживаемого вокруг пуговицы: «Если волосы парня обмотать вокруг пуговицы, то
он не уйдет»34.
Примером, пожалуй, наиболее действенных привораживаний являются
привораживания со сжиганием написанного. Существуют две разновидности
этой магической практики:
1) «На листочке написать предложение, относящиеся к парню, листочек
сжечь, а пепел развеять по ветру»35 ;
2) «Надо написать на сигарете имя и фамилию мальчика, сигарету выкурить
самой, собрать пепел, завернуть в бумажку, проносить ее сутки на груди и на
рассвете сдуть пепел в сторону, где живет любимый»36 .
Рассматривая эти примеры чародейских ритуалов, стоит обратить внимание
на способ их совершения. Очевидно, что для успешного привораживания
необходима, кроме полной уверенности в его действенность, помощь нечистой
силы — помощь посредника между человеком и сверхъестественной силой,
способной исполнить желание привораживающего. Этого «помощника»,
как правило, легче всего найти в «нечистом» пространстве (общеславянские
представления о ветре как местонахождении душ и демонов), в «нечистое»
время (до рассвета). А что общего с исполнением желания имеет огонь
(сжигание)? Ответ совсем простой — огонь является посредником между
людьми и богами. Эта функция восходит еще к древнейшим временам, когда,
как пишет Александр Афанасьев, «передавая жертвы всепожигающему
пламени, древний человек веровал, что творит приятное своим стихийным
богам. […] боги, творцы и податели всяких благ, каратели зла и неправды,
питаются восходящими к ним парами и благосклонно выслушивают людские
мольбы»37 .
Заговор, в свою очередь, является магической формулой, которая направлена на немедленное достижение желаемого результата. Произношение
заговорного текста рассчитано на предотвращение нежелательного явления
или осуществление желания. Существовали заговоры на все случаи жизни:
на зачатие, легкие роды, детские заговоры, любовные, предсвадебные,
33
Там же.
34
35
36
Там же.
37
А. Н. Афанасьев: Поэтические воззрения славян на природу. Т. II, с. 26,27.
2008-02-28 19:13:56
16
Jadwiga Zagdańska
свадебные, семейные, лечебные, защищающие дом, стадо, человека, и многие
другие. Русские, читая эти заговоры, верили в их действенность, в их
могущественную силу и в необходимость их произносить.
Происхождение большинства заговоров ученые относят к древнейшим
временам, когда люди одушевляли весь окружающий природный мир. Самые
ранние свидетельства о заговорах восходят к летописям, где упоминаются
клятвы, произносимые в Х веке при заключении мирных договоров
с греками38. Затем в Повести временных лет (1044 год) говорится о рождении
полоцкого князя Всеслава «от вълхвания»39. По всей вероятности, речь идет
тут о заговоре при трудных родах или о заговоре от бесплодия.
Самый древний восточнославянский заговорный текст, сохранившийся
до наших времён, был найден в 1990 году, во время раскопок в Новгороде
в слоях ХIII в. Он состоит из трех строк:
Тридевять ангелов, тридевять архангелов,
избавьте раба божия Михея от лихорадки
молитвами святой Богородицы40.
Н. Ф. Познанский представил историю заговора в виде трех ступеней. Первая
— наличие магии «симпатического» действия, предусматривающего влияние
на смежно расположенные или подобные объекты. Например, ослепляли жабу
и полагали, что ее ослепление вызовет слепоту и у человека, которому хотят
навредить, или прикасались мертвою костью к зубам в надежде избавиться
от зубной боли. На второй ступени появляются слова, которые поясняют
действия: грызут пуп, а говорят, что на самом деле загрызают грыжу.
Пояснение может принять формулу пожелания или требования чего-либо.
Третья ступень в развитии заговоров — появление параллелизма слова
и обрядового действия. Магическая сила признается только за действием.
Лишь по истечении некоторого времени обрядовое действие передало слову
часть магической силы41.
Структура традиционного заговора у славян
1. Молитвенное вступление (обращение к «нужным силам»: дьяволу или
Богу): эта часть заговора — одна из позднейших, сформировалась после
христианизации языческой Руси.
38
Мир русского дома. Книга народной жизни. Ред. Л. Калюжная. Москва 2004, с. 251.
Повесть временных лет. В кн.: Литература Древней Руси: Хрестоматия. Cост.
Л. А. Дмитриев. Ред. Д. С. Лихачев. Москва 1990, с. 19.
39
Исследования в области балто-славянской духовной культуры. Заговор. Ред. В. В. Иванов,
.Т. Н. Свешниковая. Москва 1993, с. 104.
40
41
Ср.: <http://rz.bookazoid.ru/>.
2008-02-28 19:13:56
17
2. Зачин (путь): субъект (S) движется из посюстороннего мира в потусторонний,
преодолевая соответственно три (сакральное число) границы:
S —> порог —> ворота —> чистое поле...
3. Эпическая часть (сужение пространства): в центре — сакральный
персонаж:
— помощник,
— вредитель,
— защитник.
Персонаж обязательно должен иметь имя, а S знать его, т.к. это дает S власть
над этим персонажем.
4. Заклинание (просьба, желание, приказ (первоначальный вариант)): самая
древняя часть заговора, восходит к описанию действий колдуна — к некой
магической формуле.
5. Закрепка (нейтрализация ошибки, завершение заклинательной части):
упоминание крепких предметов, чтобы смысл заклинания не изменился.
6. Молитвенное завершение (зааминивание): появилось, как и 1. под
влиянием христианства, необязательная часть42.
Paccмотрим эти элементы на примере (пример составлен по мотивам
древних заговоров):
1. Вступление:
«Во имя Отца и Сына и Святого Духа, аминь!»
2. Зачин:
«Стану я, раб Божий (имя), благословясь, пойду, перекрестясь, из избы
дверьми, из ворот воротами, в чистое поле...»
3. Эпическая часть (сужение пространства):
« ... и взмолюся трем ветрам, трем братьям: ветр Моисей, ветр Лука, ветры
буйные, вихори!»
4. Заклинание:
«Дуйте и винтите по всему свету белому и по всему люду крещенному;
распалите и присушите медным припоем рабу Божию (имя) ко мне, рабу
Божию (имя). Сведите ее со мною — душа с душою, тело с телом, плоть
с плотию […] и не уроните, по всему белому свету гуляючи, той присухи
крепкой ни на воду, ни на лес, ни на землю, ни на могилу. В воду сроните
— вода высохнет; на лес сроните — лес зачахнет; на землю сроните — земля
сгорит; на скотину сроните — скотина посохнет; на могилу к покойнику
сроните — костье в могилу запрядает».
5. Закрепка:
«Снесите и донесите, вложите и положите в рабицу Божию (имя), в красную
девицу, в белое тело, в ретивое сердце, в хоть и в плоть. Чтобы красная девица
42
<http://www.nsk.fio.ru/works/053/group3/zagovory.htm>.
2008-02-28 19:13:56
18
Jadwiga Zagdańska
не могла без меня, раба Божия, ни жить, ни быть, ни дни дневать, ни часу
часовать; обо мне, о рабе Божьем (имя), тужила и тосковала».
6. Молитвенное завершениe:
«Тем словам и речам ключевые слова — аминь, аминь, аминь».
Магия, как будто, вбирает в себя еще и гадания, т.е. ритуалы, направленные
на контакт с потусторонними силами совершаемые с целью получения
сведений о будущем. Упоминания о гадании встречаются в самых ранних
письменных источниках о славянах: византийский историк Прокопий
Кесарийский (VI в.) свидетельствовал, что склавины и анты совершали эту
практику во время жертвоприношений богам. О бросании жребия перед
началом важных событий говорится в Хронике Титмара Мерзебургского (XI
в.) и в сочинении Константина Багрянородного (X в.). Разнообразные способы
гадания представлены в западнославянских актах процессов о колдовстве
XVI–XVII вв., а также в памятниках славянской книжности — так называемых
гадательных книгах, специально служащих для предсказания будущего (XIV–
XVII вв.)43 . В них упоминалось о бросании костей, о литье воска (издревле
известно литье растопленного воска в воду для распознавания болезни, местонахождения преступника, в гаданиях о жизни и смерти, о замужестве и т.п.;
в славянских обычаях воск использовался, главным образом, как «святое»
вещество, противостоящее дьявольским силам, во многом благодаря тому, что
из него изготовляли церковные свечи44 ), гадании по внутренностям животных,
по тени (в сочельник во время ужина один из домочадцев выходил во двор
и через окно смотрел на сидящих за столом: человек, который не отбрасывал
тени, должен в текущем году умереть45 ), по встрече (девушки на Рождество
выбегали на улицу и, встретив парня, спрашивали его имя, узнавая таким
образом и имя будущего мужа46 ), по псалтыри и др.
Поскольку для распознавания будущего было необходимо посредничество
духов, умерших, гадали всегда в «нечистых» местах, в местах обитания
нечистой силы: в заброшенных домах, нежилых помещениях (баня, овин, хлев,
подвал, чердак, сени), на кладбищах; в местах пограничного пространства
между «своим» и «чужим» миром: печь, порог, угол дома, забор, ворота, межи,
места возле воды, проруби, колодцы и перекрестки. Время, считавшееся
благоприятным для гадания, тоже характеризовалось как переломное, как
пограничный период, когда открыта граница между «тем» и этим светом:
множество гаданий приурочено к святкам, когда приходят с «того света»
души умерших. Приговоры, призывающие нечистую силу явиться и открыть
43
См.: <http://www.pagan.ru/w/wosk0.php>.
44
Там же.
45
См.: <http://www.pagan.ru/t/tenx8.php>.
46
См.: <http://www.pagan.ru/w/wstrecha0.php>.
2008-02-28 19:13:56
19
будущее, широко известны в северорусских гаданиях: «Черти, лешие, бесы,
дьяволы, приходите ворожить!» или «Лешие лесные, болотные, полевые, все
черти-бесенята, идите все сюда, скажите, в чем моя судьба?»47
Среди русских традиционных способов гадать наиболее популярно гадание
башмаком: девушки снимают с левой ноги башмаки и кидают их за ворота,
наблюдая при этом, куда башмак ляжет носком. Куда ляжет носком, в ту
сторону будет отдана кидающая. Когда же башмак ляжет носком к воротам, из
которых выкинут башмак, то девушке в этот год — жить дома и не выходить
замуж48. Часто гадали тоже с помощью животных. Приносили, например,
в дом петуха, ставили перед ним две чашечки: одну с зерном, другую с водой.
Если петух начинал махать крыльями, бегать из угла в угол и квохтать, значит,
характер у жениха будет шумный и беспокойный. В зависимости от того,
начинал ли петух сначала клевать зерно или пить воду, определяли, будет ли
жених богатый или бедный, пьяница или трезвенник49 .
Еще в начале XVII века существовало гадание на бобах, как видно из Потребника
мирского, где запрещается верить бобам, и также из народной пословицы:
«Чужую беду бобами разведу, а к своей-то беде и ума не приложу».
В настоящее время популярны тоже, так как и в минувшие века, гадания
на картах. Поэт Афанасий Фет так описывал эту практику:
Помню я: старушка-няня
Мне в рожественской ночи
Про судьбу мою гадала
При мерцании свечи,
И на картах выходили
Интересы да почет.
Няня, няня! Ты ошиблась,
Обманул тебя расчет;
[…] Что, — не будет ли свиданья,
Разговоров иль письма?
Выйдет пиковая дама
Иль бубновая сама?50
В поисках контакта со сверхъестественной силой гадающие обычно
снимали с себя нательные кресты и пояса, развязывали все узлы на одежде,
девушки распускали косы, выходили из дому не перекрестясь, шли молча
(в традиционной культуре молчание выявляет принадлежность того или иного
47
<www.pagan.ru/g/gadanie0.php>.
48
Ср.: <http://www.astroguide.ru/s.php/717.htm>.
49
Мир русского дома..., с. 78, 79.
50
А. А. Фет: Полное собрание стихотворений. Ред. Б. Я. Бухштаб. Ленинград 1937, с. 83.
2008-02-28 19:13:56
20
Jadwiga Zagdańska
существа к потустороннему миру и сверхъестественным силам вообще51),
иногда босиком или в одной рубашке, шли к месту гадания тайком, чтобы
никто не видел, гадали зажмурившись, прикрыв лицо платком. Наблюдая все
эти гадательные действия, замечаем переход гадающего к антикультуре.
Магия и религия
Для того, чтобы сравнить магию и религию, необходимо объяснить эти два
понятия. Поскольку определение магии уже дано, приходится еще выяснить
только что такое религия и для этого я подобрала дефиницию религии
Джеймса Джоржа Фрезера. Итак, под этим понятием ученый подразумевает
умилостивление и умиротворение сил, стоящих выше человека, сил, которые, как считается, направляют и контролируют ход природных явлений
и человеческой жизни52. Религия в таком понимании состоит, по мнению
Фрезера, из теоретического и практического элементов, а именно из веры
в существование высших сил и из стремления умилостивить их и угодить им.
На первом месте, конечно, стоит вера, потому что, прежде чем угождать
божеству, надо верить в его существование. Но если религия не ведет
к религиозному образу действий, это уже не религия, а просто теология,
так как, по выражению святого Иакова, «одна вера без дел мертва»
(Иак.2:14-17).
Как утверждает Михаил Сперанский, история религии говорит нам, что
первыми источниками религиозных верований являются обыкновенно
отношения человека к природе. Люди инстинктивно чувствуют и видят на
постоянном опыте свою зависимость от сил и явлений природы и у них
появляется страх перед ее мощью, от которой все зависит. И именно это
порождает первые зачатки религиозных верований — это древнейшая,
первобытная ступень религии, которую славяне, по всей вероятности,
перешли уже в VI в. Следующая степень есть представление сил природы,
как чего-то одушевленного, представление об отдельных силах и явлениях
природы, как об отдельных могущественных живых существах. Сталкиваясь
с силами природы, человек стремится, осмысливая их, придать им конкретный
образ. Эту ступень верований мы находим, например, в древнейшем слое
греческой мифологии или в германском эпосе. В скандинавских легендах
космогонического характера наблюдаем титанические образы вроде гигантской коровы, из сосков которой текут бесконечные реки, которыми
питается мир. Эта ступень называется анимизмом. Следующую ступень
51
<http://www.pagan.ru/m/molchanie0.php>.
52
2008-02-28 19:13:57
21
развития религиозных верований зовут антропоморфизмом, то есть сближением облика божества с обликом человека: это греческий Олимп с его
бессмертными и обладающими чудодейственными силами богами. Далее
религия делает следующий шаг — уже в область философии. Представление
божества становится абстрактным, его образ понимается уже как символ53.
Ряд славянских божеств дохристианского времени перечислил Григорий Глинка:
Перун, движение эфира, гром.
Златая Баба, тишина, покой.
Световид, солнце, жизненная теплота.
Знич, начальный огонь, эфир.
Белбог, благо и доброе начало.
Сильный бог, крепкий бог.
Дажбог, благополучие.
Живот, сохранение жизни
Лед, война.
Коляда, мир.
Услад, удовольствие.
Лада, красота.
Дети ее:
Леля, любовь.
Полеля, брак.
Дид, супружество.
Дидилия, деторождение.
Мерцана, заря богиня жатвы.
Тригла, земля.
Волос, Могош, боги, покровительствующие скоту.
Купало, земные плоды.
Родомысл, податель благих советов.
Съва, богиня плодов.
Зевана, богиня звероловства.
Чур, бог межей.
Проне, или Прове, бог прорекания.
Родегаст, бог странноприимства и городов.
Корс, бог пьянства.
Ясса
Позвизд, бог бурь и ветров.
Догода, зефир.
Зимцерла, или Зимстерла, весна.
Зимерзла, зима.
Ний, владычествующий над преисподними странами.
Чернобог, бог отмщения.
Яга баба.
Кикимора, бог сна.
53
Ср.: М.Н. Сперанский: История древней русской литературы. Санкт-Петербург 2002,
с. 141.
2008-02-28 19:13:57
22
Jadwiga Zagdańska
Царь морской.
Русалки.
Чудо морское.
Водовики, водяные черти.
Духи:
Лешие.
Домовые.
Черти.
Бесы54.
Приход христианства на Русь привел к соприкосновению этих божеств
к единому Богу. Сперва они, как будто, сосуществовали, но с течением
времени христианство практически полностью вытеснило древние верования. Некоторое время на русских землях царило двоеверие. Люди молились
Богу и одновременно совершали всякого рода магические практики,
поклоняясь божествам, духам, демонам... Следы этого двоеверия наблюдаем,
например, в заговорах, являющихся языческой практикой, читая которые
человек называет себя «рабом Божьим», крестится и заодно пытается овладеть
сверхъестественной силой, способной исполнить его желание и для этого
обращается к персонажам низшей мифологии или светилам:
«Дедушка-соседушка, дворовый хозяин-батюшка, скотский пастырь, погони
скотину на пастбище. По полям, по ручьям, по проточникам. Днем паси,
к ночи домой гони. Аминь, аминь, аминь».
«Встану я, раба Божья, благословясь, пойду, перекрестясь, из избы в избу, из
ворот в ворота. В чистом поле поклонюсь и помолюсь всем зарям-зарницам,
всем братьям, всем сестрицам, луне-матушке, солнцу-батюшке, моему
красному молодцу. Мои русые волосы, присмотритеся, мои русы косы,
приглядитеся, в меня, девушку, раб Божий (имя) влюбится, в черные брови,
в ясные очи, ретивое сердце, черную печень, алую кровь. Не мог без меня
ни жить, ни быть, ни дню дневать, ни ночи ночевать. Моим словам ключ
и замок. Аминь»55.
Почему так трудно было искоренить в наших предках веру во всякого
рода божества и духи, в магическое воздействие языческих практик
и обрядов? Кажется, что прежде всего потому, что людей всегда захватывала
мысль об исполнении собственных желаний, как можно проще и быстрее,
с приобретением сверхъестественной силы. Поклоняясь единому Богу
невозможно достичь все это, так как надо быть терпеливым и предать себя
Богу, подчиниться его воле и только молиться в надежде, что он исполнит
наши желания. Магией можно пользоваться, как будто «свободнее», легче
и быстрее добиться цели. Магия не навязывает моральных запретов. Человек,
54
Г. А. Глинка: Древняя религия славян. Митава 1804.
55
<http://www.philol.msu.ru/~folk/sci&pub/rzztext.htm>.
2008-02-28 19:13:57
23
пользующийся ею, является более динамичным и независимым, поступает
по собственной воле, не по воле сверхъестественного существа — более того
— сам обладает сверхъестественной силой.
По словам Фрезера, в религии заложена, во-первых, вера в существование
сверхъестественных существ, во-вторых, стремление снискать их благосклонность. Магия часто имеет дело с духами, то есть с личными агентами,
что роднит ее с религией. Но магия обращается с ними точно так же, как она
обращается с неодушевленными силами, то есть, вместо того чтобы, подобно
религии, умилостивлять и умиротворять их, она их принуждает и заставляет.
Магия исходит из предположения, что все личные существа, будь они людьми или
богами, в конечном итоге подчинены безличным силам, которые контролируют
все, но из которых тем не менее может извлечь выгоду тот, кто знает, как ими
манипулировать с помощью обрядов и колдовских чар56.
Несмотря на то, что религия исключает магию, велит поклоняться одному единственному Богу, мы и наши современники, как и наши предки,
пользуемся чарами, гаданиями, ибо хотим знать свою судьбу и управлять ею
точно по нашей воле. Такую возможность давала и дает людям только магия.
Именно поэтому она занимала столь почетное место в жизни древних славян
и поэтому магические действия и верования не исчезли и из дейсвительности
современного человека и интерес к ней, по всей вероятности, человечество
будет проявлять до конца света. Ведь, основные человеческие желания, такие
как желание любви, силы, богатства, не изменяются с древнейших времен
и люди всегда искали, как можно, самых простых и действенных способов
осуществить их. Прибегали и будут прибегать к опасным, нелогичным
или, просто, странным, практикам — пусть они только помогут сбыть
человеческие мечты.
Помощниками людей в исполнении их желаний являлись и будут являться всякого рода духи, демоны, знахари, колдуны или ведьмы, способные принудить могущественную силу природы поступать по воле
заговаривающего, чарующего человека. Их люди и почитают и боятся
и стремятся овладеть ими для приобретения сверхъестественной силы,
нужной для изменения действительности.
Оказывается, что даже если магические практики менее действенны, чем
ожидал человек, он прибегает к ним снова и снова и все-таки являются они
неотъемлемой частью его жизни. Случается так потому, что, кроме просто
желания влиять на окружающий мир, у человека есть еще и, чаще всего
неосознанная, нужда психического равновесия, к которой человечество всегда
стремило и будет стремиться. В книге Анны Худзик Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym дается следующее определение этого
56
2008-02-28 19:13:57
24
Jadwiga Zagdańska
явления: «Nawet jeśli rzeczywistość zewnętrzna w wyniku działań magicznych
nie zmieni się, to druga potrzeba zostaje zaspokojona. I to jest dostatecznie silne
wzmocnienie, by nadal podejmować działania magiczne»57.
В заключение стоит еще раз подчеркнуть, что желание изменить окружающий мир по собственной воле, повлиять на свою жизнь и на судьбу
другого человека не чуждо людям с древнейших времен. Наиболее
действенным способом достигнуть эти цели, человечество признало,
именно, магию. Она являлась неотъемлемой частью жизни наших предков
и ни религии ни науке не удалось ее искоренить из человеческого ума, из
человеческой повседневности. Магические верования и ритуалы древних
славян являются весьма интересными и утомленные буднями, мучимые
страстями, подверженные влиянию стресса, связанного с различными
проблемами и ожиданиями, люди до сих пор к ним прибегают. Зачастую они
не признаются в этом или не осознают это, но все-таки пользуются магией
— слушают советы современных колдуний или заходят на интернет-сайты
в надежде найти соответствующие для исполнения их желаний заговоры,
гадания или описания чародейских приемов. Природа культурного сознания
и поведения индивида остается, таким образом, неизменной на протяжении
долгих столетий, несмотря на любые спектакулярные успехи науки и технического прогресса.
Jadwiga Zagdańska
O MAGII W ROSYJSKIEJ KULTURZE LUDOWEJ
Streszczenie
Pod pojęciem magii kryje się zespół działań i wierzeń, opartych na możliwości zapanowania nad
siłami nadprzyrodzonymi. Większość badaczy magii za jej kolebkę uważa Persję, a za pierwszego
maga – Zaratustrę. Niewątpliwie praktyki magiczne zajmują szczególne miejsce także w rosyjskiej
kulturze ludowej. W siłę czarów, wróżb i zaklęć wierzono tu od najdawniejszych czasów. Z ich pomocą
starano się wpływać na swój los i na los innych ludzi, próbowano poznać przyszłość i zmienić ją
zgodnie z własnym życzeniem. Właściwie każdy człowiek — czy to współczesny homo sapiens,
czy jeden z naszych przodków, pragnie i pragnął zawładnąć siłą, z pomocą której mógłby dowolnie
oddziaływać na otaczającą go rzeczywistość — być może dlatego magia przetrwała próbę czasu
i wciąż pozostaje niezwykle popularna.
57
A. Chudzik: Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym. Kraków
2002, s. 43.
2008-02-28 19:13:57
25
Jadwiga Zagdańska
A WORD ABOUT MAGIC IN RUSSIAN FOLK CULTURE
Summary
Magic has been a part of Russian folk culture for centuries. Russian forefathers used to practice
magic in their everyday life and some part of that traditional mystic behaviors stood the test of time
and they are still in use contemporary. What’s more, even during today’s technical progress the
popularity of magic gradually raises. By using many magical practices like spells, casting charms
and secret predictions people make an effort to change the reality by their own will, even if it would
be against common sense, nature or religious conviction. Originally the magic probably comes from
Egypt or Persia and means the use of special powers to make things happen which would usually
be impossible. To capture these supernatural forces people turn to unholy strength such as demons
and spirits in desecrated time and space.
2008-02-28 19:13:57
2008. ZESZYT 1 (121)
Валерий И. Тюпа
РГГУ, Москва
НА ПУТИ К РУССКОМУ КЛАССИЧЕСКОМУ СТИХУ
(ЕЗДА ВАСИЛИЯ ТРЕДИАКОВСКОГО)
Стихи на разные случаи (1730) Василия Тредиаковского явились первой
в истории русской литературы авторской книгой лирики с далеко не
случайной компоновкой текстов1. Тип этого литературного образования
можно определить словами Александра Михайлова (сказанными по поводу
Западно-восточного дивана Гете) как «открытое множество» текстов,
сплачиваемых «общей идеей»2. Эта «общая идея» приложения к переводу
Езды в остров любви Поля Тальмана состояла, прежде всего, в поиске
переводчиком собственной авторской идентичности.
Речь, разумеется, не может идти об индивидуально-личностной я-идентичности романтического типа. Отказываясь от архаично-книжного «славенского языка», пытаясь изъясняться в стихах «почти самым простым русским словом», прикладывая к своему переводу с французского «несколько
стихов моей работы русских, французских и латинскую эпиграмму»3,
Тредиаковский ищет профессионально-ролевой идентичности. Как всякий
сочинитель эпохи «рефлективного традиционализма» (Сергей Аверинцев),
он притязает на право называться поэтом4. Тем самым под его поэтическим
1
См.: М. Н. Дарвин: «Езда в остров любви» В.К. Тредиаковского как художественное
целое: «свое» и «чужое». В кн.: Художественная циклизация литературных произведений,
Кемерово 1994; М. Н Дарвин: «Стихи на разные случаи» В.К. Тредиаковского как форма
выражения авторского сознания (язык поэзии и поэзия языка). В кн.: Кормановские чтения.
Вып. 3. Ижевск 1998; М. Н. Дарвин: «Стихи на разные случаи» В. К. Тредиаковского в канун
литературных реформ. Дискурсивность и художественность. Москва 2005; Е. П. Гречаная:
Первый поэтический сборник Тредиаковского и французская галантная поэзия конца XVII
— начала XVIII в. «Филологическуий журнал» (Москва) 2005, № 1.
2
А. В. Михайлов: «Западно-восточный диван» Гете: смысл и форма. В кн.: И. В. Гете:
Западно-восточный диван. Москва 1988, с. 639.
См.: В. К. Тредиаковский: Езда в остров любви. Переведена с французского на русский
чрез студента В. Тредиаковского… С-Петербург 1730.
3
Ср.: «Если не знать, что к чему, не владеть оттенками стиля, / Не соблюдать их черед, — за что
же мне зваться поэтом» (Гораций: Оды. Эподы. Сатиры. Послания. Москва 1970, с. 385).
4
2008-02-28 19:13:58
27
пером нарождающаяся нововременная русская литература ищет себя,
свое лицо, свой язык, двигаясь от средневековой церковнославянской
книжности в сторону образцов французской классицистической
и прециозной поэзии.
Нормативное литературное сознание этого периода не мыслило в
категори ях национальной самобытности. Однако собственный язык
любого этноса изначально самобытен. Для классициста проблема состоит
в уровне развития национального языка. Его заботит мера способности
слова служить целям и задачам поэтического ремесла как высшей формы
речевой деятельности.
Созданная по большей части заграницей триязычная книга стихов
собственной «работы» — это своего рода лаборатория, где студент Сорбонны
Тредиаковский испытывает поэтические возможности «русского слова»
в своеобразном соревновании языков. Как, впрочем, со свойственной ему
отвагой неопытного бойца проверяет и свои личные профессиональные
возможности поэта, экспериментирующего со сложившимися формами
стихосложения.
Нас в данном случае будет интересовать один определенный аспект: испытание
русского языка на его способность выстраивать благозвучные силлабические
стихи — испытание, которое обернулось на деле испытанием силлабической
системы стихосложения на ее пригодность для русского языка.
Стиховедческий комментарий ранней книги стихов Тредиаковского затруднен «крайне недостаточной изученностью эволюции русского стиха XVIII
в.»5. Нам придется идти интуктивным путем наблюдений и эмпирических
обобщений материала: силлабического наследия инициатора силлабо-тонической перестройки основ русского стихосложения.
В книге Елены Ромодановской Русская литература на пороге нового времени среди важнейших феноменов «слома старой средневековой традиции» выделено (и освещено на материале пародии) «осознание литературной формы
как самостоятельной ценности»6. Последнее и осуществляет, в частности,
поворот литературы в сторону стихотворной организации текста, а позднее
(в XVIII столетии) приводит к напряженным исканиям в области поэтической
формы и к реформе русского стиха.
Общеизвестно, что классический русский стих — стих силлабо-тонический. Однако среди стиховедов нет единодушия в понимании того, является
ли приход к силлаботонике внутренней закономерностью развития поэзии
Е. В. Хворостьянова: Реформа русского стиха: теория и практика. Позиция Тредиаковского.
В кн.: В. К. Тредиаковский: к 300-летию со дня рождения. С-Петербург 2004, с. 83.
5
6
Е. К. Ромодановская: Русская литература на пороге нового времени. Новосибирск 1994, с. 11.
2008-02-28 19:13:58
28
на русском языке7 или всего лишь исторической случайностью8, как представлялось это Михаилу Гаспарову, который полагал, будто «традиционные
утверждения о том, что силлабика таким-то языкам свойственна, а таким-то
не свойственна, недоказуемы»9.
Не придавая значения факторам жесткой фиксированности (и, стало быть,
нефункциональности) ударного слога в одних языках и, напротив, семантизации ударения в языках с нефиксированным положением ударного слога,
Гаспаров объяснял утверждение силлаботоники в русском стихосложении
исключительно подражанием строю немецкого стиха. Германская, а не романская ориентация рефоромирующейся русской поэзии мотивировалась
им, во-первых, прогерманской ориентированностью петровских реформ,
а, во-вторых, германскими предпочтениями Михаила Ломоносова, у которого
«был талант, какого не было у Тредиаковского»10.
Стихотворство Тредиаковского неоднократно подвергалось осуждению, а порой и осмеянию. Однако ранние опыты этого новатора ставят под сомнение
справедливость повторенного и Гаспарповым приговора. При этом рассмотрение
первоначальной поэтической практики Тредиаковского проливает некоторый
дополнительный свет и на историко-теоретическую проблему перехода русского
стиха от силлабики к силлаботонике — перехода, знаменательно повторившего
судьбу немецкого стиха, в XVI веке еще силлабического.
Помимо 14 русских стихотворений и одного латинского подборка Стихов на
разные случаи включала в себя также 17 текстов, написанных молодым русским
стихотворцем по-французски (общим объемом в 421 строку). Как показывает
проведенный анализ, стихотворная техника, стилистика, общий уровень поэтической культуры автора во французских опусах заметно превышают качественные характеристики его русскоязычной версификации. Это свидетельствует, повидимому, о слабости не индивидуального таланта, а наследуемой им традиции,
о неразвитости национального поэтического языка.
Как известно, Тредиаковский выступил пионером перехода на силлаботоническую систему стихосложения, заметно опередив в этом отношении
более радикального новатора Михаила Ломоносова. Новый и краткий способ
к сложению российских стихов издан был в 1735 г., а письмо О правилах
российского стихотворства, явившееся результатом не только собственного поэтического опыта и знакомства с немецкой силлаботоникой, но также
7
В. Е. Холшевников, например, трактовал силлабо-тонический стих как «органически присущий русскому языку» (В. Е. Холшевников: Основы стиховедения. Русское стихосложение.
С-Петербург 1996, с. 23).
8
Ср.: «Любой силлабо-тонический стихотворный размер легко охарактеризовать в категориях
силлабики» (А. А. Илюшин: Русское стихосложение. Москва 1988, с. 15).
9
М. Л. Гаспаров: Избранные статьи. Москва 1995, с. 29.
10
2008-02-28 19:13:58
29
и внимательного изучения трактата Тредиаковского, было направлено Ломоносовым в Академию наук в 1739 г.
Михаил Гаспаров, полагавший, что мнение о неорганичности силлабической поэзии для языка с нефиксированным местоположением ударения «ни на
чем не основано»11, склонен был связывать начатую Тредиаковским реформу
с новаторством теоретических изысканий, с отталкиванием от «форм старой
культуры»12. Однако в 1725–1730 гг., когда были сочинены Стихи на разные
случаи, их автор еще не помышлял о «тóническом», как он выражался, принципе слагания стихов и отнюдь не избегал сходства с предшественниками.
Тем не менее, «силлаботонизация существующих в русском стихе силлабических размеров»13, как мы надеемся показать ниже, начинается именно
в этих текстах. В живой практике стихосложения, а не в пришедшем позднее
и не вполне адекватном ее теоретическом обосновании, силлабо-тоническая
потенция еще не явленного миру классического русского стиха энергично
пробивается сквозь архаичные нормы стиха силлабического. Хотя эти нормы,
утвержденные на русской почве Симеоном Полоцким, Феофаном Прокоповичем, Антиохом Кантемиром, и подкреплялись для студента Тредиаковского
авторитетом франкоязычных образцов.
Экспериментальный характер авторской поэтической книги породил ее
богатое ритмическое разнообразие.
Что касается франкоязычного компонента Стихов на разные случаи, то помимо сверхкоротких трехсложника (8 стихов) и четырехсложника (20 стихов),
используемых в качестве несамостоятельных ритмических вкраплений (таково же применение и шестисложника — 11 стихов), в сборнике представлены:
пятисложник (75 стихов), семисложник (100 стихов), восьмисложник (87
стихов) и десятисложник (106 стихов). Наконец, одно стихотворение длиной
в 14 строк выполнено двенадцатисложным александрийским стихом.
Это последнее (не любовное по своей тематике, а грамматически назидательное) носит длинное название: Правила, как знать надлежит, где
ставить запятую, точку с запятою, двоеточие, точку, вопросительную
и удивительную. Оно является очевидной демонстрацией профессионального владения поэтической техникой наиболее почитаемого во французском
классицизме «vers heroique».
Любопытно место данного текста в сборнике. Он как будто бы достойно завершает ряд франкоязычных опытов сочинителя. Однако вслед за ним в самом
конце книги (перед Эпиграммой к охуждателю зоилу, сочиненной по-русски)
Тредиаковский помещает галантно фривольную по содержанию имитацию
11
М. Л. Гаспаров: Очерк истории европейского стиха. Москва 1989, с. 214.
12
13
Там же.
2008-02-28 19:13:58
30
французского образца «легкой» поэзии. Длинное (56 строк) стихотворение
под названием Сон, учинен песнию наподобие одной песни французской «La
reine si belle», и с ее же рефреном написано сверхкоротким песенным пятисложником. Такое завершение подборки подчеркивает доминантную роль
любовной тематики, а также соответствующей ритмики и стилистики в книге,
открывающейся переводом Езды в остров Любви Поля Тальмана.
Не удивительно, что ведущая роль в ритмическом репертуаре французских
текстов сборника принадлежит «vers commun» − невысокопарному десятисложнику, столь же расхожему во французской поэзии, каким послепушкинский четырехстопный ямб явился в русской.
Этот стихотворный размер создает определенное техническое затруднение,
присущее также и русской силлабике: строгое правило цезуры. Во французском
десятисложнике она требуется после 4 слога (4 + 6). Появление цезуры после
6 слога (6 + 4) воспринималось как иной и притом весьма редкий ритмический
рисунок. Смешение ритмических вариантов десятисложника в пределах одного
текста не одобрялось: в таком смешении усматривалась безвкусица.
С этим затруднением (как и с цезурами александрийского стиха) Тредиаковский
справляется, можно скакзать, достойно — не хуже многих почитаемых французских авторов того времени. Из 106 стихов десятисложника цезура отсутствует
только в двух («Par chaqe endroit tashe de lui plaire», где конечная гласная в слове
«chaqe», как и в слове «tashe», при поэтическом прочтении должна быть произнесена). Еще в двух случаях цезура появляется после 6 слога («Une coquette,
apres tout, rend a l’instant»; а также «Balancez vous encor? voici mon coeur», где
цезура после 4 слога разрушила бы вопросительную интонацию).
О несоблюдении слоговой длины строк не может быть и речи. Это при
том, что в русских тринадцатисложниках Стихов на разные случаи нами
обнаружено 17 слоговых просчетов.
С более короткими размерами, не требующими константной цезуры, Тредиаковский работает еще увереннее (естественно, с уместным использованием
в случае необходимости непризносимых в прозаической речи гласных).
В частности, в 8 текстах из 17 он свободно играет строками различной длины, выстраивая усложненную строфику. В русских текстах нечто подобное
осуществляется им с заметно меньшим успехом.
Приведем пример изысканной ритмической композиции стихотворения
Тоска любовницына в разлучении с любовником, повторенной в Тоска любовникова в разлучении с любовницею. Длины силлабических строк в стирофах
этих французских текстов варьируются следующим образом: 5 — 6 — 10
— 6 — 3 — 3 — 10.
В русских стихах ритмическая композиция строфы аналогичной сложности (11 — 9 — 13 — 9 — 9 — 7) встречается лишь однажды — в заведомо
главенствующем произведении всего сборника: Песнь сочинена в Гамбурге
2008-02-28 19:13:58
31
к торжественному празднованию коронации Ее Величества государыни
императрицы Анны Иоанновны, самодержицы всероссийския, бывшему
тамо августа 10-го (по новому стилю) 1730. Однако при столь очевидной
синтаксической, лексической и ритмической тяжеловесности этого текста его
строфическая усложненность производит впечатление избыточной нарочитости и являет разительный контраст легкости и естественности изысканных
строфических композиций, выполненных по-французски.
Технически безупречным можно признать и французский восьмисложник
Тредиаковского — ведущий бесцезурный стих многовековой поэтической
традиции.
Особое внимание привлекает к себе выполненая этим размером французская версия Оды о непостоянстве мира. Она помещена после русского стихотворения с таким названием и поименована: Та ж самая ода по-французски.
Однако при сопоставлении текстов возникает и упрочивается впечатление, что
именно французский вариант явился первоисточником. «Которое из этих двух
стихотворений — оригинал? — спрашивал Ефим Эткинд. — Я склонен думать, что французское»14. Попробуем аргументировать это предположение.
Прежде всего становится заметным, что по-французски Тредиаковский
рифмует лучше и увереннее (впрочем, одна не вполне удачная рифма seul
— deuil встречается и здесь), чем по-русски, когда поэт мирится с рифмой
мысли — вышли и не гнушается элементарными глагольными рифмами: пременяет — отнимает, восходит — сходит, пребывает — пропадает, будет
— избудет. При этом оба стихотворения состоят из двенадцати пятистрочных
строф, но французское имеет схему рифмовки ababa, тогда как в русских
строфах после перекрестной рифмовки следует холостой стих, чем задача
скрытого перевода на русский заметно облегчается.
Предумышленная и будто бы конструктивно целесообразная безрифменность
пятого стиха в концах русских строф подчеркивается его укороченностью (5 слогов вместо 7 в предыдущих четырех строках). Однако во французском варианте
заключительный стих строфы рифмуется и ритмически не отличается от предшествующих, хотя графически и выделен, как если бы он был укороченным.
Особенно любопытно соотношение пятых строф обоих текстов. Начальному
стиху французской строфы («Les vents, quand ils sont en fureur») в русском варианте соответствует заключительный стих предыдущей (четвертой) строфы:
«А ветр гневливый», — что создает ничем не обоснованный межстрофный
перенос. При этом третья строка пятой строфы в русском тексте вообще
отсутствует (заменена точками). Остается констатировать, что автору не
удалось в русских стихах передать фразу «La noir malice avec ardeur / poursuit
14
Е. Г. Эткинд: Русские поэты-переводчики от Тредиаковского до Пушкина. Ленинград
1973, с. 14.
2008-02-28 19:13:59
32
la bonte» из своего же французского текста, тогда как неуклюжее завершение
неполноценной строфы («Скорый припадок!») не имеет соответствия во
французском «первоисточнике».
Как бы то ни было, этой парой идентичных по содержанию стихотворений
Тредиаковский явственно продемонстрировал (в собственном исполнении)
превосходство исторически более зрелой французской поэтической культуры над отрочески угловатой и нумелой русской, переживающей тот период
своего становления, который можно уподобить «ломке» переходного возраста.
Согласно авторитетному суждению Эткинда, по этим текстам можно судить,
«насколько техника французского стиха была в 1730 г. полнее и тоньше
разработана, насколько в ту пору русский поэтический язык по гибкости
уступал французскому»15.
Данный тезис легко подтверждается, например, наблюдениями за стиховыми переносами16 в поэзии Тредиаковского. Отвергая вслед за Буало «мерзкий перенос» в качестве «порока стихов» (тогда как Кантемир считал его
«украшением» стиха17), в первой своей книге молодой поэт не допускает их,
когда пишет по-французски, но в русских тринадцатисложниках «порочные»
переносы не редкость. Ими охвачены 39 стихов из 288 (то есть 13,5%).
Более короткие размеры свободны от этого, на взгляд ученика французских
классицистов, нежелательного явления, поскольку здесь его технически легче
было избегать. Дело в том, что зазорным для поэта признавался лишь такой
перенос, при котором синтаксическое единство, не завершившееся в конце
строки, завершалось затем ранее, нежели с концом последующей строки.
Например:
Чтоб воистину в первом месте уж сидела
Предо всеми; но твоя то Божия сила…
Иногда подобная невольная «прозаизация» стиха охватывает у молодого
Тредиаковского целые периоды. Приведем самый затянувшийся в этом
отношении фрагмент:
Такая то у нас есть княгиня! Днесь тыя
Божески дары, князю, зри вся, а благия
Свет души видя в оной, смертну тую быти
Не речеши, и счастьем богам ся сравнити
Не устыдишься. Она поступь твою равно
И златом блещущую одежду всю славно,
15
Слово «перенос» как терминологический аналог французскому «enjambement» введено
в отечественное стиховедение самим Тредиаковским.
16
17
См.: А. Д. Кантемир: Собрание стихотворений. Ленинград 1956, с. 414.
2008-02-28 19:13:59
33
И светлые пламенем наичистым оки
Зрети любит, тя любя, а мысльми глубоки
В себе изображает: как то с ней любо
Поступишь! И как то ей вместе быть не грубо!
Разница уровней развитости поэтического языка (и самого любовного
дискурса как такового) особенно очевидна в разноголосице французских
текстов и предпосылаемых им прозаически неуклюжих заглавий по-русски.
Так, например, под заголовком Баллад о том, что любовь без заплаты не
бывает от женска пола (по-французски у самого Тредиаковского эта мысль
звучит много изящнее: «Jamais sans prix on ne reste en amour») помещается
текст изысканной балладной формы: три строфы со сквозной рифмовкой
ababbccdcd, с рефреном и заключительной полустрофой-посылкой.
Сочинить русскую балладу — в параллель к французской — Тедиаковскому
оказалось, по-видимому, не под силу, хотя он и стремился возможно полнее
воссоздать в отечественном слове доступные ему образцы «галантного»
стихотворства. И дело здесь не в ограниченности индивидуальных возможностей поэта, а в слабости поэтической традиции, в бедности актуального
для автора версификационного (в частности рифменного) фонда, в неразработанности (даже в прозаических формах повседневной практики) русского
любовного дискурса.
Что касается технического уровня рифмования, то он в стихотворениях
книги, написанных по-русски, весьма невысок, хотя сам Тредиаковский
и называл рифму главным украшением русского стиха. При подавляющем
изобилии глагольных рифм поэт не гнушается столь банальными парами,
как взяли — отняли, руками — ногами, очима — ушима, благочестивым
— нечестивым. Немало встречается рифм недостаточно благозвучных по
представлениями того времени: небогатых (Сенски — зверски, философúя
— драгие, царями — молодцами), а то и весьма неточных (ныне — сильне,
любят — нудят). Ради рифмы нередко смещается ударение: цвéты — одеты,
цвéты — леты, сахáрных — краснозарных, возд˙хе — ухе, перуна — л˙на,
граждáны - поселяны. Однако порой у Тредиаковского встречается изобретательная рифма. Например, непросто — лет со сто, человека — сего века,
плечьми — течьми (глагольная форма), включая и сюда и рифму тавтологическую (не стало — то стало).
Все это свидетельствует, по-видимому, не столько о слабости индивидуального поэтического дара, сколько о сверхиндивидуальной младенческой
слабости нарождающей русской поэзии (книжной).
Всего в состав Стихов на разные случаи включено 14 русских текстов различной длины (от 2 до 118 стихов). Из 623 русских строк явное большинство
— 288 стихов — написаны наиболее традиционным для русской силлабики
2008-02-28 19:13:59
34
тринадцатисложником. Два других традиционных размера представлены
скромно: 32 стиха выполнены одиннадцатисложником и 10 — восьмисложником. Однако Тредиаковским широко применялись и нетрадиционные силлабические размеры: семисложник использован в 85 строках, пятисложник
— в 68, девятисложник — в 48, десятисложник — в 36, шестисложник — в 36,
четырехсложник — в 20.
При этом размеры порой на французский манер варьировались в пределах
одного текста. Наиболее изысканной строфой написана Песнь (по поводу коронации Анна Иоанновны), открывающая книгу. Ода о непостоянстве мира
выполнена строфами, составленными из четырех семисложников и одного
пятисложника. Строфы Стихов о силе любви включают в себя по четыре девятисложника и два шестисложника. Строфа Песенки, которую я сочинил, еще
будучи в московских школах, на мой выезд в чужие краи выстроена по схеме:
4 — 4 — 8 — 4 — 4 — 8. Наконец, в Описании грозы, бывшия в Гаге нечетные
строфы выполнены пятисложником, а четные — шестисложником.
Как уже отмечалось стиховедами, короткие строки Тредиаковского современному читательскому уху нередко слышатся как силлабо-тонические.
Стихийно тонизирующейся песенной поэзией (не только Тредиаковского)
практикуются короткие и сверхкороткие вирши, в которых, по мнению Олега Федотова, «сильные и слабые слоги гармонизируются автоматически»18.
Так, первые две строчки Песенки… 1726 года легко воспринимается как
2-стопный ямб (с хореямбом в начале второй):
Весна катит,
Зиму валит,
И уж листик с древом шумит.
Однако все последующие четырехсложники этого стихотворения по схеме
ямба не читаются. Но при ближайшем рассмотрении эти 18 стихов имеют
стабильное ударение на третьем слоге и воспринимаются как 1-стопный
анапест с женской клаузулой («Поют птички / Со синички…»).
Конечно, многие из таких строк могут восприниматься и как двухстопный
хорей, но анапестическое их звучание является практически всеобъемлющим.
Тем более, что восьмисложники этого текста легко распадаются на аналогичные четырехсложники. Из этих 20 полустиший два могут быть прочитаны по
схеме двухстопного ямба, а остальные восемнадцать являют собой все ту же стопу
анапеста с дополнительным безударным слогом. Ритмическая доминанта, едва
не переросшая в константу, очевидна. Не удивительно, что такой текст мыслился
автором (и воспринимался читателями) как песенный.
Следует обратить внимание на то, что приведенные выше три стиха имеют
18
О. И. Федотов: Основы русского стихосложения. Кн. 1. Москва 2002, с. 186, 193.
2008-02-28 19:13:59
35
мужские клаузулы. С точки зрения реализуемой Тредиаковским системы
стихосложения это явный недосмотр. Во всей книге таких стихов только 15.
Но обычно они теряются в потоке константных женских клаузул, тогда как
в этом случае фигурируют в ключевом положении начальных строк текста.
Русский пятисложник в книге Тредиаковского представлен достаточно
широко: 68 стихов в трех стихотворениях (полностью этим размером
написана Песенка любовна). Из общего числа стихов пятисложника 36 строк
соответствуют двухстопному ямбу с женской клаузулой (пример: «Красот
умильна!»), а 35 — двухстопному дактилю с усечением последней стопы
(«Паче всех сильна!»). Из них 6 стихов входят в обе эти группы, поскольку
могут быть прочитаны в равной степени как ямбически, так и дактилически
(«Ах! Я не знаю»). Еще по одному стиху отвечают схемам двухстопного
амфибрахия («Изволь сотворить») и трехстопного хорея («Милость, мя
любить») — оба с усеченными конечными стопами (вненормативная мужская
клаузула). И только один пятисложник из 68 вовсе не вписывается в силлаботоническую систему («Разжени тучи»).
Строки шестисложника встречаются в двух стихотворениях (36 стихов).
18 из них принадлежат трехстопному хорею, а 17 — двухстопному анапесту
(2 стиха из перечисленных включены в обе группы, поскольку могут быть
прочитаны двояко). И только 3 стиха остаются вне силлабо-тонических схем.
Приведем, однако, строфу с этими тремя строчками:
Молнии сверкают,
Страхом поражают,
Треск в лесу с Перуна,
И темнеет лỳна.
Вихри бегут с прахом,
Полоса рвет махом,
Страшно ревут воды
От той непогоды.
В первых четырех стихах очевиден трехстопный хорей. Хотя и ценой
смещения ударения в рифмующемся слове. Но и три последующих (не
хореических) стиха при соответствующем смещении ударения могут быть
проскандированы по ритмической схеме трехстопного хорея. То же самое легко может быть проделано и с последним стихом (двухстопного амфибрахия).
Отметим, что следование силлабической системе стихосложения облегчает
переносы ударений, чем Тредиаковский в случаях затруднений с рифмовкой
отнюдь не пренебрегал.
Приведенный пример (каких в Стихах на разные случаи множество)
позволяет предположить, что, сознательно укладывая строки своего поэтического письма в силлабическую меру, Тредиаковский проверял их
2008-02-28 19:13:59
36
«складность» на слух невольным силлабо-тоническим скандированием. Во
всяком случае многие наши последующие наблюдения сформулированное
предположение, как кажется, вполне подтверждают.
Второе по частотности место после тринадцатисложника в русских Стихах
на разные случаи занимает семисложник: 85 стихов в трех стихотворениях.
Этим размером, который можно трактовать как обособленные полустишия
тринадцатисложника, написано Прошение любве, а также Ода о непостоянстве мира (с использованием также пятисложника). В 45 семисложных строках
Тредиаковского мы имеем трехстопный ямб («И всяк нужду избудет»); в 38
— двухстопный анапест («В императорском чине»); и только два стиха не
могут быть квалифицированы как силлабо-тонические.
Указанные два варианта семисложника порой располагаются хаотично,
нередко чередуются в пределах строфы (по два рифмующихся стиха), а иногда
встречаются подряд, усиливая эффект невольной силлаботоники. Приведем
пример чисто ямбической строфы из Оды о непостоянстве мира:
Что в мире постоянно?
Сие всем очень знатно.
Смотри на всё создано,
Не всё ли есть превратно?
Кой цвет не вянет?
Девятисложники (без упорядоченной цезуры) составляют основу вычурной
строфы торжественной Песни, сочиненной по случаю коронации. Из 24
стихов этого размера здесь 13 могут быть отнесены к четырехстопному ямбу
(в четырех случаях с практикуемым Тредиаковским смещением ударения);
остальные строки — чисто силлабические. Отметим интересную особенность
этого текста: собственно силлабический стих обычно сохряняется в строках,
располагающихся между одиннадцатисложником и тринадцатисложником,
тогда как невольный четырехстопный ямб возникает в парных (рифмующихся)
девятисложниках. Например:
Да здравствует на многа лета,
Порфирою златой одета.
Во второй раз Тредиаковский обращается к данному размеру в Стихах
о силе любви (в сочетании с шестисложником). Но здесь девятисложник
упорядочен цезурой (4+5). Зато из 24 стихов только 5 соответствуют схеме
четырехстопного ямба («Любовь его, княгиня главна»).
Однако у этого стихотворения имеется неожиданная и весьма знаменательная
особенность: 13 строк девятисложника предстают, с современной
точки зрения, дольниками. Небезосновательность нашего наблюдения
2008-02-28 19:14:00
37
подтверждается стихом: «Перед ним. Любовь только едина». В этом случае
(единственном на весь текст) поэт ошибается на один слог. Введенный, повидимому, в заблуждение достигнутым благозвучием (а также, может быть,
столь редкой у него внутристиховой синтаксической паузой) Тредиаковский
выстраивает 10 слогов строки невольным 3-стопным анапестом, который
легко обнаруживается в основе большинства квазидольников обсуждаемого
текста.
Одно из наиболее известных стихотворений молодого Тредиаковского
Стихи похвальные России (1728) написано десятисложником (5+5). Приведем
первую строфу (с обозначением цезуры):
Начну на флейте | стихи печальны
Зря на Россию | чрез страны дальны:
Ибо все днесь мне | ее доброты
Мыслить умом есть | много охоты.
Строго выдержанная и ритмически активная цезура создает ощущение
пятисложника с рифмовкой только четных строк. Ощущение усиливается
невольной силлабо-тонической упорядоченностью полустиший (а не стиха
целиком). Две основные вариации этих упорядоченностей: двухстопный ямб
с женской клаузулой и двухстопный дактиль с усечением последней стопы.
Так, первая строка приведенного четверостишия имеет в своем составе
два коротких ямба (2Я + 2Я); схема второй — 2Д + 2Я; третьей — 2Д + 2Я;
четвертой — 2Д + 2Д. Аналогичным образом организовано все стихотворение
— одно из самых «кантовых» (напевных) в лирике Тредиаковского. Отклонения
в 36 стихах данного текста немногочисленны: три полустишия двухстопного
амфибрахия не выпадают из общего строя, и только два полустишия их
семидесяти двух вовсе лишены силлабо-тонической упорядоченности.
Стихи похвальные Парижу (1728) выполнены одиннадцатисложником
(5+6) и содержат 24 строки — шесть четверостиший. К тому же строкой
одиннадцатисложника открывается каждая из 8 строф праздничной Песни об
Анне Иоанновне. Из этих 32 стихов 6 являются правильным четырехстопным
дактилем с усечением последнего слога («Красное место! Драгой берег
Сенски!») и только 2 — правильным пятистопным ямбом («Зефир приятный
одевает цвéты»; рифмообразующее смещение ударения — авторское). Для
реального обновления поэтической практики этого явно не достаточно.
Однако при рассмотрении полустиший как самостоятельных ритмических
рядов, к чему располагает строгое соблюдение цезуры, картина получается,
с силлабо-тонической точки зрения, намного более упорядоченной. Только
5 из 32 предцезурных пятисложников чужды силлаботонике; тогда как
8 из них соответствуют двухстопному ямбу, 11 — двухстопному дактилю,
2008-02-28 19:14:00
38
5 — двухстопному амфибрахию и 3 — трехстопному хорею (последние
три размера, естественно, с усечением последнего слога). В послецезурных
(рифмующихся) шестисложниках доминирует двухстопный амфимбрахий —
18 строк; представлены также трехстопный хорей (8) и двухстопный дактиль
(1); хаотическое расположение ударений — тоже лишь в 5 полустишиях.
Наибольший интерес для стиховедческого описания представляет тринадцатисложник раннего Тредиаковского. Рассмотрение 288 стихов этого
типичного для русской силлабики размера позволяет выявить неслучайные
тенденции назревающей реформы.
Данным размером — помимо 8 строк из открывающей сборник Песни
и 2 строк завершающей его Эпиграммы к охуждателю зоилу — написаны
наиболее значительные, на взгляд самого автора, Элегия о смерти Петра
Великого, Стихи эпиталамические (на брак кн. Куракина), Стихи Сенековы
о смирении (Переведены с латинских), а также Плач одного любовника,
разлучившегося с своей милой, которую он видел во сне.
В 288 стихах тринадцатисложника встречается 10 строк с вненормативной
мужской клаузулой, а также допускается 17 слоговых просчетов. В двух
наиболее протяженных стихотворениях — элегии и эпиталаме — встречаются
10 строк по 12 слогов, 4 — по 14, 2 — по 11 и даже 1 строка длиной в 15 слогов.
Бóльшая часть всех этих ошибок приходится на довольно легкомысленные
Стихи эпиталамические на брак его сиятельства князя Александра Борисовича Куракина и княгини Александры Ивановны, сочиненные специально
для своего мецената, не слишком сведущего в версификации.
Просчеты такого рода могут служить довольно убедительным свидетельством в пользу того соображения, что Тредиаковский слагал свои
силлабические стихи не «по счету» (письменно), а «по слуху» (напевно
— с последующей записью). Как известно, он сам сочинял музыку к своим
песенным стихам19. И впоследствии в ходе осуществления реформы русского
стихосложения, «если Михаил Ломоносов идет от метра к поиску ритма,
то Тредиаковский, — по хорошо аргументированному заключению Елены
Хворостьяновой, — от установления четкой ритмической тенденции»20.
При такой интуитивно-слуховой креативной установке невольная силлаботоническая «складность» стиха могла самим автором восприниматься на
слух как силлабическая правильность.
Таковы, например двенадцатисложные отклонения от размера: «Что такó
(глаголют), мати, ты затела»; «Несмотря на верность, в смех всё становúте»;
«Факел с огнем яра воску, неинакой» (все — шестистопный хорей);
См.: М. М. Сохраненкова: Тредиаковский как композитор. В кн.: Памятники культуры.
Новые открытия. Ежегодник 1986. Ленинград 1987.
19
20
Е. В. Хворостьянова: Реформа русского стиха..., с. 98.
2008-02-28 19:14:00
39
«В храбрости, в бодрости, | и в поле исправна» (двухстопный дактиль,
после цезуры — двухстопный амфибрахий); «О Петре! Петре! Петре! |
воине сильный» (трехстопный ямб, после цезуры — двухстопный дактиль);
«Сказывать то другим | лети иль поскачи» (двухстопный дактиль, после
цезуры — трехстопный ямб). Четырнадцатисложные отступления от размера
воспринимаются как семистопный ямб («Как велико веселье всё мне сердце
развело!») или как семистопный хорей («Того правда, того милость тако
украсúла»). Впрочем, не все отступления от нормы могут быть объяснены
таким образом (особенно удивительны просчеты в два слога).
Правильные тринадцатисложники (всего 261 в русских текстах рассмат риваемой книги) также нередко обладают силлабо-тонической
упорядоченностью. Всего насчитывается 37 строк шестистопного ямба, 36
строк четырехстопного анапеста, а также 55 хореических строк (4Х+3Х),
которые воспринимаются как семистопный хорей с регулярным сокращением
безударного слога на месте цезуры. Впоследствии Тредиаковский,
теоретически осознав преимущества именно этой схемы тринадцатисложника, на ее основе и будет строить свою реформу.
128 «стихийно тонизирующихся» (Федотов) стихов составляют 49% от
общего числа правильных тринадцатисложников. Еще выше этот показатель
(67%) в единственном стихотворении любовной тематики, написанном этим
размером, — в Плаче одного любовника… Здесь силлабические просчеты
отсутствуют, а непредумышленный шестистопный ямб встречается столь
обильно, что может составить целую строфу:
Ну! Что ж мне ныне делать? Коли так уж стало?
Расстался я с сердечным другом не на мало.
Увы! С ним разделили страны мя далеки,
Моря, лесы дремучи, горы, быстры реки.
Итак, почти половина тринадцатисложных строк раннего Тредиаковского
оказывается упорядоченной не только силлабически, но и тонически. Это,
как нам представляется, свидетельствует об ощутимой тенденции. Однако
еще ощутимее она становится при раздельном рассмотрении полустиший.
Строгое соблюдение поэтом ритмически активной цезуры (даже в случаях
силлабического просчета) превращает полустишия в достаточно автономные
ритмические ряды. При этом силлабо-тоническая упорядоченность вторых
(рифмующихся) полустиший заметно выше.
Семисложники предцезурных полустиший тонически хаотичны лишь в 54
случаях (из 276); в 77 случаях обнаруживается трехстопный ямб, в 72 —
четырехстопный хорей, в 50 — двухстопный анапест (с женской клаузулой),
в 17 — двухстопный дактиль, в 6 — двухстопный амфибрахий.
2008-02-28 19:14:00
40
Рифмующиеся шестисложники упорядочены еще определеннее. Тонически
хаотичны здесь только 9 полустиший; в 7 случаях встречается трехстопный
ямб, в одном — двухстопный анапест. Зато очевидно доминируют трехстопный хорей — 136 полустиший, а также двухстопный амфибрахий — 123.
Последнее достаточно неожиданно. Не только Тредиаковский, но и Ломоносов, легализовавший дактилическую и анапестическую стопу, в своих
теоретических предпочтениях очевидным образом недооценили возможности
амфибрахия, между тем как его роль в становлении русской силлаботоники
оказывается несомненной.
Картина ритмических характеристик полустиший тринадцатисложника
Тредиаковского, как нам представляется, ясно говорит, что крайне существенным,
хотя до времени и не осознаваемым, фактором гармонизации стиха выступает
его непредумышленная силлабо-тоническая упорядоченность. В особенности
эту роль принимает на себя рифмонесущее полустишие, где хореический или
амфибрахический «приступ» к рифме составляют в сумме 94%.
На этом фоне может показаться удивительным то упорство, с каким автор
Нового и краткого способа к сложению российских стихов утверждал, что
краткие размеры русской силлабики в «тонической» реформе не нуждаются.
Однако дело здесь, по-видимому, в том, что — вопреки устояшемуся мнению
— Тредиаковский в теории стиха был, кажется, слабее, нежели в практике
стихосложения: чутко слыша «складность» стихийно тонизирующихся
кратких строк, он ее ошибочно идентифицировал как силлабическую по
своей природе.
То же самое следует сказать и о роли трехсложных стоп в готовящейся
смене основ русского стихосложения. Улавливая создаваемое ими благозвучие
поэтическим слухом, поэт-новатор не сразу научился выделять и наблюдать
эти стопы теоретически. Поначалу Тредиаковский жестко заявлял: «Новый
наш стих составляется токмо из стоп двусложных […] а трисложных
дактилического рода […] принять никак не может»21. Однако впоследствии
радикально изменил свою позицию: «Не токмо не противны нашим стихам
стопы дактиль и анапест […] но еще и приятными покажутся занющим силу
особам»22.
Первому реформатору русского стиха вообще были свойственны резкие
повороты теоретической мысли, которая у него плохо согласовывалась
с живым поэтическим чувством слова. Так, начав с увлеченной учебы
у французских мастеров, он в конце концов в Предъизяснении об Ироической
пииме назовет французские стихи всего лишь «прозаическими строчками
21
В. К. Тредиаковский: Избранные произведения. Москва–Ленинград 1963, с. 371.
22
В. К. Тредиаковский, Сочинения. Т. I. С-Петербург 1849, с. 129.
2008-02-28 19:14:00
41
с рифмами»23. Трудно не согласиться в этой связи с итоговой в некотором
смысле характеристикой Светланы Матяш: «Теоретические постулаты Тредиаковского находятся в сложных отношениях с его поэтическими опытами
— в отношениях и соответствия, и противоречия», что «свидетельствует
о конфликте между ученым и поэтом»24.
В комментируемой книге молодой поэт еще бесконечно далек от пренебрежительного отношения к иноязычным силлабическим образцам. И все
же стиховедческое описание первой авторской книги лирики в истории русской литературы позволяет, как представляется, констатировать несомненное
назревание ритмической «революции» стиха в живой практике актуального
для своей эпохи стихосложения. При этом анализ французских стихотворений
русского поэта вынуждает усомниться в поистине недоказуемом утверждении
о недостатке поэтической талантливости у не слишком удачливого в своей
литературной судьбе Тредиаковского.
Более того, исследование практического хода реформы русского стихосложения позволяет Елене Хворостьяновой утверждать, что «принципы
тонического стиха более корректным образом были сформулированы Ломоносовым, однако утверждение силлабо-тонических размеров в первые три
десятилетия шло преимущественно по пути, намеченному Тредиаковским
— по пути поиска тонического ритма в пределах силлабически заданной
меры»25. Как показывает наш анализ, предрасположенность к такого рода
поиску уже таилась непосредственно в самом строе силлабических стихов
молодого поэта.
Возобладавшее в кончном счете превосходство Ломоносова в реформировании русского стихосложения можно объяснить как раз языковыми факторами
(отвергнутыми Гаспаровым). Во-первых, аналогичностью тонического
строя русского и немецкого языков, на который Ломоносов ориентировался
в большей мере нежели Тредиаковский26, а во-вторых, более значительной
ролью (обусловленной биографическими обстоятельствами) народного
русского стихосложения в формировании ломоносовской поэтической
интуиции. Тредиаковский в своей теоретической аргументации реформы
также опирался на тонический опыт русского народного стиха, однако
его поэтический слух в большей степени был сформирован книжными
образцами.
23
В. К. Тредиаковский: Сочинения. Т. II. с. LXV.
С. А. Матяш: «Мерзкие» переносы Тредиаковского. В кн.: В. К. Тредиаковский: к 300-летию
со дня рождения..., с. 133–134.
24
25
Е. В. Хворостьянова: Реформа русского стиха..., с. 101.
См.: К. Харер: Василий Тредиаковский и Якоб Штелин (Реформа русского стихосложения и немецкие академические поэты). В кн.: В.К. Тредиаковский: к 300-летию со дня
рождения...
26
2008-02-28 19:14:00
42
Ориентация же молодого Тредиаковского на французскую поэтическую
культуру, которой он профессионально вполне овладел, как раз должна была
препятствовать его переходу к силлаботонике. Однако, как мы пытались
показать, тоническая упорядоченность, питаемая естественным строем
родного языка, стихийно уже пробивала себе дорогу в русскоязычной
силлабике поэта-франкофила вопреки его национально-литературным
предпочтениям.
Walerij Tiupa
KU KLASYCZNEMU WIERSZOWI ROSYJSKIEMU
Streszczenie
W artykule przeanalizowany zostały pierwszy w historii rosyjskiej poezji autorski tom liryki. Na
podstawie wersologicznej analizy sylabicznych tekstów Triediakowskiego (francuskich i rosyjskich),
wbrew autorytatywnemu stwierdzeniu Gasparowa, postawiona została teza o nieprzypadkowości
i organiczności dla języka rosyjskiego przejścia do sylabotonicznego systemu w konstrukcji poezji
lirycznej.
Valery Tiupa
ON THE WAY TO THE RUSSIAN CLASSICAL VERSIFICATION
Summary
The article is the analysis the first among the author’s books of lyrics in Russian poetry. The deduction about the appropriateness and deep conformity to natural laws of the Russian transition to
syllabotonic versification (against Gasparov’s competent opinion) is based on the prosodic analysis
of Trediakovsky’s bilingual (Russian & French) syllabic texts.
2008-02-28 19:14:01
2008. ZESZYT 1 (121)
Elżbieta Pietraś
Uniwersytet Gdański
КОНЦЕПТУАЛЬНЫЙ ПРОЕКТ
ВИТАЛИЯ КОМАРА И АЛЕКСАНДРА МЕЛАМИДА ВЫБОР НАРОДА
Среди новых тенденций в анализе и художественной практике литературы и искусства в начале XXI века важное место занимает концептуальное
течение. Концептуализм, выросший на базисе философии и методологии
постмодернизма, видит в искусстве возможности соединения, выступающих
до сих пор отдельно, художественной практики и ее анализа. Концептуальное
искусство способно к авторефлексии и самокритике.
Для представления этого явления в современном искусстве я хочу обратить
внимание на всемирно известный концептуальный проект Виталия Комара
и Александра Меламида Выбор народа.
Проект Комара и Меламида трудно причислить к определенному виду
художественной деятельности. Он имеет многогранный характер. Его внешняя
материальная форма это серия картин, разделенных на две тематические части:
самые желаемые и самые нежелаемые картины. В одной группе выступают
картины, предназначенные для каждой из стран, принимающих участие
в проекте. Картины это одна из частей проекта. Другие его компоненты не
менее важны: это анкета и ее результаты, процесс писания картин на основе
интерпретации результатов опроса и их экспозиция, а дальше реакция
зрителей и дискуссия над проблемами, затрагиваемыми проектом.
Сложный, синкретический и транскультурный вид деятельности Михаил
Эпштейн предлагает называть «культуротроникой». Этим термином он
определяет творчество, выходящее за рамки традиционных областей культуры и переходящее в дисциплину преобразования культуры.
Для того, чтобы лучше понять характер этого проекта, скажем несколько
слов о его авторах и их деятельности.
Виталий Комар с Александром Меламидом познакомились в 1963 году
на уроке анатомии для студентов Строгановки. Вскоре начали работать
вместе. В 1967 они провели первую совместную выставку в кафе Синяя
птица в Москве. В 1972 выступили с манифестом нового художественного
2008-02-28 19:14:01
44
Elżbieta Pietras
течения — соц-арта. В 70-е годы Комар и Меламид устраивали квартирные
выставки в Москве, экспонируя, помимо собственных работ, также полотна,
книги и документы вымышленных художников Апеллеса Зяблова и Николая
Бучумова. В 1974 году художники участвовали в знаменитой «бульдозерной»
выставке, на которой гусеницей было раздавлено их самое известное
произведение «Двойной автопортрет». После этого Комар и Меламид были
исключены из молодежной секции МОСХ-а.
В 1976 прошла их первая выставка за границей в нью-йоркской галлерее
Рональда Фельдмана. Выставка собрала толпы посетителей и получила
большую прессу. Статьи в «Нью-Йорк таймсе» и ряде других журналов
быстро сделали Комара и Меламида известными.
После успеха на Западе художники решили подать на выезд и, отказавшись
от советского гражданства, создали собственное государство, TransState, со своей конституцией, алфавитом, языком, деньгами, паспортами
и пограничной заставой. В 1977 вдвоем иммигрировали в Израиль, где
устроили перформанс на горе Сион в Иерусалиме. Потом, проводя Раскопки
на Крите, «обнаружили» скелет Минотавра, ставший затем частью коллекции
музея Гуггенхайма в Нью-Йорке.
С 1978 художники работают и живут в Нью-Йорке в США. В 80-е — 90-е
их картины приобрел Метрополитен и Музей современного искусства.
Художники быстро адаптировались к новым культурным обстоятельствам.
Писали портреты современников в виде разных мифологических существ
(например, Рональд Рейган в виде кентавра). По заказу художественного музея
в Гааге создали свою первую скульптуру для городского района «красных
фонарей». Две недели подряд в одном из проектов они «давали объявления»
на огромном экране над нью-йоркским Тайм-сквер: «Komar & Melamid:
продаем и покупаем души». Среди их достижений можем назвать выставки
и перформансы в Америке, России, Италии, Голландии, Швейцарии, Англии,
Франции, Германии, Израиле, Австралии, Канаде, Японии, Эквадоре1.
Виталий Комар и Александр Меламид — русские художники, принадлежащие ныне к самым известным артистам на Западе. Их работы можно
найти в музеях Метрополитен (Нью-Йорк), Модерн Арт, Соломона Гуггенхайма, Виктории и Альберта (Лондон), они содержатся в собраниях
знаменитейших коллекционеров мира. Художники провели 60 пер сональных выставок (в том числе — в Бруклинском музее, Модерн Арт
в Окс форде, в Музее Декоративных искусств в Лувре), участвовали в 70
групповых выставках2.
Е. Корсунская: Кисть — в руки миллионам. Виталий Комар в поисках «Живописного идеала» конца XX века. «Итоги» 13.08.1996.
1
2
Там же.
2008-02-28 19:14:01
КОНЦЕПТУАЛЬНЫЙ ПРОЕКТ...
45
Знаменитые основатели соц-арта работают в разных жанрах и техниках —
от классической живописи до концептуальной фотографии и инсталляций3.
Сосредоточимся на проекте Выбор народа. Начальная идея проекта
— выяснить, в чем отличие художественного вкуса у людей в зависимости
от принадлежности к данному классу или кругу4. Художники хотели, чтобы,
наконец, сбылась мечта Ленина и стало ясно, какое искусство нужно народу!5
До этого, еще в Москве, они написали белой краской на красном транспаранте: «Искусство принадлежит народу» и подписались: «Комар и Меламид».
Артисты в СССР учились, что искусство должно служить массам, но у них
всегда были сомнения, какое именно искусство приветствуется массами.
В США Меламид и Комар поняли, что нельзя предлагать ничего обществу
без проведения статистических исследований предпочтений граждан6.
Артисты ознакомились со статистическим методом опросов. Опросы
в западных странах значительно влияют на социальную жизнь общества
— они попадают почти каждый день на письменные столы влиятельных
лиц, и на их основе принимаются чрезвычайно важные решения. Опросы по
разным проблемам — самый простой инструмент изучения вкуса социальной
среды7. Социология во многих странах играет все возрастающую роль как
политический инструмент управления обществом8. Механизм употребления
социологии с коммерческой целью прост — профессиональные службы
опрашивают общество для получения полной информации на тему его
ожиданий и оценок. На основе результатов исследований возникают продукты, которые им отвечают. К этому присоединяется эффективная реклама,
которая выполняет задачу убедить общество в том, что выпускаемый продукт
ему нужен и сделан для удовлетворения его желаний.
Желая узнать выбор народа, Комар и Меламид опросили примерно 75%
разных групп населения мира9. По словам авторов идея Выбора народа
родилась еще в Москве. «Мы решили сделать такое произведение искусства,
которое отвечало бы вкусам разных московских кругов — предположим,
работа, которая нравится диссидентам, и работа, которая нравится партийным
чиновникам... Но это было незадолго до эмиграции, мы уехали — и вот только
сейчас снова к этому вернулись. В основе лежал поиск соавторства — мы
3
Инсталляция: мир №2. Фильбустьер. «Континент» 2001, № 110.
4
Все свободны <www.svoboda.org/programs/shen/2004/shen/053004.asp>.
5
В. Комар: Мой выбор — пейзаж с мавзолеем. <www.komarandmelamid.org/chronology.html>.
6
Konie na łonie. «Wprost» № 962 (06.05.2001).
7
Все свободны…
О. Киреев> 29.04.04 — 30.05.04 Николай Олейников. Hot X. «Художественный журнал»
2004, № 56.
8
9
В. Комар: Мой выбор — пейзаж с мавзолеем…
2008-02-28 19:14:01
46
Elżbieta Pietras
всегда пытались найти каких-то неожиданных соавторов» — комментируют
авторы замысел проекта10.
Артисты до проведения опроса считали, что между различными группами
населения будет большая разница в ответах. После опроса выяснилось, что
независимо от образовательного уровня, расы и годового дохода большинство
американцев предпочитает голубой или синий цвет и любит пейзаж. Это
было для Комара и Меламида большой неожиданностью. Истолкования
этого факта они искали в специфике Америки, где общество, по их мнению,
довольно однородно.
Позже был проведен опрос в России. Его результаты были схожи с американскими. После других опросов стало уже ясно, что любимая картина русских, как и китайцев, французов и американцев — это пейзаж с животными
и людьми, в котором преобладает голубой цвет. Второй по популярности
цвет — зеленый. Синий и зеленый — это доминирующие цвета природы,
поэтому логично, что если люди любят пейзаж, это само по себе предполагает доминирование синего и зеленого. Интересно, что хотя в русском слово
«красный» означает также «прекрасный», то он не завоевал первого места
в рейтинге. Красный почти везде занимает третье место, только в Дании,
как и в России, он на втором месте. Юмористическое замечание авторов работ по этому поводу звучало: «Может, только настоящие викинги этот цвет
понимают, и в русском языке это влияние варягов?»11.
Ответы населения всего земного шара совпадают во всех областях. Художники сделали опросы в России, США, Китае, Турции, Дании, Франции,
Финляндии, Исландии, Германии и Кении. Кения — единственная страна,
где люди назвали конкретного исторического деятеля, которого они хотели
бы видеть на картине, — Мзи Джомо Кеньятта, освободившего их от колониальной зависимости. В Америке респонденты назвали Джорджа Вашингтона,
в России люди предпочли обыкновенной исторической фигуре Христа, что
можно считать стремлением русских к духовности. Россияне охотно увидели
бы тоже животных — медведей, поэтому пресса иронично назвала русскую
картину Явление Христа медведям12.
В Америке большой популярностью пользовалось экзотическое животное, которое не проживает в их стране — гиппопотам13. Выяснилось, что
любимая картина для американцев должна быть маленькой, желательно
зеленого цвета, и если с портретом, то Бенджамина Франклина. В России
попросили изобразить людей в процессе труда, а на Украине большинство
вообще не хотело никого видеть — ни людей, ни зверей.
10
Е. Корсунская: Кисть — в руки миллионам…
11
Там же.
12
13
Там же.
2008-02-28 19:14:01
47
Среди нежелаемых картин тоже наблюдаем удивительные совпадения
— нигде не одобряют острых геометрических углов и оранжевых тонов, не
любят маленьких картин — книжного формата.
У американских арт-дилеров есть термин: sofa size painting — картина, которая хорошо смотрится над диваном, и этот размер подтвердился в опросах. На
вопрос, какого размера картина вам нравится — книги, журнала, телевизора,
посудомоечной машины, холодильника или во всю стену, почти везде народ
больше всего любит «телевизор», а меньше всего — «книгу». Это не касается
Франции. Там самая нелюбимая картина, наоборот, величиной во всю стену,
а в Китае (это была еще одна неожиданность) как раз предпочитают изображение размером на всю стену. В России размер нелюбимой картины больше
любимой. Она размером в холодильник, оранжеватая, с острыми углами.
Масса вещей совпадает во всех странах — диких животных везде предпочитают домашним. По результатам известно, что везде, кроме Голландии,
не любят абстрактного искусства. Китайцы чаще всего отвечали «не знаю»
и они тоже выбрали изображение работающих людей14.
В случае проекта Выбор народа сложно определить автора. В концептуальной стилистике получаем впечатление его отсутствия. Сам проект был
сделан ассистентами — например, китайская картина создавалась китайскими
художниками, а Комар и Меламид делали только очень подробный ее эскиз;
по их мнению проект сделан в соавторстве с тысячами опрошенных15.
Ностальгический элемент соц-арта выражается в тоске по коллективу, когда автор выражает не только свою индивидуальную точку зрения, но некое
всеобщее мнение. Авторы проекта считают, что художник всегда социально
задействован и не верят, что существует индивидуальное творчество. Каждый
художник, хочет он того или нет, автоматически относится к какому-то течению. И в этом смысле, он — соавтор многих людей. Он соавтор своих учителей, которые вложили в него знания, своих друзей, с которыми беседовал,
чьи мысли и речи слушал, а потом вспомнил — уже как собственные...16
Каждый художник работает в соавторстве с другими. Каждый художник
использует ассистентов, которые сделали подрамник, выткали холст; рабочих,
которые изготовили краску. Например, в кино, когда идут титры, указаны все,
не только звезды, режиссеры, директора, но даже звукооператоры и гримеры.
Но кино родилось в демократическую эпоху, в то время, как изящное искусство родилось, по мнению артистов, в тоталитарной древности. Все художники
все равно работают в соавторстве с массой людей, они пользуются советами
14
W. Komar, A. Melamid (Rosja/USA): The people’s choice. <http://csw.art.pl/new/2001/komar_
melamid.html>.
15
16
Инсталляция: мир №2. Фильбустьер…
2008-02-28 19:14:01
48
Elżbieta Pietras
учителей, которые они запомнили, они помнят разговоры с коллегами17.
Результаты анкеты Комара и Меламида, по мнению Льва Мановича, ничего
не говорят о логике статистики, которая тесно связана с логикой потребительского общества. Если, согласно анкете, шестьдесят процентов жителей
данной страны выбрало лицо вождя, а тридцать процентов пейзаж, то на
картине изображалось лицо на фоне пейзажа. В действительности такой вид
не удовлетворил бы никого, потому что люди выбирали или пейзаж, или
героя. Вместо равнодействующей можно составить целый набор картин для
каждой страны, задействовать разные повествования на основе одной базы
данных. Таким образом ведет себя потребительская культура: коммерческий
концерн выпускает на рынок несколько версий продукта, чтобы попасть во
вкус разных групп. Никто не думает о выпуске продукта, совмещающего, по
статистическим пропорциям, предпочтения всех потребителей18.
Логику Комара и Меламида найдем в голливудских фильмах. Голливудские
продукции коллективные и корпоративные. Решения принимаются с учетом
адресатов, на основе маркетинговых показателей распределения склонностей.
Вместо произведения романтического гения получаем bricollage, постмодернистический эклектизм или современный plug-in — соединение в одной
картине разных жанров и стилей, направленных к разным пластам рынка19.
Реализованный Комаром и Меламидом проект показывает бессмысленность
употребления в искусстве демократических методов. «Я думаю, здесь происходит
то, что может произойти при любых демократических выборах: все голосуют
за Ельцина, он приходит к власти — и все разочарованы — говорит Меламид.
— Наши желания, осуществляясь, разочаровывают нас. Это, видимо, проблема
демократии. Этот проект — визуализация демократии на уровне живописи»20.
Последние 25 лет артисты живут на Западе и, естественно, стали частью
американской культурной супердержавы, но у них осталось типично русское
особое чувство абсурда, гротеска. Абсурд и гротеск это сильный элемент
соц-арта. Их соц-арт стремится показать русскую способность доводить
идеи (как общечеловеческие, так и русские) до гротеска. Потому что во всяком гротеске, во всякой карикатуре, люди видят идею в более резкой форме.
Комар и Меламид охотно к нему обращаются и не отказываются от пародии
амбиций раннего авангарда21.
Художественная работа в случае Выбора народа принимает роль социологического исследования, диагностируя определенный аспект состояния
17
18
Baza danych — Lew Manowicz w rozmowie z Brutt Stalbaum. «Magazyn Sztuki» 2001, nr 25.
19
Там же.
20
Komar, Melamid: The people’s choice…
21
Инсталляция: мир №2. Фильбустьер…
2008-02-28 19:14:02
49
общества. Такого рода проект можно назвать социологическим, поэтому
проект Выбор народа многими воспринимается не как живопись, а как
провокаторская социология — как графы и чертежи. Картины Меламида
и Комара разоблачили стереотипы и показали большую пропасть между
потребностями художников и потребителей. Это подтверждает факт, что,
когда рабочим выставочного зала и уборщицам было велено вывесить
в рядах самые красивые, а потом самые некрасивые картины из коллекции, они сделали это безупречно. Подготовка экспозиции, которая обычно
длится несколько дней, отняла не более получаса22. Самые красивые картины действительно ними ощущались как красивые, а остальные — как
неприятные.
Большинству общества, как известно по опросам, нужно не высокое искусство, а массовое. Есть художники, коррумпированные и зависимые от
художественного рынка. Они предлагают искусство, оправдывающее социальные ожидания. В оппозиции к нему всегда стоит независимое искусство.
Коммерческое искусство никогда до конца не демократично, так как, хотя
оно инспирировано мнением общества, то, в свою очередь, реклама помогает навязывать определенный вкус. По мнению художников-культурологов,
вся история мировой живописи была не демократическим явлением, а элитарным, а искусство существовало как бы поперек того, что любят люди.
Расхождения между элитой и простыми смертными не видно в результатах
анкеты, проведенной художниками, потому что именно в этом заключается
проблема условности понятия большинства. На политическом языке большинство означает не только «больше половины», но и просто «больше, чем
другие». Это вообще неустранимый порок демократии как представительства. Получается, что все — в меньшинстве, большинства как бы вообще не
существует. Есть только правящие меньшинства и угнетенные меньшинства.
Возьмем, например, данные наших опросов. Самый популярный цвет — синий, любимый — для 17%, для 20% — второй из любимых. При выборе из
тринадцати-пятнадцати цветов — это очень большой процент, но все равно
не больше половины. Реальное большинство не предпочитает синий цвет
всем другим. Вот в чем парадокс этого проекта!23
Проект Меламида и Комара ставит больше вопросов, чем дает ответов. Между
прочим, он затрагивает вопрос использования статистических методов в гуманитарных науках и возможности внедрения идеи демократии в искусстве.
В транскультуре часто используются те жанры и формы, которые традиционно служили сохранению и исследованию культуры: склад, архив, музей,
мусор, свалка, экспонат, документ, отчет, реферат, каталог, альбом, коммента22
Konie na łonie…
23
2008-02-28 19:14:02
50
Elżbieta Pietras
рий24. Проект художников соц-арта Виталия Комара и Александра Меламида
Выбор народа — отличный пример этому.
Elżbieta Pietraś
KONCEPTUALNY PROJEKT WITALIJA KOMARA I ALEKSANDRA MELAMIDA
WYBÓR SPOŁECZEŃSTWA. NAJBARDZIEJ POŻĄDANY & NAJMNIEJ POŻĄDANY
Streszczenie
Wybór społeczeństwa. Najbardziej pożądany & Najmniej pożądany (obraz w malarstwie) autorstwa
artystycznego duetu rosyjskich emigrantów Komara i Melamida to prowokacyjna próba interpretacji
wyników profesjonalnych badań rynku na temat estetycznych preferencji i gustów społeczeństwa
dotyczących malarstwa. Projekt zrealizowany został w wielu państwach na całym świecie, m.in.:
Rosji, USA, Niemczech, Chinach, Kenii i wielu innych.
Ideą projektu było wykazanie prawdziwych preferencji w sztuce ludzi na całym świecie i pokazanie, jak wyglądałaby dyktowana badaniami marketingowymi „sztuka dla ludu”. Projekt obnaża
irracjonalność bezkrytycznej wiary w liczby, które przecież nie mówią nam niczego o jednostkach
i ich guście.
Elżbieta Pietraś
CONCEPTUAL PROJECT THE PEOPLE’S CHOICE. MOST WANTED & MOST UNWANTED
BY VITALY KOMAR AND ALEXANDR MELAMID
Summary
The People’s Choice. Most Wanted & Most Unwanted Paintings created by Russian emigrant
artist’s team reflects the artist’s interpretation of a professional market research survey about aesthetic
preferences and taste in paintings. Project was realized in countries all over the world — Russia,
USA, German, China, Kenya and many others.
Their provocative project intends to discover what truly people choose in painting art and what
a perfect “people’s art” is. Project uses newest marketing technologies. But on the other case show
irrationality of this popular conviction — our implicit believe in numbers, which can say nothing
about personalities and theirs choice.
24
М. Эпштейн: Говорить на языке всех культур. «Наука и жизнь» 1990, № 1.
2008-02-28 19:14:02
2008, nr 1 (121)
Ludmiła Łucewicz
Uniwersytet Warszawski
РЕЛИГИОЗНЫЕ ИНТЕНЦИИ
РУССКОГО ПОЭТИЧЕСКОГО АНДЕГРАУНДА 50-60-Х ГГ.
Русское поэтическое сознание в течение веков по-разному воспринимало и выражало религиозно-мистический опыт, соответствующие
нравственные, эстетические идеалы, укорененные в библейских
и христианских источниках. Относительно религиозности в поэзии
XVII — начала XX вв., когда существовала возможность свободного
самовыражения как sacrum, так и profanum, все более или менее ясно1.
Проблема же sacrum/profanum в литературе советского периода только
начинает определяться2. Господство атеизма в коммунистической идеологии советского времени должно было механистически упразднить
религию и ее культуру. Однако, вырвать из культуры ее корни — за1
См.: Л. Ф. Луцевич: Псалтырь в русской поэзии. Санкт-Петербург 2002; Русская
псалтырная поэзия XVIII века. Варшава 2004; Ф. И. Дмитриев-Мамонов: Псалтирь,
переложенная на оды. Подг. текста, ст., ком. Л. Ф. Луцевич. Санкт-Петербург 2006,
312 + XL с.; Стихотворные переложения псалмов и «Подражания Корану» А. С. Пушкина. В кн.: Творчество Пушкина и Гоголя в историко-литературном контексте.
Санкт-Петербург 1999, с. 19–22; Псалтырные концепты русской словесности. В сб.:
Концептосферы и стереотипы русской литературы. Poznań 2002, s. 3–13. О роли
псалмов в поэзии (Ян Кохановский, Симеон Полоцкий, советский авангард 60-х гг.). W:
Literatura i literaturoznawstwo na styku kultur Polski i Rosji. Inspiracje, więzi, animozje.
„Studia Rossica” XIII. Warszawa 2003, s. 29–40; Некоторые псалтырные концепты
и коннотации в лирике Тютчева. В кн.: Тютчевский сборник. К двухсотлетию со дня
рождения Ф. И. Тютчева. Ф. И. Тютчев и духовная культура его времени. Krakоw
2004, s. 77–91.
2
См.: Л. Ф. Луцевич: Псалмы Генриха Сапгира. В сб.: История, культура, литература. К 60-летию С. Ю. Дудакова. Иерусалим 2004, с. 235–244; Пути развития
современной псалтырной поэзии. В кн.: Библия и национальная культура. Пермь
2004, с. 275–279; Поэтическая интерпретация псалтырного текста (С. С. Аверинцев). В сб.: Художественный текст. Восприятие. Анализ. Интерпретация. № 4.
Viljnjus 2004, s. 19–26; „Соавтор” царя Давида: Библейский псалом в „партитуре”
Владимира Строчкова. В сб.: Взаимодействие литератур в мировом литературном
процессе. Проблемы теоретической и исторической поэтики: в 2 ч. Часть 1. Гродно
2005, с. 49–55.
2008-02-28 19:14:02
52
Ludmiła Łucewicz
дача непосильная, как оказалось, даже для большевиков. В русской
поэзии советской эпохи можно обнаружить религиозные настроения,
библейские темы, мотивы, образы, стилистику, выражаемые авторами
по-разному: очень редко мировоззренчески осознанно, завуалированно;
чаще интуитивно, имплицитно; порой в эпатажно-игровых, сатирических вариантах. Например, библейская книга Псалтырь как творческий
инспиратор поэтической деятельности продолжает оставаться актуальной и в хрущевскую оттепель, и в позднесоветский период, и в годы
развала Советского Союза, и в постсоветское время. К концу XX в.,
как оказалось, почти нет русского поэта без своего псалма, псалтырной
реминисценции, личной «памяти о псалме»…
Где истоки современного «псалтырного бума», почти всеобщей обращённости к религии в целом, к христианству, православию в частности?
Очевидно, среди разнообразных источников3 следует указать и на так
называемый «религиозный андеграунд». Само понятие «религиозный
андеграунд» сформировалось и стало широко употребительным к концу
XX в. При этом наиболее активны в употреблении этого словосочетания сами «подпольщики», использующие его в своих интервью и воспоминаниях. Попытаемся уяснить, что представляет собой русский
поэтический андеграунд, в какой степени присуща ему религиозность
на этапе становления — в 50–60-х гг.?
Андеграунд, напомним, производное от англ. underground — подполье, подземелье. Сергей И. Чупринин поясняет в новейшем словаре, что
андеграунд — это «совокупность литературных явлений, манифестирующих себя как безусловно профессиональное искусство, но эстетически или идеологически несовместимых с официально признанной
словесной культурой, а потому и не представленных (непредставимых)
в легальной печати»4. Влодислав Кулаков в книге о самиздатской поэзии
не без иронии утверждает:
Советская система хорошей литературы не предполагала в принципе. Но, как
все советское, система давала сбои и по разным причинам терпела «скрытых
врагов». Это породило уникальный … феномен» — «неофициальную» литературу, равную «несоветской»5.
В работе Станислава Савицкого, посвященной непосредственно русскому андеграунду, отмечается, что уже в конце 50-х и в 60-е гг. у так
3
См. об этом: С. М. Казначеев: Мы пришли в этот храм зарыдать. Религиозные
мотивы в творчестве современных поэтов. В его кн.: Современные русские поэты.
Москва 2006, с. 272–298.
4
С. И. Чупринин: Андеграунд. В его кн.: Русская литература сегодня: Жизнь по
понятиям. Москва 2007, с. 40.
5
В. Кулаков: Поэзия как факт. Москва 1999, с. 7–8.
2008-02-28 19:14:03
Религиозные интенции русского поэтического андеграунда...
53
называемой «подпольной литературы» появились такие синонимы, как
«несозвучная литература, потаенная литература и самиздат — серьезный конкурент, возникший в контексте советской культуры. В течение
1970-х годов о подполье окончательно забыли, путаясь в сложных
нагромождениях новых названий: неофициальная, независимая, неподцензурная, вторая, третья литература, а также литература андеграунда,
сопротивления, контркультуры и некоторые другие»6. Думается, эта
множественная неоднозначность наименований отражает в определенной степени как неоднородность и сложность самого культурного
явления и его творческих интенций в целом, так и его внутреннюю
противоречивость на конкретных этапах своего развития.
Андеграунд начала 50-х гг. определяется деятельностью одиночных
литературных групп, эстетически устремленных к модернистским,
авангардистским традициям начала XX в., которым не чужды были
и религиозные порывы. Поэты этих полулегальных объединений почти
не представлены в официальной прессе, об антисоветской манифестальности в их деятельности речь пока не идет7, но некие религиозные
интенции им свойственны. Рассмотрим, каковы они.
Предтечей поэтического андеграунда явился сформировавшийся на
рубеже 40–50-х гг. кружок, объединивший ленинградских поэтов и художников, с условным названием «арефьевцы» (Александр Арефьев,
Рихард Васми, Родион Гудзенко, Вадим Преловский, Владимир Шагин,
Шолом Шварц). Общепризнанным лидером кружка стал нищий, больной, наркоман и талантливый поэт Роальд Мандельштам (1932–1961),
погруженный в петербургскую (символистскую, особенно блоковскую,
и акмеистическую) поэзию начала XX века.
6
С. Савицкий: Андеграунд (История и мифы ленинградской неофициальной литературы). Москва 2002, с. 38. Далее в монографии специально рассматриваются
Несозвучная литература (с. 39–41), Самиздат (с. 41–42), Неофициальная литертура
(с. 42–44), Вторая литература (с. 45–46), Нонконформизм (с. 46–47), Анде(р)граунд
(с. 47–48), Независимая литература (48–51).
7
Стоит упомянуть о том, что в андеграунде этого периода оказались не только произведения до сих пор мало известных второстепенных поэтов, но и лирика Ахматовой,
и пастернаковские Стихи Юрия Живаго (некоторые стихотворения опубликованы
в журнале “Знамя” в 1954 году); а также написанная в 1949–1953 во Владимирской
тюрьме поэма Даниила Андреева Ленинградский Апокалипсис, оказавшая большое
влияние на неофициальную культуру; и религиозная поэзия Варлама Шаламова (Прямо
к Богу черным ходом/ Вечером пойду; Я, как Ной, над морской волною/ Голубей кидаю
вперед) и Арсения Тарковского (Сам не знаю, что со мною:/ И последыш и пророк, /
Что ни сбудется с землею/ Вижу вдоль и поперек), а также антирелигиозная поэзия
Заболоцкого и другие. Этих явлений здесь касаться не будем, они требуют особого
разговора.
2008-02-28 19:14:03
Ludmiła Łucewicz
54
Облаков золотая орда
Ждет пришествия новой зари.
В предрассветных моих городах
Золотые горят фонари.
Мне от них никуда не уйти,
Да и ты не отпустишь меня…
На забытом трамвайном пути
Жду второго пришествия дня8
Главный герой его стихотворений — мистический Петербург, кварталы которого «проветрены и простужены», а «колокольни молят
о богах». «Мокрый» город, «бредящий о заре», роняющий «в лазоревые
лужи золотые цепи фонарей»9, очень повлиял на современников-живописцев (Владимир Шагин, Наталья Жилина, Александр Арефьев,
Рихард Васми). Мандельштам вместе с соратниками попытался наметить связи между своим творчеством и Серебряным веком, обращаясь
к его романтизму, поэтическому мистицизму:
Когда сквозь пики колоколен
Горячей тенью рвется ночь —
Никто в предчувствиях не волен,
Ничем друг другу не помочь.
— О, ритмы древних изречений!
— О, песен звонкая тщета! —
Опять на улицах вечерних
Прохожих душит темнота.
Раздвинув тихие кварталы,
Фонарь над площадью возник,
Луна лелеет кафедралы,
Как кости мамонтов — ледник.
— Кто б ни была ты — будь со мною!
Я больше всех тебя люблю,
Пока оливковой луною
Облиты тени на полу.
Пока не станет у порога,
Зарю венчая, новый день, —
Я — сын и внук распявших Бога, —
Твоя бессмысленная тень10.
Р. Мандельштам: Собрание стихотворений. Санкт-Петербург 2006, с. 207.
10
8
9
2008-02-28 19:14:03
55
Религиозные, христианские ценности поэтом не востребованы, они
воспринимались скорее как часть потерянной или утаенной культуры.
Отметим, что само обращение интеллигенции к религии в это время
происходило не столько в результате чтения Святого Писания или
общения с православными священниками, сколько через чтение Владимира Соловьева, Дмитрия Мережковского, а чаще всего Александра
Блока.
Значит, в момент формирования поэтического андеграунда религиозные устремления не имели самостоятельного значения, они скорее
выражали интерес к духовным поискам поэтов конца XIX — начала
XX в., являя, таким образом, попытку возрождения утраченного. При
этом импульсом религиозных порывов выступала и русская классическая литература (Гоголь, Толстой, Достоевский), и литература начала
XX века (полузапрещенные Хлебников, Гумилев, Кузмин, Ахматова,
Мандельштам, Цветаева, Пастернак и др.). Интересы Мандельштама
и его единомышленников преимущественно направлены на модернизм
Cеребряного века.
Несколько иной по своим устремлениям была московская полулегальная группа 50-х гг., получившая название Мансарда 11. Ее
руководитель — тогда студент библиотечного факультета, библиофил, архивист, эрудит — Леонид Чертков (1933–2000)12, высоко
ценил творчество символистов и авангардистов (из кубофутуристов:
Хлебникова, из обэриутов: Заболоцкого). Членами группы были студенты Московского института иностранных языков: впоследствии
замечательный переводчик Андрей Сергеев, человек необычной
судьбы Станислав Красовицкий, утонченная поэтесса Галина Андреева, а также Валентин Хромов, Олег Гриценко. Некоторое время
к группе примыкал Николай Шатров (1929–1977)13, чьи стихи особо
выделял Пастернак. В основном группа ориентировалась на Запад,
на англоязычную литературу и философию. Религия ее фактически
не интересовала. Однако у Черткова и Шатрова были свои пристрастия и предвидения.
Диссидентствующий Леонид Чертков, будучи человеком трезвым
и рациональным, изначально был настроен на то что:
11
Подробнее о группе см.: А. Сергеев: Мансарда с окнами на Запад. В кн.: В. Кулаков:
Поэзия как факт. Москва 1999, с. 340–354.
12
См. o нем: Т. Л. Никольская: Путешественник, ставший затворником (Л.Н. Чертков). В ее кн.: Авангард и окрестности. Санкт-Петербург 2002, с. 202–303.
13
См. о нем: В. Алейников: Присутствие Шатрова. «НЛО» 1997, № 24; Г. Пархоменко: Рыцарь в неснимающихся латах, или Миф о неведомом поэте. Москва 2004.
2008-02-28 19:14:03
Ludmiła Łucewicz
56
По дорогам уснувшей смешной страны
Где собор как ночной колпак,
Я уйду поискать иной тишины…14
Действительно, «поискать иной тишины» пришлось: в январе 1957 г.
Чертков был обвинен в антисоветской пропаганде и арестован. Предвидя свой «Страшный суд», поэт был к нему готов:
Я не стану просить заседательской жалости
И найду, что в последнем слове сказать15.
Он получил пять лет за противоправную деятельность, отсидел полный срок, отбывая наказание в Дубравлаге (Мордовия).
У Шатрова уже в ранних стихотворениях выдвигается на первый
план проблема Бога. Юный поэт пишет о том, как сложно «поверить
в Бога и познать себя». Уже в 1946 г. он, максималистски, по-юношески, сравнивая себя с Богом в чувстве безмерного одиночества, даже
подчеркнул свое человеческое превосходство:
Я одинок. Он тоже одинок:
Таинственный, Великий, Непонятный…
Не раз уж пожалевший, вероятно,
Что Он не человек, а только Бог…16
В скором времени ситуация изменилась. Православная вера была осознана Шатровым как основа основ человеческого бытия. В своей творческой
деятельности поэт нередко обращается к жанру молитвы. Так, в 1951 г.
он создает одну из своих Молитв, где духовному взору автора впервые
открылась исключительность его жизненной судьбы: он почувствовал,
что тот путь, который его влечет, даст возможность не только сохранить
верность своему «Я», но и приведет его на путь религиозного спасенья.
В стихотворении соблюдена молитвенная парадигма, включающая обращение к Господу, просьбу о помощи, надежду, благодарение:
Помоги мне, Господи. Дай силы.
Укрепи мой слишком слабый дух,
Чтобы от рожденья до могилы
Светоч веры в сердце не потух.
[…]
Разреши мне быть самим собою,
Самиздат века. Итоги века. Взгляд из России. Москва 1997, с. 403.
16
Н. Шатров: Неведомая лира. Избранные стихотворения и поэмы. Томск–Москва
2003, с. 20.
14
15
2008-02-28 19:14:03
57
Песни немудреные слагать,
В час тяжелый говорить с Тобою…
Неспошли мне эту благодать17.
Здесь же обозначена принципиальная позиция автора — быть собою
в творчестве, стремиться к простоте, сверяться с совестью и Богом.
В 1952 г. написана Еще молитва, где поэт устанавливает некий шутливый диалог с Творцом, обращаясь к Нему (есть переклички со стихами
132 псалма) за благословением:
Не осуждай поэта, о Создатель!
За то, что он родился, дуралей...
И таинство святое благодати
На голову нехитрую пролей!18
Близким другом и духовником поэта становится известный впоследствии богослов и проповедник о. Мень, с которым горячо и заинтересованно обсуждались вопросы веры и культуры. Поэтическая
судьба Шатрова сложилась трагически. Ни одно стихотворение при
его жизни опубликовано не было, и сейчас творчество поэта известно
в достаточно узких кругах.
Эти, не часто встречающиеся, как правило, скрытые отголоски и коннотации религиозной образности, — свидетельства безусловных утрат
поэзии советского периода в сравнении с поэзией Серебряного века.
Но они же — подтверждение жизненности религиозных токов и в то
же время преддверие той религиозной образности, которая взрастет во
второй половине 70-х и получит широкое распространение в 80-90-е
гг. Слабы, почти не ощутимы христианские, религиозные устремления в поэзии 50-х гг., однако в самой поэтической среде встречаются
неординарные поступки.
Так, совершенно невероятной для советской эпохи оказалась судьба
и поведенческая стратегия еще одного мансардного поэта — Станислава Красовицкого (р. в 1935 г.), которого Ахматова, по преданию,
назвала гениальным, а Бродский — своим учителем. Красовицкий
закончил первую английскую спецшколу, готовившую кадры для
дипломатического корпуса, а затем блестяще Московский институт
иностранных языков. Ему прочили благополучную карьеру (шутили:
будет послом в США). Во второй половине 1950-х гг., по воспоминаниям Андрея Сергеева, «будущий посол» воспринимался в качестве
одного из наиболее интересных поэтов Мансарды: «чувствовлось, что
17
18
Там же, с. 91
2008-02-28 19:14:03
Ludmiła Łucewicz
58
в нем все время идет какая-то внутренняя напряженная работа»19. Сам
Красовицкий подчеркивал: «Печататься я не собирался и не хотел, у
нас даже была такая установка»20. Но стихи писал, ориентируясь на
эспериментальные словесные поиски русского авангарда (Хлебникова,
Крученых):
Мадригал Церкви
Покрова на Нерли
Вель — это губы любви
Лернь — Покрыва на Нерли.
Верь — это Зубы любви
Золото, Рви, в Погорель.
Верь — это любы свои.
Золото зорото Верь,
Золото зорото льни.
Вель — это щубы свои.
Верь — это губы любви
Невь — Покрыва на Нерли
Верь — это любы свои
ь*21 — в заклинаньях любви
Ве
цвет — это чудо любви
Тверь в заклинаньях своих.
цвель — это чудо любви,
Золото, Веррь/сия/ — цвет22.
А. Сергеев: Мансарда с окнами на Запад..., с. 345.
С. Красовицкий: Неинтересные стихи — это дефект, который ничем не исправишь. Беседу вела Лилия Вьюгина. “Зеркало”. Литературно-художественный журнал.
21–22 сентябрь 2002 [Электронный ресурс] http://barashw.tripod.com/zerkalo/21-22/
Krasovicky.html, Однако один перевод из произведений «оксфордского поэта» С. ДэйЛьюиса, сделанный Красовицким, был опубликован в сборнике институтского литобъединения «Наше творчество» 1958, № 2. Несколько стихотворений вошли в «Феникс»
(перепечатан в «Гранях» 1962, № 52. Поэма Выставка (опубликована в «Аполлоне-77»)
[Электронный ресурс] <http://kkk-bluelagoon.nm.ru/tom1/krasovitsky.htm>.
21
*В авторском пояснении: «
— средняя между Ш и С» (по рукописи) <http://
kkk-bluelagoon.nm.ru/tom1/krasovitsky.htm>. Следует указать, что по форме буква
Красовицкого очень напоминает кириллическую букву «пси» — Ψ, которая использовалась в старославянском алфавите, из которого перешла в церковнослаявянский
алфавит. Происходит от греческой буквы Ψ (пси), использовалась для её замены
в словах, заимствованых из греческого языка, а также для записи чисел. Буква «пси»,
как и аналогичная в греческом алфавите, обозначала число 700. Была исключена из
русского алфавита во время языковой реформы в 1710 г.
22
Константин Кузьминский и Григорий Ковалев: Антология новейшей русской поэзии.
У Голубой лагуны <http://kkk-bluelagoon.nm.ru/tom1/krasovitsky.htm>.
19
20
2008-02-28 19:14:04
59
Стихи Красовицкого написаны в духе «высокого авангарда», они
и «сейчас поражают, а тогда, казалось, наверное, что они как с неба
упали»23. Стихотворение, действительно, необычно: неологизмы, ориентированные на старославянский язык, вызывают в памяти эксперименты Велимира Хлебникова, новые буквы, придуманные для более
точного фонетического звучания, графически напоминают условных
человечков, поднявших руки к небу «в заклинаньях любви», размер
— двухстопный дактиль, четкая мужская рифма призваны поддержать
эти заклинания. Сам поэт о своих литературных пристрастиях скажет:
«Мы выбирали классику и высокий авангард. Особенно ценились
«Анненский, Маяковский, мимо Мандельштама я как-то прошел...
Лермонтов, Пушкин, Батюшков, Фет»24. Правда, эти признания будут
сделаны только в наши дни. А в начале 1960-х вдруг произошел
резкий слом — поэт отказался от всего написанного и обратился
к религиозной деятельности . Станислав Красовицкий стал священником Русской зарубежной православной церкви — отцом Стефаном, и надолго замолчал как поэт (вот, вероятно, именно тот случай,
когда молитва вытеснила поэзию), но совсем недавно он вернулся
в поэзию, стал публиковать новые стихотворения — сугубо духовного содержания:
Я отказался от дороги
В веселую беседку муз.
В единстве Чаши,
В Личном Боге
Я вижу Тройческий Союз25.
Красовицкий — яркий, но и, пожалуй, единичный в поэзии пример
того, как в тоталитарный период (период полного запрета на свободу
религиозной жизни) личность, стремясь сохранить или вновь обрести
веру, оказалась способна к добровольному смирению, восстановлению
потребности души к покаянию, обретению внутренней стойкости в попытке понимания смысла своего прихода в мир. Путь Красовицкого
— это путь человека к вере, для которого на определенном жизненном
этапе и атеизм, и агностицизм утратили свою значимость. Высший
уровень познания стал соотносится для него с христианством, православием, где познание Бога соединено с даром любви. При этом любовь
М. Айзенберг: Взгляд на свободного художника. Москва 1997, с. 62.
С. Красовицкий: Неинтересные стихи...
25
Там же.
23
24
2008-02-28 19:14:05
60
Ludmiła Łucewicz
понимается как перенос жизненного интереса с себя на ближнего, как
перестановка центра личной жизни человека. Вот почему в настоящее
время Красовицкий отвергает свое творчество 50-60-х гг., считая, что
в стихотворениях того периода «слишком много самовыражения». Он
служит священником прихода (огромный район в 18 тысяч квадратных
километров) в Карелии и занимается изучением истории России и вопросами, связанными с ее христианизацией.
К концу 50-х гг. сложилась лианозовская группа26 — дружеское объединение московских поэтов и художников (поэты: Генрих Сапгир,
Игорь Холин, Ян Сатуновский, Всеволод Некрасов, художники: Оскар
Рабин, Валентина Кропивницкая, Николай Вечтомов, Лидия Мастеркова, Владимир Немухин, художник и поэт Лев Кропивницкий). Молодые
люди съезжались в подмосковном Лианозово у Евгения Леонидовича
Кропивницкого (1893–1979) — умудренного жизнью «барачного» философа, соединявшего в своей деятельности живопись, музыку, поэзию,
а в поэзии — быт и бытие, житейскую мудрость и философичность:
Уйти в затвор,
В тишину,
Смириться
И не томиться.
Увидеть
Духа вышину,
Завет блюсти
И быть у Господа в чести27.
Кропивницкий начал свой творческий путь в блистательный для
русского искусства период модернизма и в то же время в жесточайшую
для человеческих судеб эпоху войн и революций. В его литературном
наследии сохранился небольшой лирический цикл с символическим
названием Неугасимая лампада (1918–1920), состоящий из четырех
стихотворений: На горах, У храма, Горными тропами, Уродцы, который свидетельствует о безусловной значимости религиозных мотивов
в раннем творчестве поэта. В первом стихотворении лирическая героиня отказывается жить в жестоком мире зла и уходит в монастырь; во
втором — у храма собрались на молитву люди убогие — «уродцы — Кто
без рук, кто без ног, кто без глаз», все они «молились своей Богородице:
26
Понятие «лианозовская школа» появилось только в 1963 г., когда Е. Л. Кропивницкого исключали из Союза художников за «формализм». См.: Литературные манифесты
от символизма до наших дней. Москва 2000, с. 485.
27
Е. Кропивницкий: Избранное. 736 стихотворений + другие материалы. Москва
2004, с. 273.
2008-02-28 19:14:05
61
/ Ты прими исстрадавшихся нас»28; лирический герой третьего стихотворения — «заблудший, сирый» странник, чья одежда скудна: «ряска
старая узка в плечах», за спиной убогая котомка, но душа тиха и чиста,
дума его «тайная, строгая: перед Господом радость и страх», «на пути во
Святые Места» он переживает состояние глубокого умиротворения от
созерцания красоты Божьего мира; в центре четвертого стихотворения
вновь убогие странники — «два уродца», своего рода калики перехожие,
как повелось в глубокой древности, они бредут по родной земле. Калики
перехожие — нищие слепцы, юродивые, путешественники по святым
местам — издавна бродили по Руси, исполняя духовные стихи, песни
религиозного содержания, среди которых было немало о пришествии
антихриста и кончине мира, о суете и соблазнах мира, о бегстве для
спасения в «пустыню». Калики, слагая церковно-легендарные и апокрифические стихи, рассказывая об увиденном и услышанном в святых
местах, утверждали аскетический идеал, оказывая по-своему влияние
на религиозно-нравственную сторону жизни русских людей. В народе
«уродцы» — юродивые, блаженные — почитались Божьими людьми,
обидеть их считалось тяжким грехом. Убийство же юродивого воспринималось как особо изощренное вероотступничество. В стихотворении
Кропивницкого, построенного в форме неприхотливой духовной песенки странников, предстаёт страна, где все переменилось — утратили
значимость вековые религиозно-нравственные традиции, обесценилась
жизнь — отнять ее и не заметить, стало делом обыденным:
Окрест осенние болотца.
Земля родная тут.
Бредут хромая два уродца,
Из древности бредут.
От древней Руси, от убогой
Отстали и бредут,
Бредут далекою дорогой —
Земля родная тут.
Чу! — слышен стрёкот пулемета
За дремою болот,
За этой тишиной болотной
Стрекочет пулемет.
И вот шоссе. Из серой пыли
Мотора слышен звук.
Проносятся автомобили…
Взрыв!.. и в очах испуг…
28
2008-02-28 19:14:05
Ludmiła Łucewicz
62
Дымят осенние болотца —
Земля родная тут…
Упали замертво уродцы
И больше не бредут29.
Цикл Кропивницкого символически свидетельствовал: не только
многовековая история православного благочестивого странничества, но
самая Россия подошли к роковой черте. Вот оно — время антихриста,
кончины мира. Есть ли еще что впереди? Похоже, несмотря на трагические финалы, есть — неугасимая лампада веры!
Через двадцать лет, в 1939 г., вновь актуализируются в творчестве
поэта темы Божьего пути, странничества («Серо, сыро, дико … Дален путь до Лика»), калик перехожих («Идут бредут убогие калики,
Клюками тыча в сумрачную земь») с их страшными пророческими
обобщениями:
Запели стих о битвах, о победах,
О гладе, море, о великих бедах
И о жестоких происках врага30.
Такие стихи, попади они в печать, могли быть небезопасными для
жизни их автора.
В конце 30-х годов в творчестве Кропивницкого происходит резкий
поворот. Он открывает для своей поэзии современность в ее повседневном, бытовом ракурсе, оказавшимся совершенно органичным для
поэта. Затаенная ирония выходит на первый план, актуализируется
обыденность. Позже этот новый мир поэзии Кропивницкого Генрих
Сапгир назовет «эстетикой и этикой сугубой бедности»31, где нарочито
ограничен словарь, резко сокращены эпитеты и метафоры, не видно
ритмической виртуозности. Все подчинялось одной задаче: показать
жизнь такой, какой она была — «некрасивой и достоверной»32. В заметке К своим стихам Кропивницкий написал, что теперь ему абсолютно
«чужда поза, выдумка, фальшь. Плоть и кровь бытия интересует автора
стихов. Вас он показывает вам, миряне, по мере сил и способностей»33,
в Автобиографии поэт уточнил: «свое стихотворное творчество строил
на правде жизни и натуре — не как должно быть, а как оно есть»34,
Там же, с. 519
31
Г. Сапгир: Учитель. В кн.: Великий Генрих. Сапгир и о Сапгире. Москва 2003,
с. 99.
32
33
Евгений Кропивницкий: Избранное..., с.532.
34
29
30
2008-02-28 19:14:05
63
стремясь при этом к максимальной простоте и краткости («лучше
писать короткие стихи, так как в них больше смысла и прочесть их
можно скоро»35).
В 40-50-х гг. в поэзии Кропивницкого принципиально культивируются эстетический примитивизм, умышленная поэтическая бедность,
интонационная разговорность:
Тот поэтический язык,
Который был привычен
И поэтичен —
Теперь стал неприличен.
Теперь поэт горазд и рад
Упоминуть в поэме «мат»
И «блат»36.
В стихотворении, как видно, присутствует ирония — характерная черта поэтики Кропивницкого, ставшая, кстати, в неофициальной поэзии
достаточно эффективным способом отстранения от действительности,
своего рода вежливым отказом от насильственно навязываемой общественной сопричастности.
Эстетический минимализм Кропивницкого быстро усвоили его
ученики. К середине 60-х гг. поэты-лианозовцы, «тоскуя по мировой
культуре», начали писать свои… молитвы и псалмы. По наблюдениям Ольги В. Чепурной, «в 1960-е годы религиозный поиск советских
интеллектуалов начался с классических религиозных и философских текстов. Это были, прежде всего, сборник Вехи, гимназические
учебники Закона Божия, некоторые книги русских религиозных
философов начала века»37. Но самым знаменательным становится
тот факт, что поэты андеграунда принялись читать Библию, особенно
Псалтырь и молитвенники. И этот, почти совсем забытый библейский
мир, воспринимаемый теперь как экзотический, получал выражение
в творчестве. Так, Игорь Холин (1920–1999) не просто использовал
молитвенные элементы в поэтике, но и создал свой вариант известной
молитвы Отче наш38:
Там же, с.531.
37
О. В. Чепурная: Неохристианская этика протеста советских интеллектуалов.
«Неприкосновенный запас» 2003, № 6 (32). [Электронный ресурс] <http://magazines.
russ.ru/nz/2003/6/chep-pr.html>.
38
Ср.: Отче наш, иже еси на небесех, да святится имя твоё: да будетъ воля твоя, иако
на небси, и на земли. хлебъ нашъ насущный даждь намъ днесь:и остави намъ долги
наша, иако и мы оставляемъ должникам нашим: и не введи насъ въ напасть, но избави
насъ от лукавого, иако твоё есть царствие и сила и слава во веки. аминь.
35
36
2008-02-28 19:14:05
Ludmiła Łucewicz
64
Отче наш
Сущий
На небесах
Да святится
Имя Твое
Да приидет
Царствие Твое
Да будет
Воля Твоя
И на земле
Как на небе39.
Борис Колымагин отметил, что «в годы хрущевских гонений и застоя, во времена господства новояза […] русифицированный перевод
молитвы Господней Отче наш Игоря Холина звучал поэтически очень
сильно»40. Холин пошел еще дальше Кропивницкого, принципиально
отказавшись от всех традиционных «атрибутов» поэзии: от изобразительно-выразительных средств, авторских излияний и рассуждений; он
опирался на сознательно упрощенный язык, нарочито ограниченный
лексический состав (в основном использовались конкретные существительные + глаголы), примитизированный синтаксис, сверхкороткие
предложения, простейшие ритмы и рифмы, — все призвано было отразить установку на конкретизм, где нет ничего неточного, неясного,
абстрактного. Отношение поэта к Богу определяется соответственно
— максимально определенным — образом:
Я люблю Бога
У него глаза
Как у моей любимой41.
В поэме Умер земной шар есть главка, которая так и называется
Бог, где основной вопрос человечества — что есть Бог? — решается
в рамках примитивистской эстетики:
Что же такое Бог
Я Бог
Ты Бог
Он Бог
И. Холин: Избранные стихи и поэмы. Москва 1999, с. 232.
Б. Колымагин: Русская религиозная поэзия андеграунда (Петербург — Москва).
[Электронный ресурс] <http://kreschatik.nm.ru/19/25.htm>.
41
И. Холин: Избранные стихи и поэмы..., с. 212.
39
40
2008-02-28 19:14:06
65
Не пробуй разгадывать суть Бога
Это смерть42.
Холинская Молитва также максимально упрощена, но вместе с тем
она вполне отражает образ жизни и характер деятельности лирического героя:
Помолись стакану
Помолись стулу
Помолись дивану
Помолись пишущей машинке
Помолись листу бумаги
Помолись книге
Помолись дереву
Помолись письменному столу
…
Помолись своему сердцу
Помолись Богу43.
Друг Холина — Генрих Сапгир (1928–1999) в этот же период создает
свои псалмы, где оксюморонно соединяет ветхозаветные тексты царя
и пророка Давида, с внешне регламентированным и контролируемым
советским бытом, с одной стороны, а по сути — с полным бытовым
беспределом, с другой. Поскольку псалмы Сапгира — явление, безусловно, самое яркое в неофициальной поэзии рассматриваемого периода, то позволю себе остановиться на анализе авторского Псалма 1.
Приведу его текст полностью:
1. Блажен муж иже не иде на сборища нечестивых
как-то
не посещает собраний ЖАКТа
и кооператива
не сидит за столом президиума —
просто сидит дома
2. Соседи поднимают ор —
не вылезает в коридор
(не стоит на пути грешных)
3. Три страшных
удара
в дверь
— Убил! Убил! — из коридора
4. Лампу зажги
хочешь — можешь прилечь
о законе ЕГО
42
43
Там же, с. 261
Там же, с. 283–284.
2008-02-28 19:14:06
Ludmiła Łucewicz
66
размышляй день и ночь
сосредоточь...
5. И вот —
дерево
омываемое потоками вод:
и ствол
и лист
и цвет
и плод
6. Весь от корней волос
до звезд
ты медленно уходишь в рост...
7. Внизу подростки — гам и свист
бьют железом по железу
один на другом
ездят верхом в пыли
— Дай ему! дай!
— ай!
— Пли! —
две пули в фотокарточку
8. — Тань! А, Тань!
Встань
закрой форточку44.
Здесь, как видно, много необычного. Стихотворение, начатое с прямого цитирования торжественного, неторопливо текущего церковнославянского стиха («Блажен муж иже не иде на сборища нечестивых»)
и, таким образом, изначально ориентированное на вечное, высокое:
библейскую тематику, образность, лексику (правда, уже в приводимой
автором цитате есть характерная замена: вместо «совет» — «сборище»);
резко изменяется — возникает новый ритм, появляются разговорные
интонации, трансформируется синтаксис. В стихотворение напрямую
включается обыденная речь («Соседи поднимают ор / — не вылезает
в коридор; Дай ему, дай»), радикально минимизирующая интенцию
«высокого» дискурса. Возникшая языковая гетерогенность концептуирует далее все элементы текста. Со второго стиха первой строфы
начинает формироваться иная реальность (не без иронической оглядки
на библейский текст), где на первый план выступает экспрессивная
гротескная коммунально-«барачная» конкретика. Коммунальное бытие,
порожденное советской эпохой, — это не только отсутствие элементарного комфорта, но и навязанная публичность. Homo communalis
(понятие Виктора Тупицына) как бы лишен не только права на «приватность, но и зачастую — представления о том, что такое приватность, а, следовательно, и потребности в таковой… Коммунальное
44
Г. Сапгир: Стихотворения и поэмы. Санкт-Петербург 2004, с. 144–145.
2008-02-28 19:14:06
67
сообщество может (даже если не хочет, но, как правило, оно активно
хочет) быть в курсе: что у вас на завтрак, сколько минут вы проводите
в уборной, кто приходит к вам в гости, в котором часу вы ложитесь и
когда встаете»45.
В стихотворении Сапгира уже на фразовом уровне обнаруживаются
характерные для постмодернистских текстов черты: синтаксическая
неграмматикальность (предложение оказывается оформленным не
до конца с точки зрения законов грамматики), используются фразовые клише, которые должны быть дополнены реципиентом, чтобы
обрести смысл; семантическая несовместимость; не вполне обычно
и графическое оформление предложения. Знаки препинания в тексте
расставлены выборочно, преимущественно там, где они ликвидируют
возможность разночтения или усиливают экспрессию. Все эти формы
«фрагментарного дискурса» широко встречаются в школе конкретной
поэзии, куда современное литературоведение, как известно, и относит
Сапгира. Конкретисты объявили войну шаблонам и стереотипам повседневной речи и пропаганды, использовав для этого уже испытанный
авангардистами начала века ход: введя их в свою поэзию. «Барачная»
поэзия разрушала культурные стереотипы современных форм художественного выражения. Используя абсурд, сарказм, прозаизмы, она
создавала новую поэтическую реальность, где эстетическим клише
предпочиталось изображение убожества жизни. Поэты «не бежали от
окружающего абсурда, а пошли ему навстречу. …Заговорив на безнадежно мертвом, преступном языке социума, искусство обрело новую
жизнь и, как следствие, — новый, живой язык»46.
Сапгир, как многие «лианозовцы», имел «опыт страшной жизни», он
знал быт «homo sovieticus» изнутри, в его неприглядной «барачной»
обыденности, разъятости, разбитости. (Из интервью: «Мы... видели всю
подноготную, какая страшная Россия, какая она бедная… мы видели
вокруг себя жизнь на грани жизни и смерти. И ее надо было выразить»).
Но не только такую жизнь видели молодые поэты. Было в ней и иное
— «и цветок, и ветка, и мысли, которые в нас…», т.е. природа, лиризм,
философия. Возникало неудержимое стремление вырваться из хаоса
гнетущего быта, прикоснуться частью своего духа к Высшему. И это
иное тоже хотелось «выразить». Внутреннее напряжение, эмоциональность, экспрессия достигали критической точки, требуя своего
художественного воплощения. Нужна была новая форма, которая, как
Арт-Азбука. Словарь современного искусства. Под ред. Макса Фрая. [Электронный
ресурс] <http://azbuka.gif.ru/alfabet/k/kommunal-kvartira/>.
46
Вл. Кулаков: Лианозово. «НЛО» 1993, № 5, с. 207.
45
2008-02-28 19:14:06
Ludmiła Łucewicz
68
считал автор, всегда конкретна — и по отношению к содержанию, и как
«выражение сгустка данной личности».
Обретению своего пути в определенной мере помог опыт древнего
псалмопевца Давида. В Псалтыри, пронизанной непосредственными эмоциями древнего человека — ненавистью, любовью, ужасом,
восторгом, поэт увидел обостренный экспрессионизм в выражении
чувств. Псалмопевец — человек с обнаженной душой. Настоящий
Поэт. Очевидно, это и была одна из причин обращения автора к ветхозаветной лирике.
Сам факт обращения поэта советской эпохи к литургической книге
вызывает вполне закономерный вопрос, касающийся личной веры
Сапгира. Отчасти прояснить этот вопрос помогают поздние интервью поэта и воспоминания его друзей. Виктор Пивоваров, например,
воспроизводит следующую ситуацию. Сапгир читает двустишие: «Бог
смотрит нашими глазами / Вот отчего мы видим сами». А далее в ответ
на вопросы о сакральном говорит следующее:
Я верю в Бога. Я верю в Бога моих отцов и, несомненно, чувствую, что есть
Бог воистину, не только такой, каким представляли его мои предки. И поэтому
для меня культура, которая, естественно, создана человеком, и человеку кажется,
произошла от его надобности … культура отвечает на все частные вопросы …
для меня есть только один ответ — Бог!47.
К своему еврейству («Бог моих отцов») поэт, как известно, относился
спокойно: никогда о нем не забывал, но и никогда не преувеличивал
его значения.
Однако в 50-60-е гг. Сапгира значительно сильнее, чем вопросы веры,
притягивала принципиальная онтологическая проблема — проблема
взаимодействия быта и бытия. Он упорно искал способы для ее адекватного воплощения в поэзии и находил их в сложных переплетениях
традиционного и авангардного начал. Его поиски оказались близки тому
направлению в литературе, которое впоследствии получило название
«постмодернизм». Сам Сапгир, превосходно знавший цену «обнаженного» слова и явно тяготевший к виртуозным словесным экспериментам, формотворчеству называл себя то формалистом, то акмеистом, то
экспрессионистом, то позже — в 90-е гг. — постмодернистом. Именно
постмодерним с его эклектизмом, «сплошной цитацией», установкой
на коллажирование текстов, с подчеркнутым корреспондированием
авторского слова слову «другого» (нередко принадлежащего к языку
иной культуры), с его отказом от серьезности, всеобщим плюрализмом
47
В. Пивоваров: Его голос. В кн.: Великий Генрих. Сапгир и о Сапгире..., с. 328.
2008-02-28 19:14:06
69
и давал возможность поэту в новое время по-своему — без пафоса,
а порой, с намеренным примитивизмом, иронией, даже брутальностью
(в ряде переложений используется обсценная лексика) — выразить
свое понимание бытия.
Стихотворение Сапгира как переложение псалма, на первый взгляд,
не воспринимается. Оно намеренно эпатажно. Тем не менее, в большей
части своей оно непосредственно соотносится с текстом источника.
Поэт, бесспорно, опирался на смысл первых четырех стихов библейского псалма. При этом параллельно голосу ветхозаветного псалмопевца,
мерно повествующего о «муже блаженном», который «не иде на совет
нечестивых, и на пути грешных не ста, и на седалищи губителей не
седе», звучит протокольная интонация собраний 60-х гг., «как то не
посещает.., не сидит…, не вылезает…», т.е. абсолютно ни во что не
вмешивается. Глаголы почти те же. Но смысл совершенно иной. Нет
мудрого древнего благоразумия и благочестия. Вокруг царит беспредел,
приводящий к трагедии: «Убил! Убил!» Но убийство в мире коммунального барака оказывается явлением слишком обыденным — событие не
подвигает к действию. Нечестивые творят свои гнусные дела, «блажен
муж», не взирая на то, размышляет день и ночь о законе. Ситуация
доведена автором до трагикомического абсурда. Причем сделано это
кратчайшим путем — минимизацией изобразительно-выразительных
средств.
Сапгир вводит в стихотворение слова и образы, до предела истертые
постоянным употреблением. Он склеивает разные фрагменты, смешивая ветхозаветные стихи (с их шлейфом многовековой литургической
истории) и cтереотипные речевые формулы, вводит междометия, восклицания, характерные для повседневного общения, переносит акцент
на контекст. Достигает при этом удивительного эффекта — в коллажированном тексте, благодаря деталям, голосам, интонациям, начинают
размываться пространственно-временные границы, разные реальности
интегрируются, как бы прорастают друг в друга. Острое чувство осознания драматичности происходящего в настоящем обесценивает заветы
прошлого. При этом псалтырный текст не просто фон, он участник
в диалоге с современностью. Но, как и его партнер, он абсолютно
обнажен. Есть только слова, обозначающие понятия и действия. Никакого ореола — ни сакрального, ни общекультурного. Оказавшись
в конкретной ситуации, псалтырный текст не только характеризует, но
и сам получает конкретную оценку. И эта оценка крайне удручает.
Центральный образ в стихотворении, как и в псалме, — образ «блаженного мужа», он традиционно соотносится с образом библейского
дерева. В книгах Священного Писания, как известно, дереву отведена
2008-02-28 19:14:06
Ludmiła Łucewicz
70
немаловажная роль. Символика дерева развивается в Библии в трех
основных дискурсах — как Древа жизни, Древа Царства Божия, Древа Креста. Так, ветхозаветная книга Бытия помещает в первобытном
раю древо жизни, плод которого сообщает бессмертие (Быт. 2:9, 3:22).
В пророческой эсхатологии святая земля описывается как вновь обретенный рай, чудесные деревья которого будут давать человеку пищу
и исцеление (Откр. 22:2). В Новом Завете Царство Божие, выросшее
из зерна горчичного, становится огромным древом, в ветвях которого
укрываются птицы небесные (Матф. 13:31). В восточной патристике
вечное «древо жизни» с неувядающими листьями, приносящее добрые
плоды, которому не страшны никакие испытания, никакие природные
катаклизмы, — это и есть то осязательное проявление жизненной силы,
которую Творец распространил в природе. Эти дискурсы не нашли
своего прямого выражения в авторском тексте. Поэт ограничился акцептацией непосредственного псалтырного уподобления праведника
зеленеющему дереву. При этом ему удалось создать удивительно органический символ: «5. И вот — / дерево / омываемое потоками вод: /
и ствол / и лист / и цвет / и плод / 6. Весь от корней волос / до звезд /
ты медленно уходишь в рост...», выразительный до такой степени, что
ощущается динамика живого роста (Сапгир: «Творили… глазами души,
для роста и совершенствования собственной сути»).
Напомню, что дерево — это не только библейский, но и фундаментальный культурный символ, репрезентирующий вертикальную модель
мира, символ упорядоченности мироздания, центр мира, точка соприкосновения имманентного и трансцендентного48. В стихотворении
метафора дерева непроизвольно вводит идею сквозной — от корней
до кроны — логики развития мироздания. В то же время семантика
ветхозаветного дерева символизирует традиционную культуру — тотально логоцентристскую, т.е. основанную на акцептации универсальной закономерности мироздания, понятой в духе детерминизма. Такая
культура диктует человеку линейное видение мира: «у многих людей
дерево проросло в мозгу»49 (ср.: «Весь от корней волос / до звезд / ты
медленно уходишь в рост...»). В стихотворении феномен логоцентризма
десакрализуется. Логос — лианарность — однозначность — предсказуемость — все это элементы традиционной (рациональной и гармоничной) культуры. Реальность же выходит за рамки регулируемой логосом
сферы разумного и соразмерного. Размышление праведника о «Его
законе» актуализирует «длинную» память культуры и цивилизации,
48
49
История философии. Энциклопедия. Минск 2002, с. 302.
2008-02-28 19:14:06
71
которая декалькирует, переводит, репрезентирует свои концепты. Но,
как оказывается, то, что она переводит, действует издалека, невпопад,
несвоевременно. «Блажен муж» Сапгира — это муж, возносящийся
на высоты абстрактного знания. Но ситуативно, исторически он абсолютно беспомощен. Агрессивное коммунальное большинство превратило его в труса. Убивают его память («две пули в фотокарточку»), он
безмолвствует. Замкнувшись в пространстве своей комнаты («закрой
форточку»), он бездействует. Библейское дерево, символизирующее духовный рост, помещенное (вместе с «мужем блаженным») в «барачный»
контекст, обретает трагикомические коннотации.
Анализ Псалма 1 показывает, что перед нами не просто эпатажный
опыт обращения автора к официально игнорируемому богослужебному источнику и не очередная (из многочисленных в истории русской
поэзии) реанимация псалтырного текста. Своеобразие Сапгира состоит
в экспрессивном осмыслении явлений жгучей современности в культурном контексте библейских тем и образов, концептов и коннотаций.
***
Религиозны ли устремления лианозовцев — Холина и Сапгира?
Очевидно, нет. Но вместе с тем «молитвенно-псалтырная» лирика «барачных» поэтов 1) показывала способность поэтов видеть и слышать
современный мир в его связях с различными традициями, библейскими
в том числе, 2) демонстрировала смелое пренебрежение идеологическими запретами, 3) давала богемное ощущение внутренней свободы
и словесной вольницы.
Итак, складывавшиеся полулегальные группы неофициальной литературы, где царила не столько духовная, сколько душевная, дружеская
общность, были идеологически и эстетически не особенно сплочены,
а потому и не стремились к литературным манифестациям. Роль религии в их самоопределении фактически была невелика. Совершенно
очевидно, что формирующийся андеграунд поначалу не особенно интересовался ни религией вообще, ни христианством и православием
в частности. Но имеющиеся единичные примеры — Шатрова (в чьей
поэзии религиозные мотивы действенны), Красовицкого (отказавшегося от поэзии и ставшего православным священником), свидетельствовали о более сложной внутренней жизни русской поэзии 50-60-х гг.,
чем это обычно представляется.
Победа Советского Союза в великой войне (1945), смерть диктатора
(1953), исторически важный XX съезд КПСС (1956), разоблачивший
2008-02-28 19:14:07
Ludmiła Łucewicz
72
культ личности Сталина и положивший начало процессу реабилитации
многих невинно репрессированных, завершили один из трагических
периодов в советской истории. Казалось, наступившая «оттепель» открывала перспективы новой жизни, в которой вновь надо было осмыслить себя через историю, культуру, литературу. Отсюда рост интереса
к своему культурному прошлому, а через него и к религиозным истокам.
«Представление о Боге возвращалось … вместе с ощущением жизни»50.
Жизнь и Бог становились синонимами. Но открывшиеся, было, шлюзы
вскоре закрылись. Однако либерализация сознания, активизировавшая
способность думать, видеть, слушать, анализировать окружающий
мир, уже стала необратимой и, не имея возможности функционировать
открыто, она продолжилась в подполье, уйдя во вторую культуру.
Устремления андеграунда 50–60-х гг. вряд ли стоит считать религиозными — это по своему духу пока еще самые общие устремления
к духовности вообще. Вспомнили о самом понятии «духовность»
(кстати, ни в одном словаре не содержалось его определения), которое,
в понимании андеграунда, включало в себя все: культуру, политическую деятельность, свободный обмен мыслями, религию... Вспомнили
и о том, что духовность соотносится с Духом, а Дух — это и мышление,
и сознание, и воля человеческая — т.е. весь многообразный континуум,
который составляет особенность человека. Понятие духовности стало
постепенно возвращаться в общественное сознание. Духовность, осознаваемая как интенция личности к вечным ценностям, становилась
началом обретения человеком самого себя, утраченного в процессе
материалистического самоотчуждения. Отсюда уже недалеко было
и до уразумения того, что самая мысль человека отображает Мысль
космическую, сознание человека отображает космическое Сверхсознание, духовность человека связана с высшим духовным планом
Бытия. В книгах Св. Писания можно было прочитать, что духовность
человека заключается в том, что он есть образ и подобие Творца и что
когда человеческая духовность приходит в состояние дисгармонии со
своим первообразом, это влечет за собой нравственные недуги и нравственную гибель. Но это уже в большей степени проявится в 70–80-е
гг. Духовность же русского поэтического андеграунда 50–60-х гг. пока
что имела мало общего с христианским ее пониманием как проявлением таинственного действия Духа Святого. Она скорее декларировала
Самиздат Ленинграда. 1950-е — 1980-е. Литературная энциклопедия.
Под общ.ред. Д. Северюхина. Москва 2003 [Электронный ресурс] <http://nlo.
magazine.ru/bookseller/nov/samizd.html>.
50
2008-02-28 19:14:07
73
раскрепощенность как внутреннюю свободу, пренебрегающую официальными идеологическими запретами.
Ludmiła Łucewicz
RELIGIJNE INTENCJE ROSYJSKIEGO POETYCKIEGO UNDERGROUNDU
W LATACH 50.–60. XX WIEKU
Streszczenie
W artykule została podjęta próba scharakteryzowania intencji religijnych rosyjskiego
podziemia poetyckiego w okresie jego kształtowania się (lata 1950–1960 XX wieku).
Przedstawiona pokrótce działalność nieoficjalnych ugrupowań artystycznych („arefiewcy”)
oraz literackich („Mansarda”, kółko lianozowowskie) pozwala autorce na wyciągnięcie
wniosku, że twórcy undergroundu na wczesnym etapie jego istnienia niezbyt interesowali
się religią jako taką, a w szczególności chrześcijaństwem, zwłaszcza zaś prawosławiem.
Pojawiające się jednak dość często w ich utworach biblijne wątki, motywy i obrazy wynikały
zarówno z chęci zrekonstruowania kulturalno-estetycznego paradygmatu, ukształtowanego
w epoce tzw. srebrnego wieku, jak z intencji epatowania współczesnych poprzez demonstracyjną pogardę wobec zakazów ideologicznych — ta druga postawa pozwalała poetom
odczuwać swoistą, anarchiczną wolność słowa.
Ludmila Lutsevich
RELIGIOUS INTENTIONS OF THE RUSSIAN POETIC UNDERGROUND
OF THE 1950–60TH
Summary
The article focuses on the religious intentions of the Russian poetic underground during
the period of its formation (1950–1960th). Basing on the characteristic of the clandestine
art activities (“Aref’evtsy”) and literary groups (“Mansarda”) as well as their individual
members (R. Mandel’shtam, L. Chertkov, N. Shatrov, S. Krasovickij, E. Kropivnickij,
I. Holin, G. Sapgir) the author comes to the conclusion that the forming underground was
not notedly interested either in religion itself or Christianity and Orthodoxy in particular.
The address to the biblical themes, motives, and images was determined or by the intention
to restore the cultural and esthetic paradigm formed in the Silver Age, or it just became the
means of contemporaries’ outrageous behavior. It also demonstrated the disregard of the
ideological bans and gave the bohemian impression of the word freestyle.
2008-02-28 19:14:07
2008, nr 1 (121)
Alona Ostrowska
Poznań
STRATEGIE TRANSLATORSKIE
W ROSYJSKICH TŁUMACZENIACH
UTWORÓW BOLESŁAWA LEŚMIANA
Urszula Zalewska-Okrutna w artykule Czy mężczyzna może być tłumaczem? pisze, że „zawód tłumacza wybierają, i z powodem później wykonują,
ci, którzy posiadają pewne cechy, niekoniecznie pokrywające się z cechami
typowo męskimi czy typowo kobiecymi [...]. Cechy dobrego tłumacza są
więc w dużej mierze cechami dobrego komunikatora”1.
Jednak czytając recenzje tłumaczeń, można zauważyć pewne tendencje
w ocenianiu przekładów ze względu na płeć tłumacza. Kobietom-tłumaczkom zarzuca się zbytnie wzmocnienie ekspresji utworu przekładanego,
częste sięganie po powtórzenia, mówienie „własnym” głosem. Rosyjski
krytyk przekładów — Jefim Etkind, recenzując tłumaczenia Anny Achmatowej i Marii Cwietajewej, pisał:
Мария Цветаева повысила напряжение прежде всего тем, что усилила каждое
слово. Повторения, нагнетания, усиления — все это от Цветаевой2.
В переводах слышется голос самой Ахматовой с характерным для нее
серъезной торжественной мечтателъностью, раздумчивой сосредоточенностью,
точной лирической интонацией, ненавязчивым, переходящим в говор напевом,
звучным и гулким полногласием3.
Również Bolesław Leśmian zauważył, że francuskie tłumaczenia Bronisławy Ostrowskiej mają następujące cechy:
1
U. Zalewska-Okrutna: Czy mężczyzna może być tłumaczem? W: Teoria i dydaktyka
przekładu. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Wydział Filologiczny Wszechnicy
Mazurskiej w Olecku. Red. K. Hejwowski. Olecko: Wszechnica Mazurska 2003, s. 186.
2
Е. Эткинд: Четыре мастера (Ахматова, Цветаева, Самойлов, Мартынов).
W: Мастерство переводa. Сборник седьмой 1970. Москва: Советский писатель 1970,
s. 42 (wszystkie tłumaczenia filologiczne są zaznaczone kursywą i dokonane przeze mnie
— A. O.).
3
Tamże, s. 37.
2008-02-28 19:14:07
Strategie translatorskie...
75
Poetka mówi własnym językiem, opowiada o sobie, o dziwach własnych marzeń,
o zawiłych drogach własnych poszukiwań4.
W ocenach przekładów dokonanych przez mężczyzn-tłumaczy podkreśla
się sprawność w operowaniu słowem, mistrzowskie opanowanie języka,
eksperymentowanie rytmami:
Давиду Самойлову чужда всякая риторика, и дурная, и хорошая. Его привлекает отягощенное смыслом, адекватное предмету или действию, полновесное
слово, точный, весомый эпитет, содержательная, осмысленная звукопись.
Смелость в исползовании многообразнейших ритмов5.
Również polski poeta Bolesław Leśmian, zafascynowany rosyjską poezją,
szczególnie wysoko cenił tłumaczenia swojego przyjaciela Konstantyna
Balmonta, który:
[...] misternie okrasza swój przekład słowami jednakowobrzmiącymi w obydwu
językach. Twórca je przekładał, zaś przekładca tworzył, przeżywając raz jeszcze
i całość i szczegóły, i raz jeszcze szukając słów i zdań, najbliższych roztaczającym
się przed jego oczyma obrazami6.
Nie wydaje mi się, żeby te sądy były zbyt subiektywne. Wszakże krytycy
mają przed sobą przekład. Czy w tych recenzjach zostały (bez uprzednich
założeń) wychwycone cechy charakterystyczne dla kobiet-tłumaczek
i mężczyzn-tłumaczy? Czy kobiety i mężczyźni jako tłumacze-komunikatorzy sięgają po odmienne strategie translatorskie? Zanim odpowiemy na
te pytania, zobaczmy, co na temat różnic w języku kobiet i mężczyzn piszą
językoznawcy i krytyka feministyczna.
BIOLEKT
Krytyka feministyczna zaczęła pisać o różnicach w języku kobiet
i mężczyzn w latach 70., z czasem studia z tego zakresu przekształciły się
w odrębną dziedzinę wiedzy „gender studies”7. Również językoznawcy
dostrzegli, że język różni się ze względu na płeć i wiek osoby mówiącej.
B. Leśmian: Liryka francuska. Przekładz Bronisławy Ostrowskiej. Cyt. za: Pisarze
polscy o sztuce przekładu 1440–1974. Antologia. Wybór, wstęp i komentarze E. Balcerzan.
Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. 1977, s. 194.
5
Е. Эткинд: Четыре мастера..., s. 53.
6
B. Leśmian: Słowacki w przekładzie rosyjskim. W: Pisarze polscy..., s. 196.
7
Zob. Z. Kloch: Język i płeć: różne podejścia badawcze. „Pamiętnik Literacki” 2000,
nr 1, s. 141–160.
4
2008-02-28 19:14:07
76
Alena Ostrovskaya
Polscy badacze Teresa Skubalanka8 i Aleksander Wilkoń9 zaproponowali na oznaczenie mówionej odmiany polszczyzny uwarunkowaną przez
czynniki biologiczne — terminy: styl biologiczny oraz biolekt. Rosyjscy
naukowcy korzystają z terminu genderlekt10.
Kwiryna Handke uważa natomiast styl kobiecy za metastyl11, który istnieje
w relacji do innych sposobów mówienia, stamtąd czerpie swoje podstawowe elementy, zmieniając jedynie ich frekwencję. Najbardziej znamienna
cechą tego stylu jest ekspresywność, „przejawiającą się w upodobaniu do
częstego używania środków ujawniających emocje: zgrubień, zdrobnień,
wykrzyknień, wyrazów dźwiękonaśladowczych, przerywników”12.
Odrębności w mówieniu kobiet i mężczyzn są niewątpliwe, dają się obserwować na każdym bez mała poziomie organizacji języka i wypowiedzi:
w planie morfologicznym, leksykalnym, składniowym, widać je w użyciu
odmiennych stylów i strategii komunikacyjnych13.
Również w odmianie mówionej języka występuje problem zróżnicowania płciowego. Niektórzy uważają, że mężczyźni i kobiety w odmienny
sposób opisują otaczającą ich rzeczywistość: mężczyźni zwięźlej, kobiety
obszerniej14. Małgorzata Kasperczak podaje kolejne różnice w pisarstwie
kobiet i mężczyzn. Są to:
1) chęć jak najdokładniejszego wyrażenia myśli przez kobiety poprzez
nagromadzenie słów (przede wszystkim przymiotników i przysłówków);
2) precyzyjne wyrażanie się przez mężczyzn przy użyciu znacznie mniejszej liczby wyrazów;
3) ukazywanie w wypowiedziach ich stanów wewnętrznych: przeżywanych emocji, odniesionych wrażeń;
4) kreowanie przez respondentów obrazów ich siły i męskości oraz odniesionych przez nich sukcesów15.
8
Zob. T. Skubalanka: Założenia analizy stylistycznej. W: Problemy metodologiczne
współczesnego literaturoznawstwa. Red. H. Markiewicz, J. Sławiński. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1992, s. 261.
9
A. Wilkoń: Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny. Katowice: Uniwersytet Śląski 1987, s. 91. Zob. M. Kasperczyk: Biolekty we współczesnej polszczyźnie,
czyli o języku Marsjan i języku Wenusjanek. Na przykładzie języka studentów i studentek
poznańskich uczelni wyższych. Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne 2004.
10
Zob. Введение в гендерные исследования. Часть I. Учебное пособие. Ред. И. Жеребкина: Харковь, Санкт–Петербург: Аспект-Пресс 2001, s. 530.
11
K. Handke: Styl kobiecy we współczesnej polszczyźnie kolokwialnej. „Studia z Filologii
Polskiej i Słowiańskiej”. T. 26 (1990).
12
Z. Kloch: Język i płeć ..., s. 142.
13
Tamże, s. 154 (wszelkie podkreślenia moje —A. O.).
14
M. Kasperczak: Biolekty we współczesnej ..., s. 17.
15
Cyt. za: M. Kasperczak: Biolekty we współczesnej ..., s. 17.
2008-02-28 19:14:07
77
Aby sprawdzić różnice w strategiach translatorskich tłumaczek i tłumaczy, proponuję przeanalizować wybrane serie translatorskie utworów
Bolesława Leśmiana, które składają się z przekładów dokonanych przez
przedstawicieli różnych płci. Zanim to jednak uczynimy kilka słów komentarza odnośnie do punktu trzeciego i czwartego. Ukazywanie w wypowiedziach stanów wewnętrznych: przeżywanych emocji, odniesionych
wrażeń — to główne wyznaczniki funkcji ekspresywnej poezji, która nie
ma nic wspólnego z kategorią płci. Nas będzie jednak interesować to, czy
w przekładach dokonanych przez kobiety możemy mówić o wzmocnionej
ekspresji w porównaniu z ekspresją zawartą w oryginale.
Cechy opisane w punkcie czwartym w przypadku wierszy Leśmiana
— kreowanie przez respondentów obrazów ich siły i męskości oraz odniesionych przez nich sukcesów — występują rzadko16.
SERIE TRANSLATORSKIE
Tłumaczenie wiersza Bolesława Leśmiana Żołnierz (Солдат) dokonane
przez Marię Pietrowych znajduje się w osobnym tomie Стихи (Wiersze),
przełożonym przez trzynastu tłumaczy17. W 1997 roku ukazała się kolejna
wersja tego utworu — było to tłumaczenie Natalii Astafiewej18. Pięć lat
późnej na rosyjskim rynku czytelniczym pojawiły się tłumaczenia Gennadija Zeldowicza19, który również podjął próbę przyswojenia tego utworu
literaturze rosyjskiej.
Wiersz Leśmiana Żołnierz ma regularną budowę. Jest to pięciostopowiec
trocheiczno-amfibrachiczny w toku dierezowanym, w klauzulach dystychów
występują dokładne rymy parzyste 13a13a. W tłumaczeniu Gennadija Zeldowicza budowa utworu została zmodyfikowana, występuje tu czterostopowy
amfibrach z dokładnymi rymami 12a12a. Maria Pietrowych nie przywiązuje
wagi do wersyfikacji, w jej przekładzie występują zarówno wersy składające
się z czternastu sylab, jak i dystychy trzynastozgłoskowe. Pojawia się także
połączenie 14a13a.
Wyraźny podział na żywioł męski i kobiecy oraz triumfującego mężczyznę nad kobietą
znajdziemy m.in. w wierszu Bolesława Leśmiana Sidi-Numan. Por. B. Leśmian: Poezje.
Warszawa: Prasowe Zakłady Graficzne 1995, s. 86–87.
17
Б. Лесьмян: Стихи. Пер. А. Гелескул. Москва: Издательство Художественная литература 1971, s. 117–121 (przy korzystaniu z tego tłumaczenia będę sięgała po skrót: MP).
18
Б. Лесьмян: Солдат. Пер. Н. Астафьева. B: Н. Астафьева, В. Британишский: Польские поэты XX века. Антология/Poeci polscy XX wieku. Antologia. T. 1. Санкт–Петербург:
Алетея 2000, s. 63–65 (przy cytowaniu tego tłumaczenia będę korzystała ze skrótu: Пп)
19
Б. Лесьмян: Zielony dzban/ Зеленый жбан. Przeł. G. Zeldowicz. Toruń: Uniwersytet
Mikołaja Kopernika 2004, s. 77–79 (dalej stosuję skrót: Zd).
16
2008-02-28 19:14:08
Alena Ostrovskaya
78
Natalia Astafiewa jest bardziej konsekwentna i trzyma się określonej miary,
zmieniła budowę wiersza na czterostopowy tok anapestyczny z hiperkataleksą. Dla tej tłumaczki charakterystyczne jest sięganie po rymy przybliżone,
niedokładne: „помешкав” (zwlekając) — „потешно” (zabawnie), „минуть”
(minąć) — „безнивность” (bezniwność), „лютой” (okrutnej) — „минуты” (minuty) , „несется” (niesie się) — „солнца” (słońca), „неумело”
(nieumiejętnie) — „неба” (nieba). Jest to sprzeczne z poetyką Bolesława
Leśmiana, który zawsze tworzył rymy dokładne. Powiedziałabym nawet, że
w przypadku jego poezji możemy mówić o „hiperdokładnych” rymach. Poeta
zmieniał wyrazy w klauzulach tak, aby przestrzeń rymowa współbrzmiała
jak najdokładniej, na pierwszy plan wysuwając funkcję instrumentacyjną
rymów. Taka praktyka powodowała modyfikacje istniejących słów. Kilka
przykładów z wiersza Leśmiana Żołnierz: „(ręka) wyśmiewna” — „drewna”,
„(śmieszności) trocha” — „pokocha”.
Tłumaczki: Natalia Astafiewa i Marii Pietrowych mają problemy z wypełnieniem poszczególnych wersów, sięgają po wypełniacze, tzw. watę,
W tłumaczeniach kobiet tę rolę przyjmują zaimki, przysłówki, wszelkiego
rodzaju powtórzenia:
Возвратился солдат издалече
Толко весь был изранен, был весь изувечен20.
[...] Что ходитъ уж не мог, не ходил он, а прыгал21.
„Я ходок не худой, хоть соснина худая
Вечность пеший пройду я, дойду хоть куда я”22.
И взявшисъ за руки крепко пошли без промешки [...]23.
[...] Путъ держали, друг в друге души уж не чая24.
[...] Колтыхали вприскочку, нескладно, нелепо25.
Пп, s. 63 (tu i dalej tłumaczenia filologiczne analizowanych przekładów moje — A.O.):
Wrócił żołnierz z daleka
Tylko cały był ranny, był cały okaleczony.
21
Tamże.
Co aż nie mógł chodzić, nie chodził on, a skakał.
22
Tamże, s. 64.
Ja piechur nie marny, choć sośnina marna
Wieczność pieszy przejdę, dojdę choćby dokąd ja.
23
MP, s. 120
I wziąwszy się za ręce mocno poszli bez zwłoki [...]
24
Пп, s. 65
Drogę trzymali, poza sobą nie widząc świata bożego.
25
MP, s. 121.
Kołychali? się podskocznie, niezdarnie, niedorzecznie.
20
2008-02-28 19:14:08
79
W tłumaczeniu Marii Pietrowych znajduje się fragment, w którym zaimek
„я” występuje trzykrotnie w jednym dystychu:
Я из хворой сосинки, но хожу я не худо,
Вечностъ пехом пройду я, недалеко дотуда26.
Taka częstotliwość nie jest uzasadniona, w oryginale czytamy bowiem:
Marna ze mnie sośnina, lecz piechur nie marny,
Przejdę wieczność piechtami, chociażem niezdarny27.
Gennadij Zeldowicz lepiej poradził sobie z tym fragmentem — nie wikła
się on w powtórzeniu zaimków osobowych, unika powtórzeń:
Не буду сосниной от века до века,
Пойду через вечностъ пускай и калека28.
W tłumaczeniach Marii Pietrowych i Natalii Astafiewej dochodzi do znacznej redukcji neologizmów Leśmiana. Obawa przed eksperymentowaniem ze
słowem powoduje, że przekłady kobiet są ubogie semantycznie, tłumaczki
powielają tylko najprostsze schematy słowotwórcze z przedrostkiem „без-”
(bez-): np. „безлесье” (bezlas), „безлужье” (bezkałuże), „безнивность”
(bezniwność) — Natalia Astafiewa; „безвестье” (bezwiadomość), „безполье” (bezpole), „безречье” (bezrecze), „безлесье” (bezlas) — propozycje
Marii Pietrowych. Można nawet zauważyć, że ta grupa neologizmów
uległa rozszerzeniu: w przekładach występują nowe wyrazy, których brak
w oryginale. Jednak tłumaczki zrobiły to kosztem innych innowacji językowych, bezskutecznie będziemy tu szukać ekwiwalentów takich słów, jak:
„poskok”, „wyrwas”, „niedopląs”, „wyskoczny”, „wyśmiewna”, „trocha”.
Maria Pietrowych odważyła się na wprowadzenie gminnego wyrazu „пехом”
(piechotą, na piechotę), który budową nawiązuje do istniejącego w języku
rosyjskim słowa „бегом” (biegom). Natalia Astafiewa „piechtami” przetłumaczyła „пеший” (pieszy), bez żadnych przywołań skojarzeniowych.
Leśmianowskie wyrażenie „przejdę piechtami” swoją budową przywołuje
szereg asocjacji, które wywołuje końcówka narzędnika liczby mnogiej
„-ami”, „przejdę nogami, butami”.
MP, s. 119.
Jestem z chorej sosenki. Lecz nie chodzę ja kiepsko,
Wieczność piechota przejdę ja, niedaleko dotąd.
27
B. Leśmian: Poezje..., s. 183–185.
28
Zd, s. 78.
Nie będę sośniną od stulecia do stulecia
Pójdę przez wieczność, niechaj i kaleka.
26
2008-02-28 19:14:09
Alena Ostrovskaya
80
Przekład Leśmianowskich neologizmów przez Gennadija Zeldowicza
jest niesłychanie urozmaicony, wzbogacony w różnego rodzaju innowacje
językowe, obfituje w gry słowne, np.: „тьма без оконца” (ciemność bez
okienka) — zmiana wyrażenia frazeologicznego (ciemność bez końca).
Tłumacz wykazał się pomysłowością w budowaniu nowych czasowników:
„причухать”, „дотрюхать”. Inne przykłady: „шкандабы” (kuśtykale)
— (od wyrazu gwarowego „шкандыбать” — kuśtykać), „счекрыженных
(брата)”. Często skojarzenia onomatopeiczne stają się głównym mechanizmem budowania nowych słów: „греготать” (gregotać), „звонарить”
(dzwonić), „культяпать” (kikutować) — (od wyrazu „культя”— kikut),
„ни таку ни тику” (ni tiku ni taku; jako onomatopeiczny odpowiednik
zegara).
Gennadij Zeldowicz przełożył wiersz Leśmiana w taki sposób, jak gdyby
polski poeta napisał go po rosyjsku, odrzuca on ograniczenia narzucone
przez polski oryginał. Andriej Bogusławski we wstępie do Zielonego dzbana
/ Зеленого жбана również zauważył, że tłumacz:
[...] ze zdumiewającą wirtuozerią z całego bogactwa języka rosyjskiego, ze
wszystkich jego zasobów, wydobywa nuty tak wierne Leśmianowi, że głos
polskiego poety z siłą w najmniejszym stopniu nieosłabioną zlewa się w jedno
z dźwiękiem rosyjskim. Ma się wrażenie, i trudno w tym odczuciu pomylić,
że gdyby Leśmian pisał swoje wiersze po rosyjsku, napisałby je dokładnie lub
prawie dokładnie tak29.
Natalia Astafiewa natomiast zamiast tworzenia neologizmów w języku
rosyjskim w swoim tłumaczeniu wiersza Żołnierz często korzysta z żywiołu
języka potocznego: „вытурить” (wypędzić, wywalić), „шалае — валае”
(byle jacy). Pojawia się tu także wulgaryzm „дура” (durna), który wzmacnia
ekspresję przekładanego utworu:
Тела разве что третъ, а родскоков две трети!
Спатъ с подругой таким дур не сыщешъ на свете!30.
Oryginał:
Z takim w łożu mam tańczyć do śmierci?
Ciała ledwo ćwierć miary, a skoków — trzy ćwierci!31.
29
A. Bogusławski: Rosyjski Leśmian redivivus. W: Б. Лесьмян: Zielony dzban/Зеленый...,
s. 9.
Пп, s. 64.
Ciała chyba z jedna trzecia, a podskoków dwie trzecie!
Spać z podrygą takich durnych nie znajdziesz na świecie!
31
B. Leśmian: Poezje..., s. 183.
30
2008-02-28 19:14:09
81
Również zastosowane w tłumaczeniu wykrzykniki przekazują oburzenie
kobiety. Maria Pietrowych także zamiast „odmładzania” języka, zdejmowania ze słów „czapek niewidek”, korzysta z potocznych wyrażeń: „колченогий” (kulawy), „скоморох” (kuglarz), „милага” (miła) oraz ze słów o mocnym
ładunku emocjonalnym: „проваливай живо” (zmykaj żywo). Dodatkowo
tłumaczka wprowadza archaizmy — „недужный” (cierpiący), „служивый”
(żołnierz), a Natalia Astafiewa wyraz gwarowy — „зазноба” (luba).
Zanim przejdę do krótkiego podsumowania, chciałabym się podzielić spostrzeżeniami, dotyczących płci bohatera lirycznego utworu przekładanego.
W tomiku poetyckim Leśmiana Łąka znajduje się wiersz Wiatrak, który
został przetłumaczony na język rosyjski przez Marię Pietrowych i Natalię
Astafiewą. W zależności od tego, w jaki sposób tłumaczki przetłumaczyły
tytuł utworu — Мельница czy Ветряк, zmieniało się zachowanie głównego bohatera utworu. W propozycji Marii Pietrowych bohaterka wiersza
„мельница” — żeńska personifikacja — kokietuje przechodniów, zawraca
im w głowach swoim tańcem w krynolinach:
Ты посохом дорожным пригвождена плотно.
Кого ж твои ужимки пленили, настигли?
Кому скуфьей дубовой киваешь бесчетно?
Кому предзначаешъ свои фигли-мигли?32.
Możliwie, ze Natalia Astafiewa zauważyła niebezpieczeństwo, które
niesie ze sobą personifi kacja kobieca, znalazła ekwiwalent rodzaju
męskiego dla tego wyrazu — „ветряк”. Dla pewności także zmieniała
niezbyt męskie ubranie Leśmianowskiego wiatraka z „drewnianego
krenolinu” na „дубовый кафтан” (dębowy kaftan), dodała bohaterowi
lirycznemu powagi — „великан” (wielkolud) i męskości potrzebnej
do zadawania metafizycznych pytań. Oto jak ten sam fragment brzmi
w przekładzie tej tłumaczki:
Странник, посохом пригвожденный к месту,
Чтобы значили твои судороги, вздроги?
С кем так говоришъ каждым взмахом, жестом,
Деревянным клобуком кланяясь с дороги?33.
MP, s. 75.
Ty kijem podróżnym przygwożdżona mocno,
Kogoż twoi miny zniewoliły, dopadły?
Komu skufią dębowa kiwasz niezliczebnie?
Komu przeznaczasz swoje figle-migle?
33
Пп, s. 63.
Wędrowcze, kijem swoim przygwożdżony do miejsca,
Cóż oznaczają twoje skurcze, drgnięcia?
32
2008-02-28 19:14:09
Alena Ostrovskaya
82
Są to zupełnie odmienne wiersze, chociaż mają one jeden pierwowzór.
W zależności od sposobu przetłumaczenia wyrazu, który ma dwa lub
jeden rodzaj gramatyczny w języku docelowym, zmianie ulega zachowanie
bohatera utworu zgodnie z istniejącymi w społeczeństwie stereotypami
zachowań kobiet i mężczyzn.
Podobnie jak w poprzednich tłumaczeniach, w przekładach tego utworu
kobiety wprowadzają po kilka przymiotników, powtórzenia, przysłówki, co
jest sprzeczne z oryginałem i stylem poetyckim Bolesława Leśmian, który
unikał „pustosłowia”. Preferował przymiotniki odczasownikowe, w których
cecha przedmiotu była powiązana z jego czynnością: „chętna równina”,
„wiatrak odsłonięty’:
— tłumaczenie Marii Pietrowych:
Ты мельница, на радость окрестным долинам
И всем мирам окрестным, танцуешь преловко34.
— tłumaczenie Natalii Astafiewej:
Посреди пустых равнин высясъ великаном
Всем мирам открыт ветряк, стройный, древоглавый 35.
— oryginał:
Piętrząc się nad ugorów chętną mu równiną,
Wiatrak, na wszystkie wokół odsłonięty światy, [...]36.
Przeprowadzone porównania tłumaczeń nie pozwalają wyciągnąć jednoznacznych wniosków. Wydaje się jednak, że możemy mówić o pewnych tendencjach
w tłumaczeniach wykonywanych przez przedstawicieli różnych płci, o preferowaniu określonych strategii translatorskich przez tłumaczy i tłumaczki. Kobiety
częściej korzystają z amplifikacji przymiotnikowej, zaimkowej, przysłówkowej,
rzadziej eksperymentują ze słowem, co powoduje znaczną redukcję gier słownych i innowacji językowych, mają problemy z tworzeniem dokładnych, niebanalnych rymów. Wzmacniają ekspresję utworu wprowadzeniem wulgaryzmu
Z kim tak płomiennie rozmawiasz każdym machnięciem, gestem,
Drewnianym kłobukiem kłaniasz się przy drodze?
34
MP, s. 75.
Ty, wiatraku, na radość okolicznym dolinom
I wszystkim światom okolicznym, tańczysz bardzo zgrabnie.
35
Пп, s. 63
Pośród pustych równin wznosisz się jak wielkolud,
Wszystkim światom odsłonięty wiatrak zgrabny, z drewniana głową.
36
Cyt. za: B. Leśmian: Poezje..., s. 135.
2008-02-28 19:14:09
83
lub wyrazem potocznym o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym. Ich język
jest bardziej przestarzały, tłumaczki chętnie sięgają po archaizmy, nie zawsze
udaje się im utrzymać regularną budowę wersyfikacyjną utworu. Zarzucanie
kobietom, że mówią „własnym głosem”, często ma miejsce, gdy kobieta jest
jednocześnie i tłumaczką, i poetką. Ale ten problem dotyczy przedstawicieli obu
płci. Zarówno styl twórcy, jak i twórczyni może w znacznym stopniu wpłynąć
na jakość tłumaczenia.
Alena Ostrovskaya
TRANSLATION STRATEGIES OF RUSSIAN TRANSLATION
OF BOLESŁAW LEŚMIAN’S POEMS
S u m ma ry
Analyzing series of translations the author of the article, is trying to answer questions
— which translation strategies are used by men- and which — by women-translator; does
female style of writing influence the quality of translations.
As a result of analysis it turned out that Maria Petrovykh, Natalia Astafieva would often
use adjective amplifications and added pronouns and conjunctions to complete verses. They
also made their translations more expressive.
Gennady Zeldowich chose completely another tactic. His translations are utterly different
from female ones. They are concise and have more neologisms.
Алена Островская
ПЕРЕВОДЧЕСКИЕ СТРАТЕГИИ В ПЕРЕВОДАХ
ПРОИЗВЕДЕНИЙ БОЛЕСЛАВА ЛЕСЬМЯНА НА РУССКИЙ ЯЗЫК
Ре зюм е
Автор статьи, анализируя серии переводов стихов Болеслава Лесьмяна, старается
ответить на вопросы — какими определенными переводческими стратегиями пользуются переводчики, а какими — переводчицы; можно ли говорить о влиянии женского
стиля на качество перевода.
В результате анализа оказывается, что Мария Петровых и Наталья Астафьева прибегают
к прилагательной амплификации, заполняют размер стиха союзами, местоимениями,
повышают эксрессию перевода.
Геннадий Зельдович выбирает совершенно другую тактику. Его перевод отличается
от переводов женщин лапидарностью, свежестью, большим количеством языковых
инноваций.
2008-02-28 19:14:09
2008, nr 1 (121)
Władysław Figarski
Uniwersytet Warszawski
JĘZYK ROSYJSKI W POLSCE — FAKTY I MITY
Język Aleksandra Puszkina nigdy nie miał szczęścia u mieszkańców
naszego kraju. Jego odbioru, traktowania i uczenia się nie da się porównać
z innymi językami obcymi. Ziemia ojczysta Polaków to nie urodzajny
czarnoziem dla języka i kultury naszych wschodnich sąsiadów, a co najwyżej grunt skalisty z warstwami piasku i gliny, gleba zakwaszona, uboga
w próchnicę i nieurodzajna. Doświadczenia historyczne, a nade wszystko
rzeczywistość, w jakiej przyszło nam żyć, wskazują, że nie można tu liczyć
na jakąś zasadniczą zmianę, na coś w rodzaju życzliwej reaktywacji. Należy
raczej oczekiwać dalszej dewastacji i degradacji. Dlaczego tak się dzieje?
Myślę, że sprawa jest poważna i zasługuje na komentarz z nieco szerszej
perspektywy.
Rosja zawsze wzbudzała zainteresowanie, a nierzadko i podziw bardzo
wielu państw i narodów na wszystkich kontynentach. Wzbudzała też strach,
a nawet grozę — zwłaszcza wśród swoich sąsiadów, zarówno tych bliższych,
jak i dalszych. Polacy doświadczyli tego w nadmiarze. Ekspansjonizm
rosyjski to dla nas nie tylko pojęcie z kręgu teoretycznych rozważań, ale
przede wszystkim z naszych doświadczeń w kontaktach najpierw z Rusią,
Księstwem Moskiewskim, Rosją carską, a następnie Związkiem Sowieckim
i dzisiejszą Federacją Rosyjską. Rozległość terytorialna tego państwa, jego
położenie geopolityczne, niezmierzone bogactwa naturalne, ludność liczona
w setkach milionów, ekspansja militarna, despotyzm — to bodaj najważniejsze filary, na których opierała się w przeszłości kondycja tego państwa.
Tak mniemają zwłaszcza ci, którzy poznali ten kraj i jego mieszkańców
nieco bliżej, a nie daj Boże, doświadczyli „dobrodziejstw” płynących ze
sposobów sprawowania w nim władzy na wszystkich szczeblach, począwszy
od najniższego a skończywszy na władzy najwyższej. A swoją drogą nie
bardzo wiadomo, czy takie stopniowanie władzy w tym kraju można uznać
za właściwe. W Rosji zawsze było tak, że władza jest władzą bez względu
na to, kto i na jakim szczeblu ją sprawuje, zawsze należy się jej podporządkować, a najlepiej po prostu się jej bać. Taki sposób jej sprawowania
2008-02-28 19:14:09
JĘZYK ROSYJSKI W POLSCE...
85
ukształtowany został w ciągu stuleci — okrutni carowie w Rosji carskiej,
despotyczni władcy w Związku Sowieckim, „demokratyczni przywódcy”
w dzisiejszej Federacji Rosyjskiej — to tylko symbole tej władzy.
Mieszkańcy świata zachodniego postrzegali Rosję nie tylko jako zagrożenie wolności we wszystkich wymiarach tego pojęcia, ale także jako
zagrożenie ich pokojowego bytu. Tak było przez wiele, wiele lat, chociaż
natężenie owego zagrożenia w różnych okresach zmieniało się w zależności
od sytuacji wewnętrznej w Rosji, a także jej relacji z innymi państwami
w skali globalnej. Wydaje się, że i dziś cień owego zagrożenia w większym
lub mniejszym stopniu pada nie tylko na kraje i narody europejskie.
Na przestrzeni dziejów — tych bardzo odległych i tych całkiem bliskich
— mieliśmy i mamy do czynienia także z innym wymiarem postrzegania
Rosji przez bardzo wielu mieszkańców naszego globu, w tym także przez
pewną część Polaków. W ich świadomości szczególnie Związek Radziecki
jawił się jako ostoja pokoju, sprawiedliwości społecznej i postępu w skali
światowej. Świadomość to niezwykle trwała i odporna na oczywiste fakty,
które dla społeczeństw demokratycznych są zaprzeczeniem owych wartości.
Mowa tu o wspominanej już agresji militarnej, zwłaszcza wobec państw
sąsiednich, o łamaniu praw człowieka wszędzie tam, dokąd sięgnęła „wyzwolicielka Rosja”, o ludobójstwie i gwałcie zadawanym własnemu narodowi i narodom zawłaszczanym, o cywilizacyjnym zacofaniu. Ale wszystko
to wydaje się zupełnie nieistotne nie tylko dla zwolenników i wyznawców
sowietyzmu w skali światowej, ale także dla znacznej części samych Rosjan,
dla których utożsamianie potęgi i bogactwa własnego kraju z poszerzaniem
jego terytorium za każdą cenę było i jest czymś aż nadto oczywistym. Rosja
potężna to Rosja wielka terytorialnie i odwrotnie: Rosja wielka terytorialnie
— to potęga i siła Rosji. „Matka-Rosja” nigdy nie mogła być mała. I to był
klucz do bezkompromisowego parcia tego państwa we wszystkich możliwych kierunkach, parcia wymierzonego przeciw wszystkim jego sąsiadom.
Ów klucz wkładali w ręce swoich władców sami Rosjanie, naród dumny,
odporny na krzywdy zadawane przez rodzimych ciemiężycieli, ale zawsze
gotowy do najwyższych poświęceń dla dobra swojej Ojczyzny, przy czym
owo poświęcenie stawało się dewizą życiową wszystkich pokoleń Rosjan,
bez względu na czasy, w jakich przyszło im żyć. W imię „Matki-Rosji”
władcy Kremla mogli czynić wszystko — od przymusu ubóstwiania siebie,
swoich rządów i własnego aparatu państwowego, poprzez ograniczenie,
a nawet całkowitą likwidację wolności ludzkiej i wszelkich jej atrybutów,
a skończywszy na masowych zbrodniach i imperialnych grabieżach.
Ale Rosja to nie tylko państwo ze wszystkimi jego atrybutami, z władzą
i środkami panowania nad ludźmi, to także rodzaj symbolu, czegoś, co
w wymiarze filozoficznym zagościło w świadomości mieszkańców naszego
2008-02-28 19:14:10
86
globu jako specyficzna, wielopłaszczyznowa, symboliczna wartość w ferze
duchowej i materialnej, odnoszącej się właśnie do Rosji. To rodzaj kultury
w najszerszym tego słowa znaczeniu, skupiającej, niczym w soczewce,
wszystkie możliwe jej odcienie. To wreszcie rodzaj uniwersalizmu słowiańskiego z jego tradycjami w zakresie wszystkich dziedzin życia — życia
duchowego i materialnego.
O potędze i wielkości Rosji w takim właśnie wymiarze, o tożsamości
rosyjskiej nie decyduje się z dnia na dzień, nie stanowią o tym ani rosyjscy
politycy, ani ich doraźne interesy. Decydują ludzie zamieszkujący ten wielki
obszar zwany ziemią rosyjską, i to oni, z pokolenia na pokolenie, wnoszą do
tych wartości to, co tkwi w ich sercach i umysłach, tworząc niepowtarzalną,
jedyną w swoim rodzaju mozaikę rosyjskiego ducha. Jest to więc niezwykły
i niepowtarzalny zarazem fenomen, dzieło serc i umysłów ludzkich w najlepszym tego słowa znaczeniu. Ale tego aspektu wartości Rosji my Polacy
jakoś nie chcemy czy nie potrafimy dostrzec.
W procesie tworzenia duchowych i materialnych wartości Rosji, bo przecież jest to proces wciąż żywy, rolę szczególną zawsze odgrywali ludzie
światli — poeci, pisarze, uczeni, kompozytorzy, malarze, inżynierowie,
pedagodzy, mistrzowie rzemiosła, liczne grono odkrywców i badaczy — słowem wszyscy, którzy swoim talentem, otwartością umysłu i pracowitością
wnosili w przeszłości i wnoszą po dziś dzień przysłowiowe cegiełki do
budowy wielkiego domu — swojej Rosji. To nic, że dom ów nie zawsze
urządzony jest w dobrym guście, że do jego funkcjonalności można mieć
wiele zastrzeżeń, że tu i ówdzie coś w nim pęka, wykrusza się, albo popada
w ruinę. Liczy się symbol: Rosja i jej trwanie! Rosja — mocarstwo! Rosja
wielka dla swoich i Rosja potężna na arenie międzynarodowej! To zawsze
było w cenie. Tak jest także dziś, i chciałoby się powiedzieć — tak będzie
zawsze. Będzie, ponieważ tak widzą swoją Ojczyznę sami Rosjanie. Nie
mówi się i pisze o Rosji sprawiedliwej i demokratycznej; dla władz rosyjskich były to zawsze pojęcia względne, aby nie powiedzieć: drugoplanowe.
W tych kręgach inne było i jest poczucie sprawiedliwości i inna miara demokracji. A to, że owa „inność” niezbyt przystaje do wyobrażeń i pragnień
zwykłych ludzi, to już zupełnie inna sprawa.
Wiadomo powszechnie, że zainteresowanie Rosją ze strony świata zachodniego ma wielowiekową tradycję, przy czym czasy Piotra I (1672–1725),
kiedy to Rosja stała się mocarstwem odgrywającym coraz większą rolę
w ówczesnej Europie, uznaje się za przełomowe. Wówczas to jej kontakty
z krajami zachodnimi znacznie się ożywiły, co musiało wywołać zainteresowanie tym wielkim krajem ze strony polityków, badaczy, uczonych,
twórców kultury, a także przedstawicieli różnych sfer życia gospodarczego
na Zachodzie.
2008-02-28 19:14:10
87
Rosja od tamtych czasów z roku na rok stawała się państwem coraz silniejszym, wpływając na losy innych państw i narodów, mając na względzie
wyłącznie własne korzyści. Polska odczuła to bardzo dotkliwie. I to jest jeden
z najbardziej istotnych czynników decydujących o naszych wzajemnych
relacjach, o postawie i mentalności Polaków wobec Rosji i wszystkiego,
co z Rosją było i jest związane. Nie jest to stan powierzchowny, tymczasowy. Jest to stan mający swoje korzenie już nie tylko w świadomości,
ale i w psychice Polaków, stan nader złożony, kształtowany na przestrzeni
stuleci, a więc o znacznym potencjale, stan będący wynikiem oddziaływania na Polaków i Rosjan skomplikowanych procesów dziejowych, których
owoce zbierają po dziś dzień zarówno jedni, jak i drudzy. Przecież w mniemaniu Rosjan Polacy to nie przysłowiowe „niewinne owieczki”, to także
„agresorzy” i „niewdzięcznicy,” to „polskie pany”. Są to oczywiście dość
ogólne, aby nie powiedzieć uproszczone opinie, ale z całą pewnością można
i trzeba zapisać je po stronie faktów, którymi z różnym skutkiem zajmują się
historycy, politolodzy, psychologowie społeczni i inni badacze po obydwu
stronach, nie wyłączając — rzecz jasna — dziennikarzy i publicystów. Czy
ich wysiłki przynoszą jakieś pozytywne dla obydwu stron korzyści? Czy
wszystko to zmierza ku lepszemu? — bardzo wątpię. Parafrazując wypowiedź jednego z bohaterów znanego polskiego filmu można powiedzieć:
„Ot i zapętliła nas historia, a czart karty rozdaje”. Niestety, rozdaje także
dziś. I po stronie mitów można zapisać prawdopodobieństwo, że obraz ten
zmieni się w najbliższej przyszłości. Stosunki polsko-rosyjskie i rosyjskopolskie są obecnie nie najlepsze i wydają się zmierzać w kierunku, który
niewiele ma wspólnego z normalnością.
Jak w tym „zapętleniu” radzi sobie u nas język Aleksandra Puszkina?
Bardzo różnie, więcej u Polaków niechęci, drwiny i lekceważenia niż normalności, nie mówiąc już o tak potrzebnej w tej kwestii racjonalności. Tak
było od dawna, a chciałoby się powiedzieć — od zawsze.
W dokumentach Komisji Edukacji Narodowej była mowa o nauczaniu
języka niemieckiego i francuskiego, o innych językach nowożytnych, w tym
o języku rosyjskim, mowy nie było. Innymi słowy, ustawy KEN oficjalnie
nie nakazywały nauki rosyjskiego w szkołach polskich. Nadmienić jednak
trzeba, że zacofanie cywilizacyjne w kwestii nauczania języków obcych było
wówczas w Polsce zaiste przerażające: „Na co temu, który się do szabli lub
do berła urodził, uczyć się świergotać po francusku, szwargotać po niemiecku? ...te języki, ile po części heretyckie, przewrotne i bezbożne, wielką są
polskich obyczajów zarazą, wielką dla kraju naszego szkodą...”1).
1
„Monitor” z roku 1773, XVII, s. 130. Podaję za: M. Cieśla: Dzieje nauki języków obcych
w zarysie. Warszawa: PWN 1974, s. 110.
2008-02-28 19:14:10
88
W takich warunkach o języku rosyjskim mowy być nie mogło. A jeżeli nawet pojawił się tu i ówdzie, to był traktowany jako język zupełnie
trzeciorzędny. No, może z wyjątkiem tej części mieszczaństwa i szlachty
polskiej, która utrzymywała bliskie kontakty gospodarcze i towarzyskie ze
środowiskiem rosyjskim.
Na mocy traktatów rozbiorowych z lat 1772–1795 Rosja zagarnęła 62%
obszaru i 45% ludności dawnej Rzeczypospolitej, wpisując się tym samym
w naszą historię w sposób najgorszy z możliwych.
Po klęsce Napoleona był jeszcze czwarty rozbiór Polski — likwidacja
Księstwa Warszawskiego i utworzenie Królestwa Polskiego, połączonego
unią personalną z Rosją jako głównym uczestnikiem międzynarodowej
grabieży Polski. Co więcej, aby uniemożliwić Polsce wybicie się na niepodległość, z inicjatywy cara Aleksandra I powołany został sojusz mocarstw
zaborczych zwany Świętym Przymierzem, mający strzec ustalonego na
kongresie wiedeńskim (1815) tak zwanego ładu europejskiego.
Rozpoczął się najbardziej ponury okres w dziejach Rzeczypospolitej,
okres niewoli i dyskryminowania narodu polskiego, jego wyniszczania
zarówno w sensie materialnym, jak i duchowym. A parła do tego przede
wszystkim Rosja.
W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku wybuchło powstanie przeciw
rosyjskim ciemiężycielom. Walki skończyły się klęską powstańców. W zaborze rosyjskim nastał okres represyjnych rządów. Na 20 lat wprowadzono
stan wyjątkowy. Car Rosji odebrał Królestwu konstytucję i zlikwidował
sejm, żołnierzy polskich wcielił do wojska rosyjskiego. Zaczęły się liczne
przesiedlenia i konfiskaty majątków szlacheckich, zlikwidowano polskie
instytucje naukowe i oświatowe. Język polski usunięto ze szkół. Rosyjski
stał się językiem wykładowym w szkołach i instytucjach oświatowych,
obowiązywał w urzędach. Proces rusyfikacji pogłębiał się.
W styczniu 1863 roku wybuchło w Królestwie kolejne powstanie. Oddziały
powstańców stoczyły setki potyczek z przeważającymi wojskami carskimi.
Powstanie skończyło się klęską. Znowu zaczęły się represje. Zsyłki na Sybir
i konfiskaty majątków zdawały się nie mieć końca.
To były fakty, które w świadomości Polaków zostawiły trwały ślad, ślad
narastającej niechęci, a następnie wrogości wobec Rosji i wszystkiego, co
rosyjskie, a więc także wobec rosyjskiego języka. Tych faktów lekceważyć
nie można, jeżeli chcemy w sposób rzeczowy i obiektywny analizować
nasz stosunek do języka Puszkina. Niestety, przez wiele lat staraliśmy się
o nich mówić „z pewną nieśmiałością”, albo nie mówić wcale. Takie były
czasy, takie uwarunkowania polityczne. Opierając się na pojedynczych
przykładach, a zwłaszcza na wzajemnych relacjach dwóch wielkich poetów — Mickiewicza i Puszkina, budowaliśmy mity „o wielkich tradycjach
2008-02-28 19:14:10
89
przyjaźni między Polakami i Rosjanami”, mając nadzieję na trwałość tej
budowli, która w gruncie rzeczy nie miała nawet lichych ścian, nie mówiąc
już o fundamentach.
Okres międzywojenny to czas pogłębiającej się wzajemnej polsko-rosyjskiej wrogości, co musiało przełożyć się także na niechęć do języka
Puszkina. Od czasu do czasu pojawiały się wprawdzie postulaty, aby ze
względów politycznych i ekonomicznych wprowadzić język rosyjski do
szkół, ale na tym się kończyło.
Przysłowiowej oliwy do ognia dolewały kolejne wydarzenia polityczne
na linii Polska-Rosja. Myślę tu o konflikcie zbrojnym z 1920 roku, czyli
o tak zwanej wojnie polsko-bolszewickiej, o pakcie Ribbentrop-Mołotow,
w którym zaplanowano nowy rozbiór Polski, o napaści na Polskę przez
Niemcy hitlerowskie i Rosję bolszewicką (odpowiednio 1 i 17 września 1939
roku), o zbrodniach stalinowskich na narodzie polskim, w tym o niebywałych mordach polskich oficerów i przedstawicieli inteligencji w Katyniu,
Miednoje i Ostaszkowie. Myślę o nadludzkim cierpieniu i śmierci tysięcy
Polaków unicestwianych przez stalinowski reżim.
Skończyła się druga wojna światowa, wojna okupiona milionami istnień
ludzkich i niebywałymi zniszczeniami zarówno w ówczesnym Związku Radzieckim, jak i w krajach okupowanych. Ale nie skończył się dramat Polski
i Polaków. Polska, za zgodą Stanów Zjednoczonych i Anglii, znalazła się
w strefie interesów radzieckich. Były to interesy wobec Polski i Polaków
zdecydowanie wrogie. Natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej do
Polski (1944) rozpoczął się krwawy terror wobec żołnierzy Armii Krajowej
i jej sprzymierzeńców, wobec wszelkich przeciwników tzw. władzy ludowej.
Społeczeństwo polskie, udręczone okupacją hitlerowską, nie doczekało
się Polski niepodległej i demokratycznej, doczekało się Polski sterowanej
z Moskwy, Polski ideowo obcej, Polski, w której oficjalna linia rządzenia
państwem daleko odbiegała od rzeczywistych pragnień i nastrojów Polaków.
Przyjaźń polsko-radziecka stała się nakazem, a następnie konstytucyjną
powinnością. Język rosyjski trafił do wszystkich szkół i uczelni wyższych
jako obowiązkowy. Jego nauczanie przebiegało najczęściej w atmosferze
zakłamania i powszechnej niechęci. Kojarzone było z polityczną indoktrynacją i chęcią utrwalania wpływów radzieckich we wszystkich dziedzinach
życia. I to nie były mity, to były fakty.
Pod względem liczby obywateli objętych obowiązkowym nauczaniem
języka rosyjskiego Polska była zaliczana do czołówki światowej. W książce
Witalija Kostomarowa Русский язык в современном мире z 1974 roku wymienia się liczbę 7 117 000 Polaków uczących się tego języka (dla porównania: w Bułgarii nieco ponad milion, na Węgrzech równy milion, w NRD trzy
miliony, w Czechosłowacji półtora miliona itd.). Czy był to wyraz niebywałej
2008-02-28 19:14:10
90
kariery języka naszych wschodnich sąsiadów także w naszym kraju? Nie
sądzę. Był to stan kreowany w oparciu o przesłanki wyłącznie politycznie,
stan nie mający nic wspólnego z rzeczywistym procesem uczenia się skądinąd pięknego przecież języka Puszkina. Mieliśmy wówczas do czynienia
z faktami, które dadzą się policzyć z większą lub mniejszą dokładnością, bo
przecież liczbę uczących się języka rosyjskiego w tamtych czasach, a także
i dziś, można ustalić, programy i podręczniki można przywołać, ich twórców
i autorów także. Ale mieliśmy przecież do czynienia z jedną z największych
mistyfikacji i to w wydaniu masowym, można rzec — ogólnonarodowym.
Bo oto po stronie faktów możemy zapisać nauczanie języka rosyjskiego
jako takie, mając wszakże na uwadze zróżnicowaną jakość tego procesu,
z reguły daleką od standardów w tej dziedzinie obowiązujących, a po stronie mitów to, co nazwać możemy rzeczywistym uczeniem się tego języka.
Tu dominowało uczenie się pozorowane, chociaż — jak to zawsze bywa
— zdarzały się wśród uczniów i studentów prawdziwe perełki. Nie mogło
być inaczej, jeżeli weźmiemy pod uwagę mnogość i różnorodność uwarunkowań tego zjawiska, a zwłaszcza uwarunkowań polityczno-społecznych.
Przecież władze PRL stawiały przed szkołami wszystkich szczebli obowiązek nie tylko kształcenia, ale i wychowania młodego pokolenia w duchu
ideologii marksistowsko-leninowskiej, której wyrazem był znienawidzony
nie tylko przez Polaków komunizm łącznie z przejściową jego formą, jaką
był tak zwany marksistowsko-leninowski socjalizm, do wdrażania którego
zaprzęgnięto cały aparat państwowy z jego wszystkimi agendami, w tym
także, a może przede wszystkim, środkami masowego przekazu, kulturą,
szkolnictwem, organizacjami społecznymi i młodzieżowymi, a nawet
— jeśli się udało — osobami duchownymi. Cała ta machina pracowała i to
dosyć skutecznie, chociaż tu i ówdzie jej tryby i trybiki zgrzytały, zacinały
się, a bywało, że pracować przestawały, co musiało doprowadzić nie tylko
do spowalniania tych jakże negatywnych procesów społecznych, ale i do
całkowitej niewydolności narzuconego Polakom systemu, co — jak wiemy
— zakończyło się całkowitą jego klęską.
Trzeba przyznać, że jednym z takich trybików władze partyjne i państwowe PRL uczyniły m.in. język rosyjski nauczany — jak już wspominałem
— obowiązkowo. I nie był to trybik taki sobie. Był całkiem okazały i w całej
propagandowej machinie bardzo znaczący. Można rzec, że było to całkiem
spore koło zębate. Język Puszkina, jako przedmiot nauczania szkolnego,
został nacechowany politycznie od samego początku jego wprowadzenia
do naszych szkół, tj. od roku 1945. Dotyczyło to także nauczycieli tego
języka. Stan taki trwał aż do czasu wielkich przemian ustrojowych zapoczątkowanych przez polską Solidarność, zakończonych, jak wiemy, wolnymi
wyborami w1989 roku. Przez cały ten okres polscy rusycyści traktowani byli
2008-02-28 19:14:10
91
przez władze partyjne i oświatowe wszystkich szczebli w sposób wybitnie
instrumentalny. To m.in. na tej grupie nauczycieli spoczywał obowiązek
indoktrynacji polskiej młodzieży zgodnie z obowiązującą ideologią marksistowsko-leninowską, w której „przyjaźń i współpraca ze Związkiem
Radzieckim” zapisana była szczególnie wyraziście. Nie byliśmy — jako
rusycyści — w stanie uwolnić się od tej okropnej ideologicznej przywary, od tego ideologicznego przyodziewku, chociaż — tu trzeba spojrzeć
prawdzie w oczy — byli wśród nas i tacy, którzy w takim odzieniu czuli
się całkiem dobrze.
Jeżeli w pierwszych programach i tzw. instrukcjach programowych pierwszym celem nauczania języka rosyjskiego było „kształtowanie naukowego
poglądu na świat i moralności socjalistycznej i poznanie najistotniejszych
przejawów życia i kultury narodów ZSRR”, a zakres tematyki obejmował:
„budownictwo socjalistyczne, konstytucję ZSRR, opowiadania o bohaterach ZSRR, wodzach partii i rządu itd.”2, to łatwo sobie wyobrazić jakie
rozterki moralne i pedagogiczne przeżywali rusycyści, którzy nauczali
języka Puszkina con amore. Dla nich lektura artykułów w rodzaju Wnioski
dla nauczycieli języka rosyjskiego wypływające ze wskazań IX Plenum
KCPZPR, publikowanych na łamach „Języka Rosyjskiego”, czasopisma
skądinąd wielce zasłużonego, których autorami były skądinąd znane postaci
ze świata rusycystycznego, musiało być szczególnie upokarzające.
Czy i w jakim stopniu owe zadania ideologiczne były wdrażane w praktyce
— trudno teraz ocenić. Prawdopodobnie bywało różnie. Byli zapewne tacy,
którzy, kierując się przesłankami ideologicznymi, albo ze zwykłego strachu,
podejmowali w tym zakresie jakieś działania „wychowawcze”. Globalnie
jednak całą te ideologizację rusycystyczną jestem skłonny zapisać po stronie
mitów, a nie faktów mających zasadnicze znaczenie. Większość rusycystów
potrafiła, jak sądzę, zachować zdrowy rozsądek, zwłaszcza, że w takich
wypadkach mogła liczyć na wsparcie ze strony swoich podopiecznych i ich
rodziców. Oczywiście, nie wykluczam przypadków skrajnych. Tu trzeba by
ocenę sygnalizowanego zjawiska całkowicie odwrócić — po stronie mitów
zapisać nauczanie zdroworozsądkowe, w którym ideologizację przedmiotu
udawało się sprowadzić do minimum, bo o całkowitym jej wykluczeniu
chyba nie mogło być mowy, a po stronie faktów — pseudonauczanie języka,
w którym dominowała ideologia i propaganda jako narzędzia indoktrynacji
młodych Polaków, a rzeczywisty proces nauczania schodził na drugi plan,
lub bywał całkowicie marginalizowany.
Zob. Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej (projekt). Języki obce. „Dziennik
Urzędowy Min. Ośw.” 1947, nr 4, poz. 90, a także Program nauki w 11-letniej szkole ogólnokształcącej (projekt). Języki Obce, Warszawa: PZWS 1949.
2
2008-02-28 19:14:11
92
Na szczęście, z upływem lat i postępującymi zmianami politycznymi, sytuacja stopniowo się poprawiała. W kolejnych programach nauczania języka
rosyjskiego akcent stopniowo przesuwano w stronę praktycznej znajomości tego języka i posługiwania się nim w prostych sytuacjach związanych
z życiem codziennym, zaś tematyka ćwiczeń w mówieniu, czytaniu i pisaniu
koncentrowała się wokół takich zagadnień, jak życie i praca młodzieży
w szkole i w domu, obrazki z życia miasta i wsi radzieckiej, baśnie ludowe,
przysłowia itp. Nie zabrakło jednak opowiadań z życia Lenina, Rewolucji
Październikowej, obrazków z życia kołchozu i sowchozu, działalności
Komsomołu, walki młodzieży radzieckiej z hitlerowskim najeźdźcą, polsko-radzieckiego braterstwa broni i przyjaźni obu narodów, osiągnięć ZSRR itp.
Chodziło także o wdrażanie uczniów do samodzielnej lektury radzieckiej
prasy codziennej i czasopism, utworów literatury pięknej i wydawnictw
popularnonaukowych3. Skuteczność realizacji tych haseł programowych
przez rusycystów zapisałbym po stronie mitów, bowiem rzeczywista praca
wychowawcza w tej dziedzinie odbywała się gdzie indziej, najczęściej
w domu rodzinnym ucznia i była o wiele bardziej skuteczna w porównaniu
z tym, co działo się lub dziać się powinno na lekcjach języka rosyjskiego.
Wejście w życie nowych programów i podręczników w latach 1883/1984
(szkoły podstawowe), 1986/1987 (szkoły średnie) spowodowało znaczącą
zmianę w podejściu do nauczania języka rosyjskiego. Jednym z podstawowych założeń, jakie wówczas przyjęto, było stwierdzenie, że „proces
uczenia się i nauczania języka zmierzać będzie do ukształtowania u uczniów
dwóch rodzajów kompetencji: kompetencji komunikacyjnej i kompetencji
językowej (lingwistycznej)”. Zdefiniowano obydwa te pojęcia, określono
cele, treści kształcenia i wychowania, sporządzono indeks kategorii semantycznych, a całość opatrzono rzeczowym komentarzem itd.4.
Osobiście sądzę, że było to wydarzenie przełomowe, i to nie tylko w kategoriach formalnych, odnoszących się do nauczania i uczenia się języka
rosyjskiego w naszym kraju, ale przede wszystkim w samym podejściu
do dydaktyki rusycystycznej, w tym, co dziś kryje się w sformułowaniu:
współczesna glottodydaktyka stosowana. Tak na dobrą sprawę to dopiero
wówczas rozpoczął się proces wyzwalania się polskiej dydaktyki rusycystycznej z ciasnego gorsetu tradycyjnej metodyki nauczania języka rosyjskiego, wywodzącej się w głównej mierze z metodyki radzieckiej. W latach
wcześniejszych takie podejście dla większości polskich rusycystów było
po prostu trudne do wyobrażenia. Teraz stało się faktem. Ale czy za tymi
nowoczesnymi (nowoczesnymi w odniesieniu do języka rosyjskiego) prograZob. Program nauczania 8-klasowej szkoły podstawowej (tymczasowy). Język rosyjski.
Warszawa: PZWS 1963.
4
Zob. m.in. Program szkoły podstawowej. Język rosyjski. „Język Rosyjski” 1983, nr 2.
3
2008-02-28 19:14:11
93
mami mieliśmy do czynienia z równie nowoczesną ich realizacją w klasach
szkolnych, a co za tym idzie — także z lepszymi wynikami w nauce języka
rosyjskiego? Niestety, tego rodzaju przełożenie trzeba nam zapisać po stronie
mitów. W dalszym ciągu dominowały stare przyzwyczajenia, stare sposoby
nauczania, rutyna i werbalizm. Tempo przyrostu sprawności językowych
uczniów szkół podstawowych i średnich było niesłychanie powolne, co
świadczy o tym, że zakładane cele nigdy nie były osiągane, pozostawały
w sferze mitów. Mitem było przekonanie jakoby uczniowie akceptowali
obowiązkowe nauczanie języka rosyjskiego i uważali taki stan za uzasadniony. Jeżeli nawet w rozmaitych badaniach taką postawę deklarowali, to
patrząc z dzisiejszej perspektywy na takie deklaracje, możemy z dużym
prawdopodobieństwem powiedzieć, że był to wyraz lęku przed wyrażeniem opinii prawdziwych lub do prawdy zbliżonych. Niestety, tego rodzaju
„prawdy objawione” były publikowane i upowszechniane. Samokrytycznie
muszę przyznać, że znalazły się one także i w niektórych moich pracach
z tamtego okresu.
W roku 1990 status języka rosyjskiego został zrównany z innymi językami obcymi, język Puszkina przestał być w Polsce przedmiotem nauczania obowiązkowego. I bardzo dobrze, że się tak stało, choć tak naprawdę
mieliśmy do czynienia z następstwami, które w żaden sposób nie mieszczą
się w kategoriach tolerancji i racjonalizmu pedagogicznego. Rozpoczął się
mianowicie czas odwetu, tj. eliminowania tego języka ze szkół i to na skalę
masową, ponury czas dyskryminowania zarówno samego języka, jak i jego
nauczycieli. Głosy, że jest to język „komunistyczny” (sic!) i dlatego należy
go usunąć ze szkół, wcale nie były rzadkością. Były to opinie zawstydzające, tym bardziej że pojawiały się w tak zwanym środowisku oświatowym.
Nie miało to nic wspólnego z nowoczesnym pojmowaniem świata i istotą
porozumiewania się ludzi o różnych doświadczeniach historycznych, odmiennych kulturach i tradycjach. I to nie były mity, to były fakty. A dla
porządku nadmienić trzeba, że w tym samym czasie w krajach cywilizacji
zachodniej z ożywieniem przyjmowano i realizowano postanowienia tak
zwanej Karty Paryskiej Nowej Europy5.
Po jakimś czasie przyszło jednak pewne opamiętanie. Apele, nawoływania
i publikacje ludzi mających dystans do tego, co się wówczas działo, odniosły
pewien skutek. Szczególnie cenne były w tamtych, nieodległych przecież
latach, wypowiedzi wybitnych profesorów — anglistów, germanistów,
romanistów, a także przedstawicieli świata kultury — artystów, literatów,
aktorów i publicystów. Pamiętam jak Pani Profesor Hanna Komorowska,
Czytamy w niej m.in. „Postanawiamy uczynić szczególny wysiłek w naszej polityce
narodowej w kierunku głębszego poparcia wzajemnego porozumienia się, w szczególności
wśród młodzieży [...] poprzez nauczanie języków innych krajów [...]” (listopad 1990).
5
2008-02-28 19:14:11
94
wybitna anglistka, nawoływała: „Niepokój budzi dość krótkowzroczne
— z politycznego i ekonomicznego punktu widzenia — eliminowanie języka
rosyjskiego”, pamiętam jeszcze bardziej pryncypialne, publiczne wypowiedzi Pana Profesora Franciszka Gruczy, wybitnego germanisty, pamiętam
reakcję mojego francuskiego kolegi, Profesora Jeana Durena, który nie
mógł pojąć, dlaczego w Polsce dyskryminuje się jeden z najpiękniejszych
języków słowiańskich, a Pan Daniel Olbrychski w sposób manifestacyjny posługiwał się językiem rosyjskim opowiadając o swojej znajomości
z wybitnymi artystami rosyjskimi. Ale pamiętam również atmosferę niepokoju wśród studentów rusycystyki mojego Uniwersytetu — zarówno ze
studiów dziennych, jak i z zaocznych. W oczach tych ostatnich widać było
przerażenie i strach przed utratą pracy, a to przecież oznaczało brak środków niezbędnych do normalnego życia. Przywołam tylko jeden przykład:
w latach 1991/1992 blisko 4500 nauczycieli języka rosyjskiego skierowano
do nauczania innych przedmiotów, a tym samym z dnia na dzień stali się
oni nauczycielami bez odpowiednich kwalifikacji.
Rodzajem koła ratunkowego dla rusycystów pracujących wówczas w polskich
szkołach okazały się opublikowane na początku lat 90. nowe, napisane i wydane
w sposób nowoczesny, atrakcyjne dla polskiego ucznia podręczniki szkolne,
takie jak Доброе утро!, Привет! mojego autorstwa oraz Как дела? Haliny
Granatowskiej i Ireny Daneckiej. Nie bez znaczenia były także publikacje na
łamach czasopisma „Języki Obce w Szkole” dotyczące nauczania języka rosyjskiego i stosunku do tego przedmiotu w krajach Europy Zachodniej. W ten
nurt także osobiście się wpisałem. Ale były to, jak już wspomniałem, ledwie
koła ratunkowe, które w żadnym razie nie mogły zatrzymać tej niszczącej lawiny. Być rusycystą i nauczać w tamtych latach języka rosyjskiego graniczyło
z prawdziwym bohaterstwem. Wielu z nich doświadczyło przykrych upokorzeń,
a niektórzy prymitywnej pogardy, demonstrowanej w sposób bardziej lub mniej
otwarty. I to również nie były mity, to były fakty.
Efekty owej niszczącej lawiny okazały się zatrważające. Powszechność
nauczania języka rosyjskiego w Polsce od 1992 roku systematycznie maleje.
Wskaźnik powszechności tego języka w ciągu następnych czterech lat zmalał
ponad pięciokrotnie. Jednak tempo owego spadku jakby nieco spadło już
w roku szkolnym 2005/2006. Wskaźniki oscylują w granicach 15% w roku
szkolnym 2004/2005 do 14 procent w roku następnym. Oznaczałoby to, że
sytuacja powoli zaczyna się stabilizować i miejsce dla języka rosyjskiego,
obok innych języków nowożytnych, w polskich szkołach jest i będzie, oczywiście na miarę potrzeb i zainteresowań uczącej się młodzieży. Oby tylko
tej tendencji nie zakłócili politycy po obydwu stronach, ku czemu w sposób
coraz bardziej widoczny ostatnio zmierzają. Materia jest bowiem bardzo
delikatna i nader wrażliwa na tego rodzaju uwarunkowania.
2008-02-28 19:14:11
95
W tym miejscu chciałbym wskazać jeszcze na kilka szczegółów, w moim
odczuciu bardzo znaczących w kontekście szkolnej dydaktyki rusycystycznej. Otóż powszechnie sądzi się, że dobrowolny wybór języka rosyjskiego
przez uczniów naszych szkół powinien niejako automatycznie przekładać
się na lepsze wyniki nauczania. Niestety tak się nie dzieje. Jakość procesu
nauczania i uczenia się tego języka w bardzo wielu szkołach jest zatrważająco niska i wcale się nie poprawiła w stosunku do wyników obserwowanych
w czasach, kiedy rosyjski był językiem obowiązkowym. Tak wynika z badań
moich magistrantów. Uczniowie masowo skarżą się na nieciekawe, nudne
lekcje i rutynę nauczycielską. Aż 189 na 200 badanych uczniów gimnazjów
i liceów w powiecie makowskim nigdy nie korzystało na lekcjach języka
rosyjskiego z komputera, Internetu, filmu w wersji oryginalnej, a takie
nośniki atrakcyjności, jak dodatkowe teksty, pocztówki, krzyżówki, czy
gazety rosyjskie pojawiają się niezwykle rzadko, albo wcale. Warto także
nadmienić, że to, co nazywamy dobrowolnym wyborem języka rosyjskiego przez uczącą się młodzież w bardzo wielu szkołach wyborem nie jest.
Dotyczy to zwłaszcza szkół wiejskich i małomiasteczkowych. Na przykład
55,5% uczniów gimnazjów i liceów we wspomnianym powiecie makowskim (N = 200) jako motyw wyboru tego języka wskazało na przymus
szkolny, przy czym w grupie chłopców wskaźnik ten wynosi ponad 70%6.
Czyżbyśmy więc mieli do czynienia z kolejnymi mitami odnoszącymi się
do szkolnego nauczania i uczenia języka naszych wschodnich sąsiadów?
Czyżby powszechne oczekiwania co do wysokiej jakości szkolnej dydaktyki rusycystycznej w dzisiejszej rzeczywistości były oczekiwaniami
pozbawionymi roszczeń do prawdy? Czyżby stawały się fikcją? Nie można
odpowiedzieć na te niezmiernie ważne pytania na podstawie jednej próby
badawczej. Konieczne byłyby badania reprezentatywne na próbie celowej.
W każdym razie sygnały to wielce niepokojące.
Ale czy to oznacza, że po stronie mitów możemy zapisać manifestowaną od
czasu do czasu chęć całkowitego wyeliminowania języka Puszkina z sytemu
edukacyjnego Rzeczypospolitej? Myślę, że są to pragnienia rzeczywiście
ze sfery mitów, których spełnienie nie wydaje się możliwe. A przesłanek
ku temu jest kilka. Przywołam tylko trzy.
Po pierwsze, wspomniana niszczycielska lawina nie zmiotła żadnego
z ośrodków rusycystyki akademickiej w naszym kraju, z ich wielkim
i niepodważalnym dorobkiem naukowym, dydaktycznym i organizacyjnym,
a jest tych ośrodków — jeżeli dobrze pamiętam — osiemnaście. Nie zmiotła
„Przeglądu Rusycystycznego”, czasopisma, które wciąż pozostaje tytułem
Dane zaczerpnięto z pracy magisterskiej K. Damieckiej: Jezyk rosyjski jako przedmiot
nauczania w opinii uczniów szkół powiatu makowskiego, wykonanej pod moim kierunkiem
w Instytucie Rusycystyki UW w r. 2007.
6
2008-02-28 19:14:11
96
liczącym się nie tylko w polskiej, ale i światowej humanistyce. Młodzi Polacy studia rusycystyczne podejmują i podejmować będą. Nie było bowiem,
nie ma i nie będzie Europy bez Rosji, narastają procesy integracyjne z tym
wielkim krajem ze strony wszystkich liczących się potęg światowych, a to
oznacza, że nauczanie także języka rosyjskiego, jako jednego z języków
ONZ, a zarazem najbardziej rozpowszechnionego w Europie Wschodniej,
nie tylko nie straciło na aktualności, ale staje się wręcz nieodzowne.
Pragnieniem młodych Polaków jest opanowanie języków najbardziej rozpowszechnionych i najbardziej przydatnych — angielskiego, niemieckiego, rosyjskiego, francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego i innych. Każdy z uczących się
dąży do opanowania dodatkowych i skutecznych narzędzi komunikacji w skali
międzynarodowej, narzędzi użytecznych w odbieraniu i przekazywaniu informacji, do porozumiewania się w mowie i w piśmie z ludźmi władającymi tymi
językami, dąży do poznania ich tradycji, kultury, mentalności poszczególnych
narodów, a także realiów życia codziennego swoich rówieśników.
Po drugie, od czasu, kiedy język rosyjski przestał być przedmiotem
obowiązkowego nauczania, nie straciła na znaczeniu Olimpiada Języka
Rosyjskiego w naszym kraju. Zmniejszył się jedynie jej zasięg, ale ten
specyficzny ruch intelektualny wciąż ma się dobrze i znajduje zwolenników
wśród uczącej się młodzieży.
Po trzecie, tak zwany rosyjski język biznesu odnosi w naszym kraju
niespotykane sukcesy. Z każdym rokiem uczy się go coraz więcej Polaków
w różnym wieku, zaś jego wybór i uczenie się traktują oni w pierwszej
kolejności jako „obiecującą inwestycję na przyszłość”. W samej tyko
Warszawie w roku 2005 było osiem szkół językowych, oferujących kursy
rosyjskiego języka biznesu i wszystkie te szkoły razem wzięte nie były
w stanie zaspokoić potrzeb w tym zakresie. 85% uczestników tej formy
kształcenia postrzega Rosję jako „obiecujący obszar działalności dla polskich
firm w najbliższej przyszłości”. A przecież prywatne szkoły językowe nie
są jedynymi instytucjami prowadzącymi ten profil kształcenia. Czynią to
z powodzeniem także uczelnie wyższe.
Łatwo się domyślić, że o trwałym miejscu języka rosyjskiego w polskim systemie edukacyjnym nie decydują wyłącznie politycy, albo urzędnicy Ministerstwa
Edukacji, decydują sami zainteresowani — uczniowie i ich rodzice, studenci i
słuchacze szkół językowych. Młodzi Polacy wiedzą, że w świecie współczesnym konieczny jest klimat szeroko rozumianej współpracy i tolerancji, w tym
tolerancji językowej, a to oznacza, że dyskryminacja języków innych narodów
w prawdziwie demokratycznej Polsce nie powinna mieć miejsca. Dotyczy to
również, a może przede wszystkim języka Puszkina. Podkreślam — m ł o d z i
P o l a c y, ponieważ to oni — w odróżnieniu od starszego pokolenia — są bardziej skłonni urządzać świat w sposób racjonalny i nie oglądając się na zadry
2008-02-28 19:14:11
97
przeszłości, budować przyszłość, w której będą mogli żyć i pracować normalnie — bez uprzedzeń i pogardy dla innych narodów, kultur i języków. I jeżeli
podobne postawy staną się dominujące wśród młodych Rosjan, to o przyszłość
języka rosyjskiego w Polsce i języka polskiego w Federacji Rosyjskiej możemy
być spokojni. Ale klucz do tego trzymają w swoich rękach przywódcy tego
wielkiego i pięknego kraju. Oby jak najszybciej z niego skorzystali.
THE RUSSIAN LANGUAGE IN POLAND — THE FACTS AND THE MYTHS
Summary
Seeing through the lens of Poles’ perception of Russia and Russians over centuries, looking
through the lens of Poland’s and Poles’ experience of relations with this great country, the
author undertakes an analysis of a number of factors that have determined Poles’ attitudes
towards the Russian language as a school subject. Some facts bearing on the attitudes are
endorsed as true or approximating the truth, while others are exposed as myths, fiction at odds
with truth, often not even pretending to be true. It is emphasised, inter alia, that the Russian
language in Poland has always been burdened with political overtones, most so during the
period of partitions and in the years 1945–1989. This has had catastrophic consequences for
the attitude of Poles towards the actual teaching and learning of the language of Pushkin in
our country. However, the author posits that there are grounds for a change of the attitude to
the Russian language and its place among other foreign languages taught at Polish schools,
in the spirit of broadly-defined collaboration and tolerance, including language tolerance,
in line with changes taking place across the civilised world.
Владыслав Фигарски
РУССКИЙ ЯЗЫК В ПОЛЬШЕ — ФАКТЫ И МИФЫ
Резюме
Глядя сквозь призму многовековой истории польско-российских взаимоотношений,
автор статьи анализирует целый ряд факторов, повлиявших на отношение поляков
к русскому языку как школьному предмету. Одни из них автор считает правдивыми или
в некоторой степени приближенными к правде, в то время как другие рассматривает
как мифы, которые далеки от правды, а иногда даже лишены и доли правды. Автор
также подчёркивает, что на русский язык в Польше всегда оказывала огромное влияние
политика двух государств, достигшяя своего апогея в годы Раздела Речи Посполитой,
а также в период 1945–1989 гг. Последствия такой ситуации катастрофически повлияли
как на процесс обучения русскому языку, так и на отношение поляков к языку
Пушкина в нашей стране. Однако, несмотря на это, автор статьи выражает мнение,
что существуют все основания предполагать, что отношение поляков к русскому
языку коренным образом изменится, что русский язык займёт достойное место среди
других иностранных языков в польских школах, что обучение ему будет проходить
в атмосфере сотрудничества, взаимопонимания и толерантности, в том числе языковой
толерантности, к чему в настоящее время стремится весь цивилизованный мир.
2008-02-28 19:14:12
2008, nr 1 (121)
Zofia Czapiga
Uniwersytet Rzeszowski
RZECZOWNIKI ODCZASOWNIKOWE Z FORMANTEM
ZEROWYM W PRZYCZASOWNIKOWEJ POZYCJI W TEKSTACH
NAUKOWYCH JĘZYKA POLSKIEGO I ROSYJSKIEGO
Nominalizacja to „żywy, należący do gramatyki danego języka proces
imiennej, a więc wtórnej formalizacji konkretnej struktury predykatowo-argumentowej”1. Implikuje ona zmianę charakterystyki syntaktycznej w stosunku
do prymarnej formalizacji w wyrażeniu zdaniowym w zasadzie bez zmiany
charakterystyki semantycznej: sygnał przebiega — przebieg sygnału.
Dewerbatywy, w tym także derywaty z formantem zerowym (w skrócie
¸), jako nazwy nieprzedmiotowe, jak i inne rzeczowniki, zajmują pozycję
przyczasownikową, peniąc funkcję wyrażeń argumentowych. Chodzi tu
o wprowadzenie struktury predykatowo-argumentowej A w pozycję i funkcję
argumentu struktury predykatowo-argumentowej B: X potwierdził wybór
opcji — X potwierdził, że wybiera (wybrał) opcję...
Termin argument nieprzedmiotowy odnosi się do płaszczyzny semantycznej i oznacza, że składnikami treści wyrażenia, które jest jego wykładnikiem
w strukturze powierzchniowej, musi być jakiś predykat i implikowane przez
niego argumenty. Dewerbatyw oznacza nie konkretny przedmiot (obiekt),
na który ukierunkowana jest czynność, ale sytuację2. Argumenty nieprzedmiotowe zwane są także zdarzeniowymi lub propozycjonalnymi. Argumenty
nieprzedmiotowe to „podstawowe struktury predykatowo-argumentowe
wraz z ich wewnętrzną temporalizacją wyrażającą stosunek czasowy ich
treści do treści predykatu wyższego rzędu, przy którym zajmuje pozycje
argumentowe”3. Tradycyjna gramatyka traktuje je jako obiekt czynności,
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Red. Z. Topolińska. Warszawa
1984, s. 355. Zob. także: Е. В. Падучева: О семантике синтаксиса. Москва 1974,
s. 193–195; В. Г. Гак: Номинализация сказуемого и устранение субъекта. В кн.: Синтаксис и стилистика. Москва 1976, s. 85–102.
2
И. В. Космарская: Наблюдения над приглагольным девербативом. В кн.: Коммуникативно-смысловые параметры грамматики и текста. Москва 2002, s. 215.
3
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Polański. Wrocław 1993, s. 54.
1
2008-02-28 19:14:12
RZECZOWNIKI ODCZASOWNIKOWE...
99
dopełnienie na podstawie postawionego pytania przypadków zależnych.
Jednak zależności między czasownikiem a dewerbatywem są inne. Dewerbatyw przy czasowniku nie jest tylko rozwinięciem czasownika, realizującym związek grupy wyrazowej. Świadczy o tym przede wszystkim fakt,
że dewerbatyw pojawia się przy określonym wąskim kręgu czasowników.
Zapełnienie pozycji argumentowej leksyką propozycjonalną jest jednym
ze sposobów rozbudowy semantycznej struktury zdania poprzez wzbogacenie perspektywy subiektowo-predykatywnej wypowiedzenia w ramach
elementarnej semantycznej struktury zdania4. Innymi słowy, funkcja semantycznego wzbogacenia struktury zdania jest związana z propozycjonalnym charakterem semantyki omawianego członu zdania, czyli złożoność
semantyczna pozostaje w ścisłym związku z właściwościami leksykalnymi
komponentów danej struktury składniowej5. Doskonale ujmuje charakter
dewerbatywu, zwłaszcza pod kątem jego funkcji strukturotwórczych, Iskra
Kosmarska: „девербатитв — неизосемическая синтаксическая единица,
которая служит для усложнения элементарной модели предложения,
для уплотнения, концентрации его смысла, структурно-семантического
обогащения его, для создания полипредикативности конструкций”6.
Różnice w semantyce kategorialnej rzeczowników abstrakcyjnych i konkretnych determinują istotne różnice również w ich statusie syntaktycznym.
Podstawowa funkcja składniowa rzeczowników konkretnych to funkcja
obiektu i subiektu. Dewerbatyw natomiast może zajmować pozycję obiektu i subiektu czynności, ale w żaden sposób nie może pełnić tych funkcji,
ponieważ czynność nazwana przez dewerbatyw nie może wykonywać
czynności i nie może być rozwijana przez czynność7. Przyczasownikowa
pozycja dewerbatywu z formantem zerowym implikuje sytuację pozostającą
w określonej zależności w stosunku do głównego predykatu. Tak zlokalizowany dewerbatyw stanowi dodatkową, implicytną predykację (propozycję8).
Jest to podstawowy warunek uznania dewerbatywu za potencjalny predykat:
М. А. Кормилицына: Семантически осложненное (полипропозитивное) простое
предложение в устной речи. Саратов 1988, s. 137.
5
В. П. Казаков: Синтаксис имен действия. Санкт-Петербург 1994, s. 32.
6
И. В. Космарская: Наблюдения...
7
Tamże, s. 211.
8
W składni semantycznej propozycja rozumiana jest zarówno jako typowe orzekanie
o rzeczywistości (por. В. Е. Белошапкова: Синтаксис. В кн.: Современный русский язык.
Ред. В. Е. Белошапкова. Москва 1989, s. 86–95), jak również szerzej — jako oznaczanie
w mowie sytuacji, zdarzenia (por. Л. Л. Касаткин, Е. В. Клобуков, П. А. Лекант: Краткий
справочник по современному русскому языку. Москва 1991, s. 334). Wg Синтаксического словаря komponent propozycjonalny (пропозитивный) to „компонент, выраженный
отвлеченным именем или непредикативными формами глагола”. Zob. Г. А. Золотова:
Синтаксический словарь: Репертуар элементарных единиц русского языка. Москва
1988, s. 431.
4
2008-02-28 19:14:12
100
Zofia Czapiga
funkcjonuje on obok wyrażenia predykatywnego, z którym razem tworzy
semantycznie rozbudowane zdanie pojedyncze. Plan modalno-czasowy
propozycji pozostaje w ścisłym związku z planem modalno-czasowym
głównego związku predykatywnego, np.:
Lampka sygnalizuje przejazd wózka (i)9 = Lampka sygnalizuje, że wózek
przejeżdża.
Dewerbatyw przejazd charakteryzuje się realną modalnością, oznacza
czynność równoczesną z czynnością — głównym predykatem zdania sygnalizuje. Zdanie ma więc charakter polipredykatywny, ale polisubiektowy,
bowiem główny subiekt lampka nie pokrywa się z subiektem propozycji
(dodatkowego predykatu) wózek.
Podobne rozłożenie subiektów ma miejsce w tekście rosyjskim:
Один мощный сервер может обслуживать запросы большого количества пользователей. (i) = Один мощный сервер может обслуживать то, что
запрашивает / будет запрашивать большое количество пользователей.
Sporadycznie w badanych tekstach nauk ścisłych zdanie z przyczasownikowym dewerbatywem ma charakter monosubiektowy, czyli główny subiekt
jest tożsamy z subiektem propozycji:
Полученный первоначально неправильный результат (обратный код
числа -1110 вместо обратного кода числа -1010) компьютер исправляет
переносом единицы из знакового разряда в младший разряд суммы. (i)
= компьютер исправляет + компьютер переносит единицы...
Ответы на какие вопросы мы ожидаем получить, изучая экзотические ядра? (f) = мы ожидаем того, как мы ответим...
W zdecydowanej większości przypadków w tekstach naukowych ma miejsce specyficzna depersonifikacja oraz „ukrywanie” agensów. Potencjalnie
subiektem/agensem może być dowolna jednostka. Por.:
Zapisując funkcję w postaci skróconej iloczynu, należy pamiętać [...]
o odpowiedniej zamianie operatorów (wzór Shannona) (i) = należy pamiętać
o tym, żeby odpowiednio zamieniać operatory.
Niezbędny udźwig żurawia Q określa się jako udźwig najcięższego elementu prefabrykowanego przewidzianego do zmontowania. (n)
Более глубокое понимание механизма взаимодействия двух сложных
ядер помогает в поиске оптимальных способов синтеза экзотических
и сверхтяжелых ядер. (f) = Более глубокое понимание механизма вза9
Materiał badawczy został zaczerpnięty z tekstów nauk ścisłych, z opracowań podręcznikowych z zakresu fizyki, informatyki i telekomunikacji: M. Gotfryd: Podstawy telekomunikacji. Rzeszów 2005 (skrót t); Sterowniki mikroprocesorowe. Red. Z. Świder. Rzeszów 2002
(skrót i); Б. С. Ишханов, Э. И. Кэбин: Физика <http:nuclphys.sinpmsu.ru/-23k> (skrót f);
Информатика <http://book.kbsu.ru/theory/chapter2/1_2_9.html> (skrót i) oraz z innych
tekstów naukowych dobieranych z internetu (skrót n).
PR 2008 nr 1.indb 100
2008-02-28 19:14:12
101
имодействия двух ядер помогает, если / когда ищутся оптимальные
способы синтеза...
Помимо двух рассмотренных подходов к определению количества
информации, существуют и другие. (i)
Jak widać, subiekt semantyczny jest tu abstrakcyjny, uogólniony, jako
że brakuje jego gramatycznego wykładnika. Z szerszego jednak kontekstu
zwykle można się domyślić, kto jest subiektem propozycji. Jest to więc
pozorna nieobecność subiektu. Nie zawsze jednak możliwe jest wskazanie
konkretnej jednostki, zwłaszcza kiedy subiekt jest uogólniony: oni — użytkownicy sieci komputerowej, telekomunikacji itp., np.:
Wyboru wejścia dokonuje się za pomocą klawiszy KE7, KE8. (i)
Связь между выходом z и входами x и y схемы записывают следующим образом: z = x . y где x . y читается как „инверсия x и y”. (i)
Dewerbatywy w ogóle pojawiają się przy czasownikach wybranych
grup semantycznych10, a badane w tekstach naukowych dewerbatywy
z formantem zerowym (¸) z uwagi na swoją specyfikę jeszcze bardziej
zawężają ten krąg. Są to głównie następujące grupy semantyczne czasowników:
1) Czasowniki-kompensatory11. Nie pełnią one samodzielnej funkcji
składniowej w zdaniu, lecz uczestniczą w transpozycji środków bezpośredniej nominacji na środki nominacji pośredniej, kompensując brakujący
kategorialno-składniowy element znaczenia: odczytują dane — prowadzą
odczyt danych. Podstawowe znaczenie czynności przekazywane jest dewerbatywem, natomiast kompensator wspomaga to znaczenie oraz wyraża
niezbędne właściwości gramatyczne czasownika, pozwalające całemu
wyrażeniu pełnić funkcję predykatywną. Por.:
Gdyby teraz nadać nazwę (NAME) i przejść do obsługi procesu (RUN),
to wejścia analogowe i binarne zostaną wyzerowane [...] (i)
W protokole CAN wszystkie urządzenia mają równorzędny dostęp do
magistrali. (i)
В упаковке сделаны с двух сторон радиальные прорези, через которые
головки считывания/записи накопителя получают доступ к диску. (i)
На смену технологии СD-ROM стремительно идет технология цифровых видеодисков DVD. (i)
Zob. m.in.: Z. Czapiga: Polipredykatywność zdania pojedynczego w języku polskim
i rosyjskim. Rzeszów 2003, s. 40–54; И. В. Космарская: Наблюдения..., s. 211–215;
P. Adamec: Очерк функционaльно-трансформационного синтаксиса современного
русского языка. Praha 1975.
11
Zob. klasyfikację czasowników w: Г. А. Золотова: Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. Москва 2001, s. 156–168; Г. А. Золотова, Н. К. Онипенко, М. Ю. Сидорова: Коммуникативная грамматика русского языка. Москва 1998, s. 59–80.
10
PR 2008 nr 1.indb 101
2008-02-28 19:14:12
102
Zofia Czapiga
Czasowniki-kompensatory to typ czasowników niepełnosemantycznych, które tworzą predykat razem z abstrakcyjnymi nazwami czynności,
stanu, jakości. Wartość kategorialno-semantyczna predykatu spoczywa
na rzeczowniku odczasownikowym z ¸, natomiast czasownik dodatkowo
werbalizuje znaczenie procesu lub cechy i wyraża formalno-gramatyczne
znaczenie predykatu. Wyróżnione konstrukcje analityczne łatwo dają się
zamienić na prostą formę predykatywną: nadać nazwę — nazwać, przejść
do obsługi — obsługiwać, mają dostęp — dostępują, получают доступ
— доступают, идет на смену — сменяет.
2) Czasowniki kauzatywne oznaczające powodowanie wykonania czegoś,
czyli oznaczające wpływ na osobę lub przedmiot, w rezultacie czego osoba
wykonuje czynność, doświadcza stanu, a przedmiot zmienia swój stan, jakość, właściwość (wymuszać co, powodować co, pozwalać na co, вызывать
что, порождать что, обеспечивать что, ослаблять что):
Funkcja biblioteczna io_update() powoduje [...] odbiór komunikatu
z obecnym stanem klawiszy i wejść sygnału z obiektu. (i)
Podstawową zaletą tego trybu transmisji jest to, że pozwala na długie
odstępy pomiędzy znakami. (i)
Результаты Девиса вызвали целый поток различных объяснений. (f)
В псевдокоде не приняты строгие синтаксические правила для записи команд, присущие формальным языкам, что облегчает запись
алгоритма на стадии его проектирования [...] (i)
Czasowniki kauzatywne wyspecjalizowały się w wyrażaniu zależności
kauzatywnych przy nazwach nieprzedmiotowych (nazwach czynności,
procesów, stanów): powodować przepływ, odbiór, przegrzew; облегчает
запись, выбор, поиск. Z punktu widzenia składni semantycznej zdania z czasownikami kauzatywnymi są zdaniami polipredykatywnymi,
polisubiektowymi: X powoduje, że Y przepływa; X облегчает то, что
Y записывает.
3) Czasowniki-komplikatory (konnektory)12. Są to predykaty stosunku
logicznego, wyrażające współzależność między zjawiskami, zdarzeniami,
faktami (prowadzi do; zależy od, warunkuje co, ведет, приводит к чему,
определяет что, обусловливает что, обеспечивает что):
12
Czasowniki-komplikatory (компликативные глаголы) wg Galiny Zołotowej to „неакциональные глаголы, вербализующие логическую связь между пропозициональными
компонентами полипредикативного предложения”. Zob.: Г .А. Золотова: Синтаксический словарь..., s. 431. Do tej kategorii semantycznej włącza ona czasowniki tworzące
konstrukcje kauzatywne, autoryzacyjne oraz wyrażające zależności między zjawiskami,
sytuacjami. Zob. tejże Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. Москва 2001,
s. 167. Termin konnektor (коннектор) używany jest m. in. w pracach: В. П. Казаков:
Синтаксис имен действия...; М. А. Кормилицына: Семантически осложненное...;
Т. В. Шмелева: Семантический синтаксис. Красноярск 1988.
PR 2008 nr 1.indb 102
2008-02-28 19:14:12
103
Modulacja PSK polega na skokowych zmianach fazy fali (pod)nośnej
o 180 stopni, z zachowaniem jej stałej amplitudy i częstotliwości. (t)
W układach kombinacyjnych zmiana stanu wyjść jest bezpośrednim następstwem zmiany stanu wejść [...] (i)
Каждый из путей ведет к общему выходу, так что работа алгоритма
будет продолжаться независимо от того, какой путь будет выбран. (i)
Shift (регистр) — обеспечивает смену регистра клавиш (верхнего
на нижний и наоборот) [...] (i)
Uznanie pełnoznaczności konnektorów (w odróżnieniu od czasowników
posiłkowych) pozwala traktować je jako jeden z głównych komponentów. Zdaniem Galiny Zołotowej konnektor pełni funkcję zdaniotwórczą
(предицирующий компонент предложения), a rozwijający zależny człon
nominalny — funkcję rozbudowy podstawowej struktury zdania (роль
осложнителя)13. Z drugiej jednak strony kompletność strukturalno-semantyczna modelu zdania z pominięciem dewerbatywu budzi wątpliwości:
modulacja PSK polega...; zmiana stanu wyjść jest następstwem...; каждый
из путей ведет...; shift (регистр) обеспечивает... W zdaniach bowiem
z konnektorami obligatoryjne jest wyrażenie obu propozycji14. Zdania tego
typu zajmują sferę przejściową między zdaniem pojedynczym rozbudowanym (polipredykatywnym) a złożonym. W ich strukturze semantycznej
konnektory sygnalizują zależności przyczynowo-skutkowe z różnych pozycji: od przyczyny do skutku (приводить, привлечь, предопределять)
bądź od skutku do przyczyny (объясняться, определяться, следовать).
Innymi słowy, wyrażają one logiczną propozycję, odzwierciedlającą rezultaty operacji mentalnych.
4) Czasowniki oznaczające prezentację, demonstrowanie, przekaz informacji o fakcie (pokazać co, przedstawić co, ilustrować co):
Przebiegi funkcji Bessela pierwszego rodzaju rzędów 0–4 pokazano na
rys. 4.4. (t)
[...] drugi składnik prawej strony tego wyrażenia przedstawia przebieg
o wysokiej częstotliwości [...] (t)
Typowym dla prezentacji polskim konstrukcjom z formą osobową na -no,
konotującym dodatkowy argument, w języku rosyjskim odpowiadają zdania,
w których ekwiwalent dewerbatywu zajmuje pozycję głównego argumentu,
jednak subiekt także nie jest wskazany:
Przeglądu filtrów o filtracji głównie elektrycznej dokonano opierając się
na podziale przetworników. Обзор фильтров, в основном с электрической
фильтрацией, сделан на базе классификации преобразователей. (n)
13
14
PR 2008 nr 1.indb 103
Г. А. Золотова: Синтаксический словарь..., s. 137.
В. П. Казаков: Синтаксис имен действия..., s. 34.
2008-02-28 19:14:13
104
Zofia Czapiga
W pracy przedstawiono wyniki badań analogowych. В работе
представлены результаты модельных опытов. (n)
5) Czasowniki egzystencjalne. Oznaczają one istnienie faktów, zdarzeń,
procesów (jest, są, występują, są zawarte, имеются, состоят):
Podczas transmisji polecenia [...] pole funkcji zawiera [...] odczyt zespołu
rejestrów, odczyt statusu, zapis rejestrów. (i)
Głowica posiada pojedynczą dźwignię blokady, obrót poziomy 360 stopni
oraz pochył w pionie w zakresie od -90° do +90°. (n)
В составе процессора имеется ряд специализированных дополнительных ячеек памяти, называемых регистрами. (i)
[...] что программа состоит из набора команд, которые выполняются
процессором автоматически друг за другом в определенной последовательности. (i)
Czasowniki egzystencjalne z osłabionym znaczeniem leksykalnym potwierdzają obecność / nieobecność nazwanych pojęć, zdarzeń, faktów w określonej
przestrzeni oraz urealnienie pewnych faktów: = w polu funkcji jest / znajduje się
odczyt zespołu rejestrów, odczyt statusu, zapis rejestrów; ряд ячеек имеется
/ есть в составе процессора. Usunięcie członu nominalnego czyni zdanie
komunikacyjnie niekompletnym, co świadczy o doniosłości tego członu
w strukturze zdania (*Głowica posiada; *программа состоит).
6) Predykaty oznaczające możliwość, konieczność realizacji jakiegoś faktu
lub fazę tej realizacji (można uzyskać zmiany). Pojawiają się tu modyfikatory
modalne i fazowe, które funkcji składniowej nie pełnią samodzielnie, lecz
w połączeniu z bezokolicznikiem:
Wielkością wyjściową obiektu jest parametr, którego wartość pozwala
wnioskować o przebiegu procesu (y na rys. 4.2). (i)
Znając transmitancję układu, można obliczyć przebieg odpowiedzi y(t)
na dowolne wymuszenie u(t), korzystając z zależności [...] (i)
Диски СD-MO можно многократно использовать для записи. (i)
Один мощный сервер может обслуживать запросы большого количества пользователей. (i)
Czasowniki modalne i fazowe nie są samodzielnymi członami zdania,
lecz modyfikatorami predykatu, łącznie z którym zapowiadają możliwość
realizacji czynności, faktu: wartość x pozwala wnioskować o tym, jak przebiega proces...; диски СD-MO можно многократно использовать для
того, чтобы на них записывать...
7) Predykaty oznaczające odniesienie jakościowego charakteru głównego
argumentu do argumentów zależnych -— zdarzeń, procesów:
[...] a Q jest dobrocią tego obwodu. (t)
W układzie tym jest ważne, aby obecność filtru nie wpływała na pracę
samego prostownika [...] (t)
PR 2008 nr 1.indb 104
2008-02-28 19:14:13
105
Размер атома определяется размерами его электронной оболочки
и составляет ~10-8 см, что в десятки тысяч раз превышает размер
атомного ядра. (f)
Универсальная установка проста и надежна в работе, имеет малый вес,
мобильна, оснащена легким, удобным в работе индуктором [...] (n)
Przysądzanie cechy jakościowej nazwanemu bądź nienazwanemu subiektowi dokonuje się poprzez odniesienie do innego argumentu: Q jest
dobrocią tego, co obwodzi; X jest podobny do przekroju = do tego, co jest
przekrojone. Są to głównie predykaty imienne.
8) Czasowniki mentalne. Sygnalizują one umysłową percepcję zdarzeń,
procesów:
Zapisując funkcję w postaci skróconej iloczynu, należy pamiętać [...]
o odpowiedniej zmianie operatorów. (i)
Załóżmy ponadto, że przebieg sygnału wejściowego znamy tylko w zakresie czasu (to, t) [...] (i)
Если в составе атомного ядра нет электронов, то откуда же берутся электроны, которые наблюдаются при радиоактивном распаде ядер? (f)
С помощью изотопической инвариантности сильных взаимодействий
в дальнейшем удалось предсказать массы и электрические заряды
некоторых новых элементарных частиц. (f)
W tekstach naukowych subiekt percepcji umysłowej rzadko bywa wskazywany na powierzchni.
8) Czasowniki identyfikujące, kwalifikujące zjawiska, pojęcia (co do
rodzaju, postaci):
Układem przełączającym (automatem cyfrowym) nazywamy układ służący do przetwarzania sygnałów dwuwartościowych (binarnych). (i)
Obrót w lewo [...] uważa się za obrót w kierunku dodatnim [...] (t)
Такой язык принято называть языком программирования, а запись
алгоритма на этом языке — программой для компьютера. (i)
К основным функциям сетевых ОС относят: защиту от несанкционированного доступа [...] (i)
Są to typowe dla stylu naukowego konstrukcje stanowiące swego rodzaju
definicje pojęć, procesów bądź dające ich klasyfikację.
Jak widać, w tekstach naukowych dewerbatyw z ¸ odnosi się głównie do
czasowników nieakcjonalnych, tj. takich, które nie nazywają czynności desygnatu, lecz w rodzaju czynności przejawia się istnienie desygnatów, pojęć,
ich zależności, stany i właściwości15. Czasowniki akcjonalne w badanym
materiale nazywają percepcję mentalną oraz wszelkie operacje logiczne.
W tekstach naukowych czasowniki nazywające konkretne czynności fi15
PR 2008 nr 1.indb 105
Tamże, s. 159.
2008-02-28 19:14:13
106
Zofia Czapiga
zyczne odnoszące się do argumentu (obiektu) konkretnie wskazanego lub
domyślnego subiektu w zasadzie pojawiają się sporadycznie. Wiąże się to ze
specyfiką stylu naukowego, z jego abstrakcyjnym charakterem, z zasadniczą
funkcją nauki „dążącej do uogólnień, operującej pojęciami i odwołującej
się do rozumu, nie do wyobraźni i uczuć”16. Akty komunikacji naukowej
nastawione są na nominację działań, zdarzeń, procesów. Używane leksemy
oznaczające pojęcia i czynności abstrakcyjne, uwypuklające stosunki między
pojęciami, pełnią przede wszystkim funkcję narzędzia myśli.
Reasumując, należy podkreślić, że prymarną funkcją dewerbatywów jest
rozbudowa struktury zdania pojedynczego poprzez wprowadzenie do niej
obok głównego związku predykatywnego dodatkowej jednostki, będącej
zależną propozycją. Wyrażenie propozycji dewerbatywem z ¸ realizuje się
w oparciu o ograniczony krąg czasowników pełnosemantycznych. Powstałe
w ten sposób zdania polipredykatywne łatwo transformują się w zdania
złożone, natomiast zdania z czasownikami niepełnosemantycznymi takiej
transformacji nie dopuszczają. Formalnie pojedyncze zdania z dewerbatywami są semantycznie złożone, co jest niezwykle istotne w stylu naukowym,
w którym chodzi o przekaz jak największej porcji informacji w możliwie
zwartej, zwięzłej formie17. Rozwój stylu naukowego demonstruje tendencję
do kompresji mowy naukowej, związanej ze zwiększeniem pojemności znaczeniowej i ekonomiczności środków jej wyrażania. Nastąpiła aktywizacja
zdań pojedynczych w tekstach naukowych: wyrażają one te same znaczenia,
które może wyrażać zdanie złożone, przy czym dochodzi do wyraźnego
zwiększenia rozmiaru zdania pojedynczego18. Mimo swej długości zdania
tekstów naukowych zwykle są przejrzyste i jasne. Por. następujące zdanie
z rosyjskiego tekstu informatycznego:
Он (Norton Commander — Z. Cz.) обеспечивает: создание, копирование, пересылку, переименование, удаление, поиск файлов, а также
изменение их атрибутов; просмотр текстовых файлов; [...] запуск
программ; поддержку межкомпьютерной связи [...] (i)
Nominalizacje odczasownikowe są tu bardzo wygodnym środkiem formalizacji struktury predykatowo-argumentowej: każdy dewerbatyw to implicytna jednostka predykatywna, stąd przekazanie tej informacji w formie
H. Kurkowska, S. Skorupka: Stylistyka polska. Zarys. Warszawa 1964, s. 271.
O cechach stylu naukowego zob. m.in.: S. Gajda: Funkcjonowanie leksyki we współczesnym polskim tekście naukowym. W: Z zagadnień słownictwa współczesnego języka
polskiego. Wrocław 1978, s. 99–101; В. Н. Прохорова: Русская терминология (лексикосемантическое образование). Москва 1996.
18
Г. Н. Акимова: Новые явления в синтаксическом строе современного русского
языка. Москва 1982, s. 37–43. O sferze przejściowej między zdaniem pojedynczym
a złożonym zob. m.in.: В. В. Бабайцева: Явления переходности в грамматике русского
языка. Москва 2000, s. 517–521.
16
17
PR 2008 nr 1.indb 106
2008-02-28 19:14:13
107
odrębnych zdań bardzo powiększyłoby rozmiar wypowiedzenia i uczyniłoby
trudnym w odbiorze. (Por.: Norton Commander обеспечивает то, что
файлы создаются, файлы копировуются, файлы можно пересылать,
можно их переименовать, можно их удалять, можно искать файлы,
а также изменять их атрибуты, можно просматривать текстовые
файлы, можно запускать программы, можно поддерживать то (тот
факт), что компьютеры связываются (связаны) между собой [...]). Niedopuszczalność tego typu wypowiedzeń sprawia, że w tekstach naukowych
szeroko używane są nominalizacje, przy czym przeważają formacje na -nie,
-ka; -ние, -ка, a w tekstach nauk ścisłych nierzadkie są również formacje
z ¸ jako specjalistyczne terminy naukowe. Nagromadzenie jednorodnych
członów zdania sprzyja przekazowi większej porcji informacji, dopuszcza
możliwość dodatkowego rozwinięcia treści, ponieważ człony jednorodne
mają swoje określniki, a to w konsekwencji zwiększa szereg potencjalnych
jednostek predykatywnych. Nasycenie informacyjne tekstu zależy nie tylko
od leksykalno-morfologicznej postaci członów jednorodnych, lecz przede
wszystkim od ich ilości.
Zofia Czapiga
ОТГЛАГОЛЬНЫЕ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ С НУЛЕВЫМ ФОРМАНТОМ
В ПРИГЛАГОЛЬНОЙ ПОЗИЦИИ В НАУЧНЫХ ТЕКСТАХ
ПОЛЬСКОГО И РУССКОГО ЯЗЫКОВ
Резюме
Статья посвящена семантико-синтаксической характеристике девербативов с нулевым формантом в приглагольной позиции в научных текстах польского и русского
языков. Примарной функцией девербативов является осложнение структуры простого
предложения путем углубления субъектно-предикатной перспективы высказывания
в рамках обязательных компонентов семантической структуры. Актантная позиция
девербатива возможна лишь при глаголах-модификаторах, глаголах-компенсаторах,
глаголах логического отношения (компликаторах), каузативных, ментальных и квалификативных глаголах. Сочетание девербатива с полнознаменатнльными глаголами
ведет к полипредикативности предложения, конструкции же с неполнознаменательными
глаголами образуют аналитическую форму главного предиката.
PR 2008 nr 1.indb 107
2008-02-28 19:14:13
108
Zofia Czapiga
Zofia Czapiga
VERBAL NOUNS WITH ZERO FORMATIVE
IN THE POSITION NEXT TO THE VERB
IN ACADEMIC WRITING IN POLISH AND RUSSIAN
Summary
The article discusses semantic and syntactic characteristics of deverbatives with zero formative in position next to the verb in academic writing in Polish and Russian languages. The
primary function of deverbatives is making the structure of a simple sentence more complex
by developing the subject-predicate perpective. Collocation of a verb noun and a verb with
full semantic meaning leads to the polypredicative sentence and collocation of a verb noun
with an auxiliary verb makes the analytic form of the main predicate.
PR 2008 nr 1.indb 108
2008-02-28 19:14:14
2008, nr 1 (121)
Anna Stasienko
Uniwersytet Rzeszowski
DEADIEKTYW W POZYCJI PRZYRZECZOWNIKOWEJ
WE WSPÓŁCZESNYM JĘZYKU ROSYJSKIM I POLSKIM
Członem zdania zajmującym pozycję przyrzeczownikową jest przydawka
(atrybut). Oprócz rzeczownika nadrzędnikiem w takim związku może być zaimek rzeczownikowy, liczebnik rzeczownikowy, urzeczownikowiony przymiotnik lub imiesłów odmienny, tj. każdy wyraz oznaczający przedmiot1.
Przydawka określa podstawę poprzez przypisanie jej cechy, właściwości
(często wyróżniającej). Ten rodzaj atrybutu określa się mianem przydawki
właściwościowej. Ponadto wyróżnia się jeszcze przydawki przejęte od
innych części mowy (głównie od czasowników)2. Są to przydawki: dopełnieniowe, podmiotowe i okolicznościowe. Dopełnieniowe i podmiotowe
łączą się z nadrzędnikiem na zasadzie składni rządu, a okolicznościowe
— składni przynależności. Oddzielną grupę stanowią przydawki
orzekające, które łączą w sobie funkcję atrybutu i orzeczenia, gdyż
nie tylko oznaczają jakość członu określanego, ale również orzekają
o jej istnieniu.
Biorąc pod uwagę kryterium formalne, tj. części mowy i formy fleksyjne, którymi wyrażone są przydawki, wyróżnia się zasadniczo dwie grupy:
przydawki przymiotne (ros. согласованные определения) i rzeczowne
1
Encyklopedia języka polskiego. Red. S. Urbańczyk. Wrocław 1994, s. 271; Encyklopedia
językoznawstwa ogólnego.Red. K. Polański. Wrocław 1993, s. 431; Encyklopedia wiedzy
o języku polskim.Red. S. Urbańczyk. Wrocław 1978, s. 265; Z. Klemensiewicz: Zarys składni
polskiej. Warszawa 1969, s. 56; V. Koseska–Toszewa: Gramatyka konfrontatywna rosyjskopolska. Składnia. Warszawa 1993, s. 55–57; J. Lukszyn: Gramatyka opisowa współczesnego
języka rosyjskiego. Składnia. Warszawa 1987, s. 42-43; A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem). Warszawa 1998, s. 269; S. Szober: Gramatyka języka polskiego.
Warszawa 1963, s. 312; П. А. Лекант: Синтаксис простого предложения в современном
русском языке. Москва 2004, s. 182; Д. Э. Розенталь, М. А. Теленкова: Словарь-справочник лингвистических терминов. Москва 2001, s. 277; Д. Э. Розенталь, И. Б. Голуб,
М. А. Теленкова: Современный русский язык. Москва 2002, s. 313–314.
2
Z. Klemensiewicz: Zarys…, s. 56-65; Encyklopedia językoznawstwa..., s. 432.
PR 2008 nr 1.indb 109
2008-02-28 19:14:14
110
Anna Stasienko
(ros. несогласованные определения)3. Przydawki rzeczowne łączą się
z członem określanym na zasadzie składni zgody4 (człowiek instytucja,
miasto Kraków, król Kazimierz; город-крепость, художник-пейзажист,
спортсмены-москвичи), wyjątkowo przynależności (wyroby z bursztynu;
человек из толпы) oraz rządu (miłość matki, pisanie listów, historia sztuki,
улицы города, успехи науки, история страны). Te ostatnie przyjmują
najczęściej formę dopełniacza i charakteryzują nadrzędnik ze względu na
właściwość (liść akacji; зелень трав), przynależność (oczy Alicji; лицо
человека), oraz, jeśli podstawa określa miarę, ilość — wskazują na liczony
przedmiot (kosz jabłek; ведро воды)5. Przydawki w składni rządu mogą
przybierać też formy pozostałych przypadków zależnych z przyimkami lub
bez, a ich semantykę stanowi stosunek zachodzący między rzeczownikiem
określającym a określanym wyrażony formą przypadka6.
Chcąc coś dodatkowo orzec o argumencie wchodzącym w skład
struktury predykatowo–argumentowej, nadawca dołącza do niego określone wyrażenie predykatywne7. Na przykład w zdaniu Piotr przeczytał
interesującą książkę; Петр прочитал интересную книгу o jednym
z argumentów predykatu przeczytać / прочитать orzeka się dodatkową
cechę interesująca / интересная. W rezultacie w zdaniu formalnie pojedynczym zespalają się dwie struktury predykatowo–argumentowe: Piotr
przeczytał książkę / Петр прочитал книгу i Książka była interesująca
/ Книга была интересная.
3
A. Nagórko: Zarys gramatyki…, s. 270–273; S. Jodłowski: Podstawy polskiej składni. Warszawa 1976, s. 85-88; Encyklopedia językoznawstwa..., s. 432; Д. Э. Розенталь,
М. А. Теленкова: Словарь-справочник..., s. 277–278; Д. Э. Розенталь, И. Б. Голуб,
М. А. Теленкова: Современный..., s. 314. Dodatkowo przydawki w obu językach mogą
być wyrażone przysłówkiem, bezokolicznikiem, konstrukcjami zleksykalizowanymi, skupieniami wyrazowymi jak również mogą być wprowadzane wskaźnikami zespolenia oraz
wyrazami i wyrażeniami pełniącymi ich funkcję. Zob. m. in.: S. Jodłowski: Podstawy…,
s. 88–90; Н. C. Валгина, Д. Э. Розенталь, М. И. Фомина, В. В. Цапукевич: Современный
русский язык. Москва 1966, s. 329–333.
4
W języku rosyjskim ten typ przydawki nazywa się приложение. Zob. m. in.: J. Lukszyn:
Gramatyka opisowa…, s. 43–44; П. А. Лекант: Синтаксис простого…, s. 185–187;
Д. Э. Розенталь, М. А. Теленкова: Словарь-справочник..., s. 381–384; Д. Э. Розенталь,
И. Б. Голуб, М. А. Теленкова: Современный..., s. 315–316; Н. C. Валгина, Д. Э. Розенталь, М. И. Фомина, В. В. Цапукевич: Современный…, s. 333–335.
5
M. Bobran: Очерк синтаксиса простого предложения русского и польского языков.
Rzeszów 1974, s. 95–97; Encyklopedia wiedzy…, s. 265; Encyklopedia języka…, s. 271;
A. Nagórko: Zarys gramatyki…, s. 271–272.
6
M. Bobran: Очерк..., s. 102–104, 122–123; A. Nagórko: Zarys gramatyki…, s. 273; П. А.
Лекант: Синтаксис простого…, s. 183–185; Н. s. Валгина, Д. Э. Розенталь, М. И. Фомина, В. В. Цапукевич: Современный…, s. 330–331; Д. Э. Розенталь, И. Б. Голуб,
М. А. Теленкова: Современный..., s. 315.
7
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego. Kraków 2001, s. 308.
PR 2008 nr 1.indb 110
2008-02-28 19:14:14
DEADIEKTYW W POZYCJI PRZYRZECZOWNIKOWEJ...
111
Również formalnie pojedyncze zdania z deadiektywem8 w funkcji przydawki w rzeczywistości są konstrukcjami polipredykatywnymi, gdyż nomina
essendi stanowią dodatkowe jednostki predykatywne. Konstrukcje tego typu
transformują się w zdania złożone przydawkowe:
Мне кажется, что и вы поражены результатами вашей проницательности,
— заметила она → вы поражены результатами того, что вы проницательны;
Zdaje się, że i pan jest zaskoczony rezultatami pańskiej przenikliwości — zauważyła
→ pan jest zaskoczony rezultatami tego, że jest pan przenikliwy (Грин).
Rosyjskie i polskie abstrakcyjne nazwy cech, jakości, właściwości nieczęsto występują w funkcji przydawki. Przyimienną pozycję zajmują one
zaledwie w 13% zebranego materiału faktograficznego9.
1. Deadiektywy w funkcji atrybutywnej najczęściej występują przy rzeczownikach niepochodnych (pierwotnych). Odnoszą się one głównie do konkretnych
nazw nieosobowych (130 zdań, co stanowi 50% konstrukcji z deadiektywem
w funkcji atrybutywnej) i rzeczowników abstrakcyjnych (21 zdań — 8%), np.:
Получить энергию в степи и во всем мире из любой точки освещенной бесконечности; Otrzymanie w stepie i na całym świecie energii z dowolnego punktu
nieskończoności (Платонов).
Я вижу лица, напоминающие дни опасности и веселья, случайностей,
похождений, тревог, дел и радостей; Widzę osoby, które przypominają mi dni
niebezpieczeństw i wesela, zdarzeń, przygód, obaw i radości (Грин).
Постепенно навстречу лету всходила трава и наряжалась в свои цветы
молодости; Stopniowo na powitanie lata wschodziły zioła i stroiły się w barwy
młodości (Платонов).
8
Deadiektywy (nomina essendi) to podklasa abstrakcyjnych rzeczowników odprzymiotnikowych, których prymarna semantyka to znaczenie abstrakcyjnej cechy, jakości, właściwości.
Zob. m. in.: Г. А. Золотова: Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. Москва
2003, s. 223-227; З. Чапига: Деадъектив в структуре полипредикативного предложения
в польском и русском языках. B кн.: Русистика и современность. Языкознание. Ред.
М. Бобран. Rzeszów 1999, s. 203–214; L. Jochym: Rzeczowniki z sufiksem -ость i polskie
rzeczowniki z -ość. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 1964, z. 19, Filologia
Rosyjska, s. 125–141; Русская грамматика. Pед. Н. Ю. Шведовa. T. 1. Словообразование
и морфология. АН СССР. Москва 1980, s. 177–183.
9
Niniejszy opis jest kontynuacją badań nad funkcjonowaniem rosyjskich i polskich
deadiektywów. Zob m. in. prace autora: O subiekcie w zdaniach z deadiektywem w pozycji
głównego argumentu w języku polskim i rosyjskim. W: Świat Słowian w języku i kulturze VI.
Red. E. Komorowska, Ż. Kozicka-Borysowska. Szczecin 2005, s. 254–259; Деадъектив
в функции подлежащего в русском и польском языках (на материале художественных
текстов). W: Русистика и современность. Языкознание 4. Red. Z. Czapiga. Rzeszów
2005, s. 205–212; Z badań nad zdaniami z mianownikową formą deadiektywu w języku rosyjskim i polskim.W: Literatury i języki wschodniosłowiańskie z perspektywy początku XXI
wieku.Red. A. Ksenicz, B. Tichoniuk, Zielona Góra 2007, s. 325–332. Materiał faktograficzny
pochodzi z XX-wiecznej literatury rosyjskiej i jej przekładów na język polski.
PR 2008 nr 1.indb 111
2008-02-28 19:14:14
112
Anna Stasienko
[…] слишком серьезные последствия это может иметь, чтобы оставлять хотя
бы малейшую тень недоговоренности, неясности в своей позиции; […] zbyt
poważne następstwa może mieć ta rozmowa, by zostawić choć cień niepowodzenia
czy wątpliwości co do swojego stanowiska (Рыбаков).
Мне кажется, что и вы поражены результатами вашей проницательности,
— заметила она; Zdaje się, że i pan jest zaskoczony rezultatami pańskiej przenikliwości — zauważyła (Грин).
Pozycja przy rzeczownikach konkretnych jest nietypowa dla deadiektywów, stąd w przytoczonych kontekstach rzeczowniki te użyte są przeważnie
nie w swym prymarnym znaczeniu, lecz w znaczeniu przenośnym. Konstrukcje z tego typu nadrzędnikiem nabierają znamion metaforyczności:
точка бесконечности — punkt nieskończoności; тень недоговоренности,
неясности — cień niepowodzenia, wątpliwości itp.
Deadiektywy — nazwy cech, jakości, właściwości pełniące w zdaniu
funkcję atrybutywną nie zatracają swej semantyki. Jednak znaczenie przydawki mieści się nie w samym rzeczowniku określającym, ale w stosunku
zachodzącym między nim a rzeczownikiem określanym10. W przytoczonych
zdaniach stosunek ten wyrażony jest formą dopełniacza: точки бесконечности → точки, которая была бесконечна, дни опасности и радостей
→ дни, которые были опасны(е) и радостны(е); punktu nieskończoności
→ punktu, który był nieskończony, dni niebezpieczeństw i radości → dni,
które były niebezpieczne i radosne.
2. Dość często (32%) abstrakcyjne nazwy cech określają dewerbatywy,
tj. derywaty odczasownikowe nazywające uprzedmiotowione czynności,
procesy, stany11:
[…] даже изо рта старика, благодаря его уставшему дыханию, выходила
скука старости и сомнения; […] z ust starego, wraz z jego znużonym oddechem
wydobywała się udręka starości i zwątpienia (Платонов).
Испуг, но не настоящий, а испуг радости, смешанный с нежеланием освободиться и, должно быть, с глупой улыбкой, помешал мне воскликнуть; Przestrach, ale nie ten prawdziwy — przestrach radości, któremu towarzyszyła niechęć
wyswobodzenia się i, zapewne, niemądry uśmiech, nie pozwolił mi wydobyć głosu
(Грин).
Ивашкин сразу посерьезнел, снова проникся сознанием исключительности
своей профессии; Iwaszkin od razu spoważniał, znów przeniknęło go poczucie
wyjątkowości posiadanego zawodu (Рыбаков).
[…] и я зная, что получу такой ответ, помог недоразумению точным описанием
костюма и всей наружности неизвестной девушки; […] ja zaś spodziewając się
takiej odpowiedzi, starałem się naprowadzić go na właściwy ślad podając dokładny
opis ubrania i całej powierzchowności nieznajomej dziewczyny (Грин).
S. Szober: Gramatyka…, s. 313; П. Лекант: Синтаксис простого..., s. 183.
Z. Czapiga: Polipredykatywność zdania pojedynczego w języku polskim i rosyjskim,
Rzeszów 2003, s. 25.
10
11
PR 2008 nr 1.indb 112
2008-02-28 19:14:15
113
Во вторую минуту внезапно проходит холодная волна под ложечкой, а вслед
за этим начинается необыкновенное пояснение мыслей и взрыв работоспособности; W następnej chwili przez mózg przepływa niespodziewanie chłodna fala, po
czym nadchodzi niebywała jasność umysłu i wybuch aktywności (Булгаков).
Zarówno deadiektywy, jak i dewerbatywy w strukturze głębokiej zdania
stanowią dodatkowe struktury predykatowo-argumentowe. Tak więc, formalnie pojedyncze zdania z deadiektywami odnoszącymi się do dewerbatywów
zawierają co najmniej trzy jednostki predykatywne:
[…] испуг радости, […] помешал мне воскликнуть → я испугался того, что
я был радостен и это помешало мне в том, чтобы воскликнуть; […] przestrach
radości, […] nie pozwolił mi wydobyć głosu → przestraszyłem się tym, że byłem
radosny i to nie pozwoliło mi na to, żeby wydobyć głos (Грин).
Ивашкин сразу посерьезнел, снова проникся сознанием исключительности
своей профессии → Ивашкин проникся тем, что он сознавал, что его профессия
исключительна; Iwaszkin od razu spoważniał, znów przeniknęło go poczucie wyjątkowości posiadanego zawodu → Iwaszkin poczuł, że jego zawód jest wyjątkowy
i to go przeniknęło (Рыбаков).
3. Na uwagę zasługują również dość często występujące (10%) struktury
чувство + dopełniacz deadiektywu:
Я повернулся с неприятным чувством зависимости, какое испытывает
всякий, если хозяева делаются бесцеремонными; Odwróciłem się z nieprzyjemnym uczuciem zależności, jakiego doznaje każdy, kiedy gospodarze stają się
bezceremonialni (Грин).
Неиспытанное чувство полного удовольствия, крепости и необходимости
своей жизни охватило Пухова; Puchowa ogarnęło nieznane mu dotąd uczucie
absolutnego zadowolenia, jakiejś siły i niezbędności własnego życia (Платонов).
Краткое человеческое чувство радости о живом, выросшем сыне прошло
или его вовсе не было, а было одно изумление редкой встречей; Krótkotrwałe
uczucie ludzkiej radości na widok żywego, dorosłego syna minęło już, a może nie
istniało w ogóle, może było to tylko zdumienie wywołane niezwykłym spotkaniem
(Платонов).
Плакали дети, увеличивая чувство тревоги и беспомощной жалости; Płacz
dzieci potęgował uczucie niepokoju i bezsilnej litości (Платонов).
Последние сомнения оставили меня, и чувство гордости, неизменно являющееся каждый раз, когда я верно ставил диагноз, пришло ко мне; Pozbyłem się
ostatnich wątpliwości — przyszło poczucie dumy, które pojawiało się niezmiennie
za każdym razem, gdy stawiałem słuszną diagnozę (Булгаков).
W polskim przekładzie konstrukcjom tym odpowiadają uczucie, poczucie + deadiektyw w dopełniaczu: uczucie niezbędności, uczucie radości,
poczucie dumy.
W związkach składniowych opartych na składni rządu nadrzędny rzeczownik wymaga odpowiedniej formy przypadkowej od rzeczownika
PR 2008 nr 1.indb 113
2008-02-28 19:14:16
Anna Stasienko
114
podrzędnego12. W zdecydowanej większości wypadków jest to dopełniacz
— przypadek syntaktycznie predestynowany do pełnienia funkcji przydawki13. Przydawki rzeczowne mogą przybierać też formy pozostałych
przypadków zależnych z przyimkami lub bez.
Deadiektywy w funkcji atrybutywnej zazwyczaj przyjmują formę dopełniacza (91%), np.:
Я вижу лица, напоминающие дни опасности и веселья, случайностей,
похождений, тревог, дел и радостей; Widzę osoby, które przypominają mi dni
niebezpieczeństw i wesela, zdarzeń, przygód, obaw i radości (Грин).
Плакали дети, увеличивая чувство тревоги и беспомощной жалости; Płacz
dzieci potęgował uczucie niepokoju i bezsilnej litości (Платонов).
Rzadziej deadiektywy w funkcji atrybutywnej występują w innych formach:
— о Nl
Как выяснилось, это были домовладельцы, таможенные чины, торговцы,
один офицер; я не ожидал ни гимнов искусству, ни сладких или восторженных
замечаний о глубине тщательно охраняемых впечатлений; Jak się wyjaśniło, byli
to właściciele domów, urzędnicy celni, handlowcy i jeden oficer. Nie oczekiwałem ani
hymnów na cześć sztuki, ani ckliwych lub entuzjastycznych uwag o głębi starannie
strzeżonych doznań (Грин).
Далее попалось заявление жителей хутора Девьи Дубравы о необходимости
присылки им аэроплана для подгонки туч в сухое летнее время; Następnie natrafił
na podanie mieszkańców chutoru Dewi Dubrawy, domagających się aeroplanu, który
naganiałby chmury podczas bezdeszczowego lata (Платонов).
Formy о Nl oznaczają przedmiot, temat, treść, cel lub skutek czynności
określonej w wyrazie nadrzędnym. W przytoczonych zdaniach wyrazami
nadrzędnymi są rzeczowniki odczasownikowe замечание, заявление, będące uprzedmiotowionymi nazwami oznaczającymi czynność mówienia,
myślenia, a deadiektywy nazywają przedmiot tej czynności.
W ostatnim zdaniu w polskim przekładzie deadiektyw został pominięty.
— к Nd / z Ni; w Na
Лучистые веера, скачущие овалы и кидающиеся из угла в угол огневые черты
были, как полет в стены стремительной золотой стаи, видимой лишь в момент
прикосновения к плоскости; Promieniste wachlarze, skaczące owale i ciskające
się z kąta w kąt ogniste krechy wyglądały jak złote stado w bystrym locie, widziane
jedynie w chwili zetknięcia się z płaszczyzną ściany (Грин).
12
13
H. Wróbel: Gramatyka..., s. 258–259.
Encyklopedia językoznawstwa..., s. 171.
PR 2008 nr 1.indb 114
2008-02-28 19:14:16
115
Полный тревожного внимания к тоскливости дня, он прожил его раздражительно и печально: его как бы позвал кто-то, но он забыл кто и куда; Pełen
niepokoju, zasłuchany w melancholię tego dnia, przeżył go w rozdrażnieniu i smutku.
Jak gdyby ktoś go przyzywał, a on zapomniał, kto i dokąd (Грин).
W pierwszej parze zdań wyrażenia к Nd / z Ni dają charakterystykę lokatywną zjawiska, natomiast w kolejnej parze pojawiająca się w rozwiniętym
określeniu predykatywnym konstrukcja к Nd charakteryzuje abstrakcyjny
stan ze względu na odniesienie do wydarzeń dnia. Polski odpowiednik
w melancholię pełni rolę kolejnego argumentu w strukturze rozwiniętego
określenia predykatywnego.
— в Nl / w Na
За время сомнения в правильности жизни он редко ел спокойно, всегда чувствуя свою томящую душу; W czasach wątpienia w słuszność życia rzadko kiedy jadł
spokojnie, bo zawsze czuł swą udręczoną duszę (Платонов).
И надо отвечать так, чтобы не вызвать сомнений в своей искренности, но и так,
чтобы его не взяли в органы; I trzeba odpowiedzieć tak, żeby nie zwątpili w jego
szczerość, ale jednocześnie żeby go nie wzięli do pracy w organach (Рыбаков).
W przytoczonych zdaniach rosyjskim nadrzędnikiem jest rzeczownik
сомнение, który przejął składnię po podstawie słowotwórczej — czasowniku сомневать. Podobnie jest w polskim wariancie — derywat wątpienie
i czasownik (z)wątpić rządzą biernikiem z przyimkiem w. W ostatnim zdaniu
polski deadiektyw szczerość zajmuje pozycję przyczasownikową i pełni
funkcję kolejnego argumentu.
— в/w Na
Вощев встал и, еще не имея полной веры в общую необходимость мира,
пошел есть, стесняясь и тоскуя; Woszczew wstał i choć nie miał jeszcze zupełnej
wiary w niezbędność świata, poszedł jeść, skrępowany i zasmucony (Платонов).
— за Na
Конечно, я попросил у нее извинения за бессмысленную грубость; Ma się
rozumieć, natychmiast ją przeprosiłem (Булгаков).
W polskim przekładzie deadiektyw został opuszczony, stąd struktura
semantyczna wypowiedzenia jest wyraźnie zubożona.
— с Ni / w Nl
Раз она оглянулась, и лесная громада с ее пестротой, переходящей от дымных столбов света в листве к темным расселинам дремучего сумрака, глубоко
PR 2008 nr 1.indb 115
2008-02-28 19:14:16
Anna Stasienko
116
поразила девочку; Rozejrzała się i leśny masyw w całej skali barw — od mglistych
słupów światła wśród listowia do ciemnych rozpadlin gęstego mroku — głęboko
wstrząsnął dziewczynką (Грин).
— без/bez Ng
Кроме того, смуглые, чистые руки, без шершавости и мозолей, и упрямое,
дергающееся во сне, худое лицo с черной, заботливо расчесанной бородой
являли без других доказательств, прямым внушением черт, что этот человек
не из низшей команды судна; Poza tym — śniade, czyste ręce, bez spierzchnięć
i odcisków, uparta, drgająca we śnie szczupła twarz z czarną, troskliwie wypielęgnowaną bródką, sugerowały same, bez innych dowodów, że człowiek ten nie należy
do niższej rangą obsługi statku (Грин).
Forma с Ni oznacza obecność, natomiast без/bez Ng nieobecność cechy
nazwanej w deadiektywie.
— против Ng / na Na
Он всегда наливался тяжелым гневом против глупости человека; Zawsze
ogarniał go ciężki gniew na ludzką głupotę (Платонов).
— от Ng / przed Ni
[…] его основное чувство жизни стремилось к чему-либо надлежащему на
свете, и тайная надежда мысли обещала ему далекое спасение от безвестности
всеобщего существования; Jego podstawowe życiowe uczucie dążyło ku jakiejś
należytości i tajemna myślowa nadzieja obiecywała mu jakiś odległy ratunek przed
niewiadomością powszechnego istnienia (Платонов).
W przytoczonych zdaniach nadrzędnikami często są rzeczowniki pochodne od
czasowników, które w większości wypadków przejmują konotację swoich podstaw słowotwórczych, np.: верить / вера в необходимость мира, извиняться
/ извинение за грубость, спасать / спасение от безвестности; wierzyć /
wiara w niezbędność świata, ratować / ratunek przed niewiadomością.
Zdania z deadiektywem pełniącym funkcję atrybutywną w porównywanych językach w większości przypadków (61%) są zbieżne. Różnice dotyczą
przypadków, kiedy:
— w polskim tłumaczeniu deadiektyw jest pominięty (32 zdania):
В смысле бездарности — это было нечто совершенно особенное, потрясающее!; Była to zupełnie niesłychana, wstrząsająca grafomania (Булгаков).
Действительно, Экус, организм которого был разрушен длительными видениями тонкостей гениального механизма, скончался очень скоро после того, как
разбогател, и я, сказав о том автомату, услышал такое замечание […]; Istotnie,
PR 2008 nr 1.indb 116
2008-02-28 19:14:16
117
Ekus, którego organizm zniszczyło długotrwałe nerwowe napięcie podczas budowy
cudownego mechanizmu, umarł wkrótce po zdobyciu majątku, a gdy powiedziałem
o tym automatowi, usłyszałem taką uwagę […] (Грин).
Прушевскому казалось, что все чувства его, все влечения и давняя тоска
встретились в рассудке и сознали самих себя до самого источника происхождения, до смертельного уничтожения наивности всякой надежды; Pruszewski
miał wrażenie, że w jego mózgu zbiegły się wszystkie dawne uczucia, upodobania
i smutki — aby rozpoznać siebie same, aż do najgłębszego sedna i zamordowania
każdej najsłabszej nadziei (Платонов).
В нем бушевал бес деятельности; Zupełnie jakby diabeł w niego wstąpił
(Рыбаков).
Конечно, я попросил у нее извинения за бессмысленную грубость; Ma się
rozumieć, natychmiast ją przeprosiłem (Булгаков).
W zasadzie każdy z wyróżnionych rosyjskich deadiektywów ma w języku
polskim dokładny odpowiednik, zatem pominięcie fragmentu bądź swobodne jego przetłumaczenie jest wynikiem autorskiego wyboru tłumacza.
Niewątpliwie prowadzi to do uszczuplenia struktury semantyczno-logicznej
wypowiedzenia (por. np. w ostatnim przykładzie w polskim tekście brak
informacji, za co X przeprosił kobietę).
— polski deadiektyw nie zajmuje pozycji przyrzeczownikowej, stąd pełni
inną funkcję syntaktyczną (25 konstrukcji):
[…] но она не могла выговорить слов своей радости и теперь стояла и просила
научить ее этим словам […]; Nie mogła wyrazić słowami swej radości, więc tylko
stała, prosząc, by inżynier nauczył ją słów […] (Платонов).
От сознания малочисленности своей артели Чиклин спешно ломал вековой
грунт, обращая всю жизнь своего тела в удары по мертвым местам; Świadomy
szczupłości swej brygady, Czyklin spiesznie rozbijał wiekową glebę, wkładając całą
swą cielesną siłę w zadawane martwiźnie ciosy (Платонов).
[…] пока задумавшийся Вощев не согнулся над ним и не пошевелил его
из чувства любопытства перед всяким ущербом жизни; Wreszcie wiedziony
ciekawością wobec każdego naruszenia życia Woszczew pochylił się nad nim
i poszturchał go (Платонов).
— Я должен вам сказать, — заявил я, впадая в прежнее свое легкомыслие
искренности, — что я очень рад был узнать о вашей женитьбе; — Muszę się
panu przyznać, — oświadczyłem wpadając w moją dawną lekkomyślną szczerość
— że bardzo się ucieszyłem dowiedziawszy się o pana ślubie z Molly (Грин).
Jak widać, polski deadiektyw zajmuje pozycję przy czasowniku, przymiotniku, imiesłowie przymiotnikowym i przysłówkowym i pełni funkcję
kolejnego argumentu.
W poniższych konstrukcjach polskie nomina essendi bezpośrednio
odnoszą się do czasownika i określają okoliczności realizacji głównego
predykatu:
PR 2008 nr 1.indb 117
2008-02-28 19:14:17
118
Anna Stasienko
[…] а Вощев лежал навзничь и глядел с терпением любопытства; […]
a Woszczew spoczywał na wznak i spoglądał oczami z cierpliwą ciekawością
(Платонов).
Однако моя внутренняя тревога была, надо думать, сильна, потому, что
сквозь бред усталости и выжженного ею волнения я, остановясь резко, как
над пропастью, представил, что я заперт и заблудился, а ночь длится; Należy
jednak przypuszczać, że moja świadomość była tylko uśpiona, gdy bowiem w pewnej
chwili zatrzymałem się, to pomimo nieludzkiego zmęczenia, które stępiło we mnie
wszelkie uczucia, wyraźnie, jak nad przepaścią, uprzytomniłem sobie, iż jestem
uwięziony, zabłądziłem i że noc dobiega kresu (Грин).
Wyróżnione w polskich zdaniach wyrażenia (spoglądał) z ciekawością,
(uprzytomnił sobie) pomimo zmęczenia oznaczają sposób i przyzwolenie.
W sześciu zdaniach polski deadiektyw przyjmuje formę mianownikową
i pełni funkcję głównego argumentu:
Дом стоял в нижнем конце улицы, близ гавани, за доком, — место корабельного хлама и тишины, нарушаемой не слишком назойливо, смягченным
по расстоянию зыком портового дня; Dom stał w dole ulicy, obok przystani, za
dokiem — było tam cmentarzysko okrętów i cisza, przerywana niezbyt dokuczliwym,
złagodzonym przez odległość gwarem portowego dnia (Грин).
— Я решил, — начал Бутлер, когда сам несколько освоился с перенесением
тяжести сцены, целиком обрушенной на него и бесповоротно очертившей
тюрьму; — Postanowiłem — zaczął Butler, kiedy sam już oswoił się trochę z tym,
że ciężar tej całej sceny zwalił się na niego i nieodwołalnie zadecydował o uwięzieniu (Грин).
W ostatnim przykładzie zdania dodatkowo mają zróżnicowaną strukturę.
— na miejscu deadiektywu pojawia się przymiotnik pełniący funkcję:
a) atrybutywną:
[…] польский акцент придавал ее категоричным высказываниям оттенок
неестественности; […] polski akcent nadawał jej kategorycznym wypowiedziom
nieco nienaturalny odcień (Рыбаков).
[…] и их ноги были покрыты пухом юности; […] a nogi pokrywał młodzieńczy
puszek (Платонов).
Теперь я лучше рассмотрел этого человека, с блестящими черными глазами,
рыжевато — курчавой головой и грустным лицом, на котором появилась редкой
красоты тонкая и немного больная улыбка; Teraz lepiej przyjrzałem się temu
mężczyźnie o błyszczących czarnych oczach, rudawych kędziorach i smutnej twarzy,
którą rozjaśniał wyjątkowo piękny, subtelny i trochę bolesny uśmiech (Грин).
b) predykatywną, tj. funkcję orzecznika, przy czym zdania różnią się
także strukturą:
[…] незнакомые слова Федя употреблял для придания большего веса собственной образованности; Fiedia chętnie używał nieznanych słów, żeby podkreślić,
jaki to on kształcony (Рыбаков).
PR 2008 nr 1.indb 118
2008-02-28 19:14:17
119
c) atrybutywno-predykatywną, tj. przydawki orzekającej14:
Я был в прелестном углу среди мебели такого вида и такой хрупкости, что
сесть на нее мог бы только чистоплотный младенец; Znajdowałem się w jakimś
cudownym zakątku, wśród mebli tak pięknych i filigranowych, że usiąść na nich
mogłoby tylko czyściutkie dziecko (Грин).
Я ушел, запомнив последнюю виденную мною улыбку Молли — так, средней веселости, хотя не без юмора, — и направился в „Портовый трибун” […];
Wyszedłem, unosząc w pamięci ostatni uśmiech Molly, nie bardzo wesoły, chociaż
nie pozbawiony humoru, i skierowałem swe kroki do „Portowej Trybuny” […]
(Грин).
Wyróżnione postpozycyjne przymiotniki wyodrębniają się intonacyjnie,
a w ostatnim zdaniu również interpunkcyjnie i stanowią dodatkowe objaśnienie członu nominalnego (określanego), przy czym nie wyznaczają one
jego zakresu, lecz rozwijają treść, której zakres jest już wyznaczony lub
wiadomy15.
— na miejscu rosyjskiego deadiektywu może się też pojawić związek
wyrazowy pełniący identyczną funkcję składniową:
Канцелярия является главной силой, преобразующей мир порочных стихий
в мир закона и благородства; Kancelaria stanowi główną siłę przekształcającą
świat występnych żywiołów w świat prawa i szlachetnych dążeń (Платонов).
Только о Мери Бертман ни с кем не говорил, скрывая в ней источник человечности и общительности; Jedynie o Mary z nikim nie rozmawiał, nie zdradzał się, że ona
jest źródłem jego ludzkich uczuć i możliwości obcowania z ludźmi (Платонов).
Polskie konstrukcje analityczne realizują w zasadzie taką samą semantykę
co rosyjskie deadiektywy: szlachetne dążenia = szlachetność; ludzkie uczucia = człowieczeństwo; możliwość obcowania z ludźmi = towarzyskość.
— sporadycznie na miejscu deadiektywu pojawia się czasownik pełniący
funkcję głównego predykatu zdania składnikowego w zdaniu złożonym:
— Я не виноват. Наблюдение за исправностью поручено Попу; — To nie
moja wina. Pope miał dbać o to, żeby wszystko działało (Грин).
— w pojedynczych przypadkach deadiektywy różnią się jedynie formantem słowotwórczym:
Это состояние околдованности длилось минуты три и исчезло так же внезапно, как появилось; Ten stan, jakby jakiegoś zaczarowania, trwał ze trzy minuty,
po czym minął równie niespodzianie, jak się pojawił (Грин).
14
Przydawki orzekające wydzielane są od podstaw pauzami (w piśmie przecinkami)
i postponowane w stosunku do rzeczownika. Zob. Encyklopedia językoznawstwa..., s. 50
(hasło apozycja) i 432 (hasło przydawka).
15
Zob. m. in.: Z. Czapiga: Predykatywność określeń w języku polskim i rosyjskim. Rzeszów
1994, s. 64 i in.
PR 2008 nr 1.indb 119
2008-02-28 19:14:17
120
Anna Stasienko
[…] начальник глядел в воздух сквозь дремоту своей усталости и, втайне
радуясь, полагал про себя […]; […] kierownik patrzył w powietrze poprzez
senność swego zmęczenia i ciesząc się w duchu, myślał na własny użytek […]
(Платонов).
Все записанo правильно, но, как прошлый раз, что-то вызвало в Саше смутное ощущение опасности; Wszystko zostało zaprotokołowane zgodnie z tym, co
mówi Sasza, ale mimo to, tak samo jak poprzednim razem, protokół wzbudził w nim
niejasne poczucie zagrożenia (Рыбаков).
[…] показал Саше пример человечности, бесстрашия и доверия; […] dał mu
dowód człowieczeństwa, odwagi i zaufania (Рыбаков).
Rosyjskim deadiektywom na -ость w języku polskim odpowiadają derywaty z sufiksami -anie, -enie i -stwo.
Różnice w przekładzie rosyjskich abstrakcyjnych nazw cech w pozycji
przyrzeczownikowej odnoszą się przede wszystkim do pełnionych funkcji
syntaktycznych, użycia innych części mowy oraz odpowiedników słownikowych. Najczęściej jednak w polskim tłumaczeniu deadiektyw bywa
pomijany, co niekorzystnie odbija się na adekwatności przekładu.
Rosyjskie i polskie deadiektywy zajmujące pozycję przyimienną w strukturze zdania pojedynczego pełnią funkcję przydawki rzeczownej, z reguły
dopełniaczowej (91%). Są one członami charakteryzującymi rzeczowniki
określonych grup semantycznych. Ilościowe zróżnicowanie nadrzędników
w omawianych związkach ilustruje poniższa tabela:
Typ nadrzędnika określanego przez deadiektyw
1) rzeczowniki niepochodne konkretne nieosobowe
abstrakcyjne
2) dewerbatywy
3) rzeczownik чувство
Ogółem
Ilość
130 (50%)
21 (8%)
84 (32%)
25 (10%)
260 (100%)
Jak widać, przydawka wyrażona deadiektywem najczęściej odnosi się
do konkretnych nazw nieosobowych (50%). Dość często określa też dewerbatywy, co sprawia, że w zdaniu formalnie pojedynczym zawarte są co
najmniej trzy jednostki predykatywne. Charakterystyczne dla obu języków
jest również połączenie nomina essendi z rzeczownikami чувство / uczucie
(poczucie). W pojedynczych przypadkach (21 zdań) deadiektyw pojawia się
przy niepochodnych rzeczownikach abstrakcyjnych.
Deadiektywy stanowiące znominalizowane konstrukcje równoznaczne
konstrukcjom zdaniowym z predykatem przymiotnikowym są nie tylko
jednostkami kondensującymi treść wypowiedzeń, ale również wprowadzają
wiele elementów ożywiających i ubarwiających wypowiedź.
PR 2008 nr 1.indb 120
2008-02-28 19:14:17
121
Анна Стасенко
ДЕАДЪЕКТИВ В ПРИИМЕННОЙ ПОЗИЦИИ
В СОВРЕМЕННОМ РУССКОМ И ПОЛЬСКОМ ЯЗЫКАХ
Резюме
В статье рассматриваются русские и польские предложения с деадъективом, занимающим позицию при имени существительном. Деадъективы-определения чаще
всего приобретают форму родительного падежа (91%) и подчиняются непроизводным
конкретным и абстрактным существительным, девербативам и существительным
чувство / uczucie (poczucie).
Предложения с деадъективом в функции определения являются полипредикативными.
Anna Stasienko
DEADJECTIVES SERVING AS ATTRIBUTES
IN CONTEMPORARY RUSSIAN AND POLISH
Abstract
The present paper deals with the issues concerning Russian and Polish deadjectives serving as attributes. Attention is paid to the case forms of deadjectives-attributes and types of
nouns they modify.
Analysed sentences on the semantic level are polipredicative.
PR 2008 nr 1.indb 121
2008-02-28 19:14:18
2008, nr 1 (121)
R
E
C
E
N
Z
J
E
Анджей де Лазари, Олег Рябов: Русские и поляки глазами друг друга
Иваново 2007, 167 s.
Książka Polaka Andrzeja de Lazari i Rosjanina Olega Riabowa jest publikacją wieńczącą
projekt Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych o wzajemnych uprzedzeniach Polaków
i Rosjan, która — wypada mieć nadzieję — wydana zostanie również w języku polskim. Pierwszą
publikacją prezentującą dorobek tego projektu była zbiorowa monografia Dusza polska i rosyjska.
Spojrzenie współczesne oraz antologia w wersji polskiej i rosyjskiej Dusza polska i rosyjska (od
Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna).
Materiały do „katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan. Rezultaty badań socjologicznych i psychologicznych oraz część studiów o polskim i rosyjskim „zaprogramowaniu kulturowym” zamieszczono w tomie Polacy i Rosjanie — przezwyciężanie uprzedzeń. Opublikowano
również tom Komunizm w Rosji i jego polskie interpretacje, rozprawkę Moskwicin — Moskal
— Rosjanin w dokumentach prywatnych. Portret, tłumaczenie rozprawki Władimira Sołowjowa
Idea rosyjska oraz Encyklopedii duszy rosyjskiej. Romansu z encyklopedią Wiktora Jerofiejewa
i zbiorową monografię Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan z dołączonym CD,
zawierającym obszerną bibliografię.
Praca przedstawia zarys historii polskiej karykatury wymierzonej w Rosję oraz rosyjskiej
i sowieckiej dotyczącej Polski i Polaków, od średniowiecza do chwili obecnej. Dopełnia ją
— tworzące materiał źródłowy 116 karykatur, równolegle rosyjskich i polskich, ilustrujących chronologicznie historię naszych wzajemnych stosunków. Autorzy szukają odpowiedzi
na następujące pytania: jak za pomocą karykatury Polacy i Rosjanie utrwalali wzajemne
uprzedzenia? Jakimi obrazami i motywami posługiwali się karykaturzyści? Jakie czynniki
stymulowały kształt i ewolucję owych wyobrażeń?
Nie sposób nie zgodzić się z udowadnianą w książce tezą, że karykatury Polaków i Rosjan
tworzone były pod wpływem specyficznej kultury naszych narodów, ich „zaprogramowania
kulturowego”. Polaków od Rosjan odróżnia — zdaniem autorów — przede wszystkim kontrastujące ze sobą zaprogramowanie na indywidualizm i kolektywizm.
Rosyjskie Ja wchłonięte jest przez zbiorowość. Badacze piszą: „Na rosyjskie My, nie do
przyjęcia dla Polaków, w Rosji pracowały pokolenia. [...] Cała walka o tzw. narodowość,
zapoczątkowana w myśli rosyjskiej w epoce romantyzmu, doprowadziła ostatecznie do
wchłonięcia jednostki przez sowiecki My-naród. Gdy Jewgienij Zamiatin publikował swoją
antyutopię, sowieckie My jeszcze się nie ukształtowało, jego nadejście było już jednak bliskie. Wszak bogoiskatiel Maksym Gorki mówi: ‘Wszystkie nieszczęścia zaczęły się od tego,
gdy pierwszy człowiek-osobowość wyalienował się z cudotwórczej siły narodu i skulił się
ze strachu przed samotnością i bezsilnością swoją. Ja jest najgorszym wrogiem człowieka’.
I komunizm unicestwił tego ‘wroga’, tak, by wypełniły się słowa Katechizmu rewolucjonisty
Siergieja Nieczajewa: ‘Rewolucjonista — to człowiek stracony dla samego siebie. Nie ma
własnych interesów, spraw, uczuć, przywiązania, własności, nawet imienia’ ”.
W odróżnieniu od „zaprogramowanych” na wartości wspólnotowe Rosjan, Polacy są
— zdaniem autorów — narodem skrajnych indywidualistów: „To indywidualizm i ‘honor’
polskiej szlachty sprawił, że żadnemu królowi nie przyszło do głowy zniewolenie jej, równocześnie jednak to właśnie polski indywidualizm-egoizm doprowadził do upadku państwa.
PR 2008 nr 1.indb 122
2008-02-28 19:14:18
Recenzje
123
To dzięki indywidualizmowi polskiego chłopa nie udało się w Polsce skolektywizować polskiej
wsi, a dzięki ‘honorowym panom’ powstała Solidarność i zawalił się komunizm. Z drugiej strony, ten indywidualizm utrudnia Polakom zrozumienie Rosji i Rosjan — dlaczego np. Rosjanie
wciąż udzielają bardzo dużego poparcia swojemu prezydentowi. Dla Polaków Putin to ‘car’
i imperialista, dla Rosjan zaś jest on pozytywnym symbolem mocarstwowości Rosji”.
Równocześnie autorzy podkreślają istotną rolę, jaką w konstruowaniu wzajemnych
wyobrażeń odgrywają uniwersalne mechanizmy, związane z potrzebą budowania wrogów
zewnętrznych oraz narodowej świadomości — w opozycji do sąsiadujących narodów. Prezentowany wybór karykatur potwierdza zasadę, że sąsiadów albo przedstawia się źle, albo
nie przedstawia wcale. Wizerunek Rosji w Polsce oraz Polski widzianej oczami Rosji jawi
się przede wszystkim jako obraz Wroga.
Badacze udowadniają, że najistotniejszą rolę w dyskursie — również satyrycznym
— obu kultur odegrała walka Rosji z Polską o prawo do określania się mianem Europy.
Polska przedstawiana jest więc przez Rosjan albo jako sługus bogatego, lecz dwulicowego
Zachodu, albo jako odłam Europy anachronicznej, skontrastowanej z Rosją jako uosobieniem Europy „postępowej”. Polskę uosabia więc, z jednej strony, Aleksander Kwaśniewski,
z nabożeństwem czyszczący buty Georgowi Bushowi, z drugiej zaś — anachroniczny „polski
pan”: wymachujący szabelką, żałosny na arenie międzynarodowej ze swym „honorem”
i w bezsile skontrastowanej z manią wielkości. Rosja z kolei dla Polaków to Azja — kraina
dzikusów z nahajkami i białych niedźwiedzi. Nie bez powodu kamieniem węgielnym naszej
tożsamości był i jest obraz Polski jako bastionu cywilizacji europejskiej i obrończyni wartości chrześcijańskich. Zacofana cywilizacyjnie i po barbarzyńsku groźna Rosja była i jest
Polakom potrzebna jako uosobienie obcości i uniwersalny symbol wroga.
Ciężar krytyki rozłożony został w książce symetrycznie i karykatury zdają się wzajemnie
równoważyć. Przeciwwagę dla „polskiego pana” tworzy obraz krwiożerczego, barbarzyńskiego, porośniętego szczeciną, pijanego, a mimo to zadufanego w swym prostactwie
bolszewika, kacapa z gwiazdą na piersi, wyrzucanego kopniakiem za drzwi Europy. Nie
zmienia to oczywiście faktu, że niektóre karykatury mogą być dla polskiego czytelnika
przykre. Wzrok przykuwa zwłaszcza przybijana do krzyża przez polskiego pana Ukraina
(1920), złachmaniony szlachcic, którego nikt nie chce kupić na licytacji (1923) oraz buty
Hitlera, cukrowane specjalnie dla lubiącego łakocie Józefa Becka (1937).
Równocześnie badacze akcentują fakt, że w rosyjskim i sowieckim dyskursie tożsamościowym istnieje kilka „wirtualnych obrazów Polski” — podobnie jak w polskiej kulturze
funkcjonuje niejednorodny obraz rosyjskości i sowieckości. Na przykład, dominujący przez
większą część naszej wspólnej historii motyw wrogości przełamywany bywał w czasach I i II
wojny światowej na rzecz wizerunku „towarzysza broni” oraz — w okresie „socjalistycznego
braterstwa” — na rzecz obrazu „towarzysza-proletariusza” (aczkolwiek owi „towarzysze”
istnieli bardziej jako podmioty domyślne niż wstawione w karykaturę). Co więcej, z powodu
specyficznej historii naszych narodów, podział karykatur na polskie i rosyjskie miał niekiedy
charakter umowny, czego przykładem jest twórczość słynnego malarza, Polaka Aleksandra
Orłowskiego, uznawanego za ojca karykatury rosyjskiej.
Większość prezentowanych karykatur pochodzi z okresu dwudziestolecia międzywojennego, kiedy to intensywność relacji i wzajemnej niechęci między naszymi narodami była
największa. Niewiele zamieszczono współczesnych karykatur. Aczkolwiek tematyka rosyjska
cieszy się do dzisiaj wśród polskich karykaturzystów dużym powodzeniem, zainteresowanie
to nie jest odwzajemnione przez Rosjan. Wbrew potocznej opinii, rozpowszechnianej przez
media, Polska nie jest dla Rosjan przedmiotem nienawiści czy choćby zainteresowania.
Okazujemy się nawet niegodni uwiecznienia w karykaturze. Czy to tylko nasza słabość, czy
naprawdę nie jesteśmy już wrogiem?
Magdalena Żakowska
PR 2008 nr 1.indb 123
2008-02-28 19:14:18
124
Recenzje
Aleksander W. Lipatow: Rosja dzisiejsza: między przeszłością a teraźniejszością.
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, 215 s.
Rosja dzisiejsza: między przeszłością a teraźniejszością jest wydanym w październiku
2007 r. zbiorem esejów rosyjskiego polonisty Aleksandra W. Lipatowa, wykładającego m.in.
w Instytucie Politologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jego nazwiskiem
sygnowanych jest ponad 500 publikacji, w tym dwie książki wydane w Polsce: Słowiańszczyzna — Polska — Rosja. Studia o literaturze i kulturze z 1999 r. oraz Rosja i Polska:
konfrontacja i grawitacja z 2003 r.
Część pierwsza, traktująca o wzajemnych relacjach Władzy Rosyjskiej (nie bez kozery
pisanej wielką literą) i kultury w Rosji, mocno podkreśla wyobcowanie tej władzy i dystans,
jaki wytworzyła ona w stosunku do swego własnego społeczeństwa. W nim właśnie ma swoje
źródło porzekadło rosyjskie Бей своих, чтоб чудие боялись (Bij swoich, aby obcy się bali,
s. 12). Już w pierwszym eseju, Rosja a władza rosyjska (Krótka próba wyjaśnienia nietożsamości), pojawia się dość ogólna, ale zarazem ciekawa myśl, że władza przez cały okres
istnienia państwa jest jedynym podmiotem historii. Cechą charakterystyczną takiego stanu
rzeczy jest brak dialogu między poddanymi a władzą, co więcej, brakuje umiejętności jego
nawiązania i podtrzymania. Autor przedstawia władzę rosyjską jako odwiecznie autorytarną,
przywiązaną do swoich mocarstwowo-siłowych tradycji, powstałą jako „władza-demiurg”
(s. 116) i nieposiadającą umocowania w kontrakcie społecznym. Historia państwa rosyjskiego nie jest historią linearną, lecz przypomina ruch wahadła, sinusoidę, której kierunek
biegnie od kolejnej odwilży do kolejnego zamrożenia. To powoduje, że wszelkie zmiany
i reformy są w Rosji powierzchowne i pozorne — społeczeństwo pozostaje bierne, nie
ingeruje w sferę władzy, zaś „stara tradycja systemu rządzenia nie koliduje z nową, lecz się
w nią przeistacza” (s. 92); władza reprodukuje samą siebie.
Lipatow poświęca sporo uwagi charakterystyce społeczeństwa rosyjskiego. Jest ono
według niego „upaństwowione”, co oznacza, że „wraz z nową państwowością tworzono
nowe społeczeństwo”, jednak „państwowość […] nadal była oparta o system władzy samodzierżawnej”, co powodowało, że „to, co społeczne, roztapiało się w tym, co państwowe,
i niejako z nimi się utożsamiało” (s. 32). Lud rosyjski praktycznie ani razu w całej książce
nie został nazwany przez Lipatowa mianem obywateli, autor uważa swoich rodaków za
pasywnych, przywołuje słowa Puszkina, który twierdzi, że „w Rosji rewolucjonistą jest
rząd” (s. 99). Społeczeństwo, tłamszone od wieków przez władzę, nie potrafi wyłonić
spośród siebie indywidualności i zdobyć się na czyn (jednym z nielicznych wyjątków jest
powstanie dekabrystów — Lipatow podkreśla polonofilstwo tego ruchu), a wszelkie próby
zmian czy reform są zawsze inspirowane odgórnie. Rosjanie są bierni także pod względem
religijnym — autor przytacza dane, według których tylko 4% mieszkańców Federacji
Rosyjskiej uważa się za praktykujących prawosławnych. Wynika to z faktu, że Cerkiew
zasklepiła się w sobie, nie podejmuje wyzwań XXI wieku i nie jest dostosowana do wymagań duchowych współczesnego człowieka, poprzestając na byciu „wielkim przedsiębiorcą”,
który „sprowadza bez cła do kraju i sprzedaje między innymi alkohole i wyroby tytoniowe”
(s. 87). Stosunek Cerkwi do władzy polega na popieraniu wszelkich akcji państwowych, co
jest zgodne z bizantyjską jeszcze tradycją cezaropapizmu, czyli prymatu władzy świeckiej
nad duchowną, przejętego przez Rosję.
Część druga Rosji dzisiejszej… mówi o wzajemnych relacjach Rosji i Polski. Autor
zaznacza, że sąsiedztwo generuje antypatię obok sympatii, zbliża, a zarazem odpycha. Oba kraje łączy bliskość geograficzna i etnogenetyczna, ale dzieli je znacząca
różnica interesów. Lipatow porównuje tu Rosję i Polskę na kanwie Pax Latina i Pax
Othodoxa, czyli na kanwie szeroko pojętych środowisk, w których państwowości te
się kształtowały. Pojawiają się tu takie antynomie, jak wspomniane wyżej Pax Latina — Pax
PR 2008 nr 1.indb 124
2008-02-28 19:14:19
Recenzje
125
Othodoxa, republikanizm — samodzierżawie, szlacheckość — pseudowarstwa społeczna,
na bazie której wyrosła późniejsza nomenklatura. Dla Rosji XVII-wiecznej Polska była
oknem na Zachód, potem straciła na znaczeniu, jako że przegrała w starciu o pierwszeństwo w świecie słowiańskim i zniknęła z mapy Europy. Tak było aż do odwilży w czasach
radzieckich, kiedy Polska raz jeszcze stała się śluzą, filtrem, przez który Rosja bardzo
powoli dawała się westernizować. Później, po upadku żelaznej kurtyny i otwarciu granic,
ten zachodni sąsiad znów został odsunięty na dalszy plan.
Książka Lipatowa, wbrew drukowanemu na czwartej stronie okładki fragmentowi recenzji
prof. Romana Bäckera, nie posiada wystarczającego potencjału, by stać się „znaczącą pozycją
na rynku wydawniczym”. Bäcker uważa, że powinna ona być „jedną z podstawowych lektur
studentów slawistyki, wschodnioznawstawa i stosunków międzynarodowych” (s. 4 okładki).
Powodów przeciwko takiemu poglądowi można podać co najmniej kilka.
Po pierwsze, poszczególne eseje i artykuły zawierają bardzo dużo powtarzających
się myśli, określeń, wątków, zdarza się również, że jeden z artykułów jest niemal kalką poprzedniego (mowa o dwóch tekstach, znajdujących się w drugiej części: Polityka państwowa a mentalność narodowa: Rosja wobec Polski oraz będący praktycznie
rzecz biorąc jego powtórzeniem Dwutorowość rosyjskiej koncepcji polskości). Drażnić
może czytelnika używanie przez autora niezmiennie tych samych wyrażeń opisujących
pewne zjawiska czy rzeczy; przykładem niech będzie „Bij swoich, żeby obcy się bali”,
co u Lipatowa prawie we wszystkich tekstach, gdzie to zdanie się pojawia, jest „ponurym porzekadłem”, czy też cytat z Chomiakowa: „Rosyjska monarchia samodzierżawna
jest państwowością narodu bezpaństwowego” (s.20), która to fraza powtarza się niemal
do znudzenia. Po drugie, jak na publikację posiadającą aspiracje naukowe, stosunkowo niewiele jest w niej treści i konkretów. Lipatow w kolejnych esejach opisuje wciąż te same zjawiska
i z rzadka tylko pojawiają się świeże myśli czy nowe spojrzenie na rosyjskie status quo.
Po trzecie, książka jest mało rzeczowa, miejscami nawet tendencyjna. Autor twierdzi
na przykład, że „wszystkie kolejne wybory są manipulowane i fałszowane” (s. 26) oraz
że Rosja znajduje się w Sołżenicynowskiej zapaści, gdzie wszystkie wskaźniki spadają
w przerażającym tempie. Lipatow często nie odsyła do źródeł przytaczanych przez siebie
danych statystycznych. Pozycja, którą Bäcker uważa za godną wejścia do kanonu lektur
obowiązkowych dla studentów szeroko pojętego wschodoznawstwa, ociera się dodatkowo
o ton publicystyczny, co nie byłoby zarzutem w stosunku do książki ogólnorozwojowej,
ale podręcznikowi dla studentów i osób głębiej zainteresowanych tematem stawiać się
powinno wyższe wymagania. Po czwarte wreszcie, Rosja dzisiejsza… jest niechlujnie
zredagowana. Układ książki i jej szata graficzna, może poza mało atrakcyjną okładką,
są dobre, natomiast zdarzają się błędy stylistyczne, redakcyjnych jest całkiem sporo, znalazł
się także poważny błąd ortograficzny. Brak dbałości o redakcyjne szczegóły wydaje się
jednak cechą charakterystyczną wydawnictwa Adam Marszałek.
Katarzyna Kudła
Świat Słowian w języku i kulturze VII: Literaturoznawstwo.
Red. E. Komorowska i Ż. Kozicka-Borysowska, Szczecin 2006, 181 s.
Świat Słowian w języku i kulturze VII: Literaturoznawstwo to kolejny tom zawierający
referaty wygłoszone na Międzynarodowej Konferencji Slawistycznej Młodych Naukowców
organizowanej co roku przez Koło Naukowe Slawistów Uniwersytetu Szczecińskiego pod
opieką prof. Ewy Komorowskiej. Równocześnie wydane zostały pozostałe tomy tematyczne:
Językoznawstwo i Kulturoznawstwo.
PR 2008 nr 1.indb 125
2008-02-28 19:14:19
126
Recenzje
Przedmiotem zainteresowań młodych adeptów nauki stały się literatury wielu narodów
słowiańskich, między innymi polska, rosyjska, ukraińska, czeska, serbska oraz literatura
estońska. Prezentowane teksty są zróżnicowane pod względem tematycznym — łącznie 32
artykuły — i omawiane w nich zagadnienia nawiązują do wielu epok i kierunków literackich.
Autorzy — studenci, doktoranci i młodzi doktorzy, pochodzący z krajowych ośrodków
akademickich (Bydgoszczy, Gdańska, Krakowa, Lublina, Opola, Poznania, Rzeszowa,
Warszawy, Wrocławia, Zielonej Góry) — w swoich rozważaniach dotyczących twórczości
wybitnych i znanych przedstawicieli poszczególnych literatur dają bogaty przekrój problematyki, prezentują różnorodne podejścia badawcze.
Spośród zaprezentowanych publikacji najliczniejszą grupę stanowią szkice poświęcone
literaturze rosyjskiej — zarówno prozie, jak i poezji. Tom otwiera praca Katarzyny Babkiewicz Рассказчик, герой и автор в произведениях Сергея Довлатова, w której Autorka
koncentruje się na opowiadaniach rosyjskiego pisarza, absurdysty i satyryka i ich centralnej
postaci — narratorze — bezpośrednim świadku akcji, głównym bohaterze, odgrywającym
istotną rolę w sposobie prowadzenia narracji.
Z kolei w polu zainteresowania Nel Bielniak znalazła się pierwsza, najbardziej oryginalna
i osobista powieść rosyjskiego pisarza Ilji Erenburga Необычайные похождения Хилио
Хуренито и его учеников, a ściślej jej 27 rozdział Великий инквизитор вне легенды. Pisarz
otwarcie obnaża i piętnuje w niej negatywne zjawiska czasów komunizmu wojennego, m.in.
kryminalizację społeczeństwa, biurokratyzację aparatu władzy, likwidację elity intelektualnej czy dyktaturę aprowizacyjną i jej skutki na wsi. Najbardziej jednak obawia się prób
unifikacji i dezindywidualizacji społeczeństwa, dlatego temat godności i wolności jednostki
ludzkiej jest jednym z istotniejszych. Anna Gluba w szkicu Колористика по-шмелевски
wyjaśnia symboliczne znaczenie koloru w emigracyjnej twórczości rosyjskiego pisarza
Iwana Szmielowa. Poprzez kolory wyraża on swój zachwyt ojczyzną, miłość oraz szacunek
do kraju swojego dzieciństwa, jego piękno.
Analizę konceptu dusza na przykładzie utworów Andrieja Płatonowa przedstawia Magdalena Łubiarz w artykule Душа в художественном мире Андрея Платонова. Zdaniem
autorki dusza to słowo kluczowe w artystycznym i filozoficznym świecie autora Wykopu;
jest sumieniem, pustą przestrzenią, niepodzielnym sensem. Dusza cieszy się i cierpi, kocha
i nienawidzi, otwiera się na dobro i chowa się przed wszelkim złem. Dusza to powietrze
i jeśli go zabraknie, następuje koniec świata.
Problemom metaforyzacji codzienności w poezji Bułata Okudżawy poświęcony jest szkic
Aleksandry Urban-Podolan. Analizując utwory znamienitego barda, autorka koncentruje
się głównie na poetyckim portrecie rosyjskiej stolicy, obrazie moskiewskich ulic, najwięcej
uwagi zaś poświęca środkom transportu, uzyskującym tu rangę symbolu.
Różnorodność i rozpiętość tematyczną spotykamy także wśród omawianych zagadnień
literatury polskiej. Izabela Piber w szkicu Rola przestrzeni w prezentacji postawy religijnej
tytułowej bohaterki noweli „Ascetka” Elizy Orzeszkowej podkreśla, że wyobrażenia przestrzenne w noweli oprócz dosłownego wskazywania lokalizacji wydarzeń, pełnią przede
wszystkim funkcje symboliczne: ukazują przemiany w relacjach tytułowej bohaterki z Bogiem
i ze światem, odgrywają istotną rolę w prezentowaniu różnych postaw religijnych, implikują
pytanie o istotę prawdziwej pobożności i zarazem mają znaczenie przy formułowaniu odpowiedzi na nie, pozwalają mówić w sposób subtelny o stosunku człowieka do sacrum.
Natomiast tematem rozważań Dawida Osińskiego są Klechdy polskie Bolesława Leśmiana i próba rekonstrukcji świata mitycznego w tych utworach. Zdaniem autora, Leśmian
w swoich baśniach filozoficznych wyraża przynależność do wspólnego kręgu kulturowego,
do słowiańskości, obejmującej zarówno system języka, symbolu, jak i mitu. Dzięki językowi
mitu możliwy jest powrót do wspólnego źródła, do mowy prabytu zachowanej w języku
ludu pierwotnego.
PR 2008 nr 1.indb 126
2008-02-28 19:14:19
Recenzje
127
Karolina Ruta w tekście zatytułowanym Język polski jako medium ze światem żydowskim
na przykładzie „Jezusa z Nazarethu” Romana Brandstaettera koncentruje się na tetralogii
pisarza należącego do dwóch kultur — chrześcijańskiej i judaistycznej, ich znakomitego
znawcy. Autorka zwraca uwagę nie tylko na kreację głównego bohatera, ale także na sposób
narracji, konstrukcję świata przedstawionego i sam język, za pomocą którego pisarz starał
się oddać koloryt epoki, w której żył Jezus.
W artykułach omawianego tomu dużym zainteresowaniem cieszy się również twórczość współczesnych polskich pisarzy. Jarosława Szewczuk w szkicu (Nad)interpretacje
i (pod)teksty: Przyczynek do problematyki recepcji krytycznoliterackiej powieści młodych
debiutantów połowy XX i początku XXI wieku prezentuje rozważania na temat krytycznoliterackiej recepcji utworów debiutujących w ostatnich latach młodych prozaików — Doroty
Masłowskiej i Mirosława Nahacza. Autorka w oparciu o liczne recenzje i artykuły poświęcone
powieściom debiutantów stara się określić przesłanki, z jakich zrodziła się wokół twórczości
tych metrykalnie młodych pisarzy atmosfera sensacji. Z kolei Joanna Cioczek-Jóźwiak na
przykładzie prozy Magdaleny Tulli stawia pytanie o sposób funkcjonowania „wzniosłości”
w najnowszej prozie polskiej i stara się wykazać, że jest ona jedną z potrzeb estetycznych
w każdych czasach.
Elżbieta Żukowska poddaje analizie współczesną polską prozę fantastyczną, inspirowaną
mitologią i kulturą dawnych Słowian. Badania Autorki koncentrują się przede wszystkim
wokół postaci i wizerunku boga śmierci Welesa w utworach Artura Szrejtera i Marii Mosiewicz, Tadeusza Hładki i Michała Studniarka.
Literatura ukraińska jest przedmiotem badań między innymi Doroty Kamińskiej. W szkicu
Dyskurs młodych z rzeczywistością — Lubko Deresz Autorka prezentuje powieść współczesnego prozaika Lubko Deresza Kult, bohaterem której jest młode pokolenie odrodzonej
Ukrainy. Pisarz stawia w niej pytania o dzisiejszy świat, o współczesne wartości, o stosunek
do spuścizny ojczystej kultury, o tożsamość narodową w epoce powszechnej globalizacji.
Z kolei Wiktoria Durkalewicz przedmiotem swoich rozważań czyni cieszącą się dość dużym
zainteresowaniem współczesnego ukraińskiego literaturoznawstwa późną twórczość Iwana
Franki. Autorka omawia koncepcję człowieka w noweli Skrzydło sójki i, jak zauważa, wykreowany przez ukraińskiego pisarza obraz to obraz jednostki wartościującej świat, relacje
międzyludzkie, dążącej do duchowej całości i walczącej o bycie sobą.
Poezji wybitnego ukraińskiego imażynisty poświęcony jest szkic Anny Wrońskiej Panmitologizm w poezji Bohdana Ihora Antonycza. Świat poetycki Antonycza, jego poetycki
mikrokosmos, zbudowany z ułamków ukraińskich i światowych wyobrażeń mitologicznych
jest niezwykle harmonijny. W oparciu o przytoczone fragmenty utworów autorka pokazuje,
że współistnienie człowieka i przyrody, duszy i ciała, cała struktura świata ma włączyć życie
ludzkie w istnienie Wszechświata. Dzięki czemu poezja spełnia funkcje podobne jak mit,
który w specyficzny sposób modeluje zewnętrzny świat: opowiada o jego poszczególnych
częściach i tym samym przetwarza chaos w kosmos.
Z kolei Sabina Giergiel w pracy Obcość jako wybór, czyli emigracja porusza problem
emigracji i trudnych doświadczeń życia poza granicami własnego kręgu językowo-kulturowego, życia w przestrzeni „pomiędzy” tym co własne i tym co obce w publicystyce jednego
z najwybitniejszych pisarzy serbskich — Borislava Pekicia. Literatura serbska znalazła się
również w centrum zainteresowania Jolanty Rajewskiej. Autorka skupia się na obrazie Norwegii przedstawionym przez Vidę Ognjenović w utworze Podróż do opisu podróży będącym
doskonałym przykładem prozy podróżniczej, i zarazem odwołaniem do Listów z Norwegii
innej wybitnej serbskiej pisarki Isidory Sekulić.
U podłoża rozważań Tomasza Ewertowskiego leżą dwa nurty myśli mesjanistycznej, które
znalazły artystyczny wyraz w utworze czarnogórskiego władyki Petara Njegoša Górski
wieniec, zwanym „serbską Iliadą” i w Samuelu Zborowskim Juliusza Słowackiego. Autor
PR 2008 nr 1.indb 127
2008-02-28 19:14:19
128
Recenzje
prezentuje kontekst historyczny mesjanizmów obu twórców, podejmuje próbę uchwycenia
analogii w ich poglądach.
Literatury czeskiej dotyczy artykuł Agaty Dziedzic Proza Edgara Dutki — pomiędzy utraconym
domem a jego antypodami. Autorka poddaje analizie przesycone wątkami autobiograficznymi
utwory debiutującego w ostatnich latach pisarza (U útulku 5, Slečno, ras přichází), wskazuje
łączące je elementy, do których zalicza przede wszystkim motyw utraconego domu rodzinnego,
ojczystego, próbę odnalezienia nowego miejsca na emigracji.
Twórczość Jaana Krossa, wybitnego estońskiego poety, prozaika, tłumacza i działacza politycznego, byłego więźnia stalinowskiego łagru jest tematem szkicu Marcina Czerwienia. Autor
nawiązuje do literatury obozowej pisarza, do doświadczenia Gułagu, które stanowi nieustanną
inspirację jego twórczości. Z utworów estońskiego pisarza wyłania się obraz obozu zgoła inny
od tych znanych z prozy Sołżenicyna, Szałamowa. Obóz u Krossa to przede wszystkim epizod
życia, okazja do nauki języków obcych, miejsce niezwykłych spotkań, przyjaźni.
Zaprezentowane publikacje to tylko część opracowań zawartych w omawianym tomie,
a godnych uwagi ze względu na skrupulatność opisu, nowatorstwo i szeroki zakres poruszanych problemów. Ograniczenia wydawnicze pozwalają jedynie wymienić pozostałe prace:
Agnieszka Borysowska Antyczna pszczoła na słowiańskiej łące. XVII-wieczne poglądy na
źródła poezji na przykładzie pieśni Alberta Inesa „Ad apem”; Joanna Gorzelana Stylizacja
biblijna w „Hymnie do Boga” Jana Pawła Woronicza; Magdalena Ignas На подступах
к парнасу (корни творчества А.С. Пушкина); Piotr Klafkowski Daniil L. Andreev
(1906-1959) and his „Roza mira”. Metahistory and metalanguage; Natalia Lewicka
Образ карпатськоï космогонïï в творi „Непростi” Тараса Прохаська; Agnieszka Lis
O pojęciu szkoły w literaturze; Maria Malewska Spowiedź z życia, którego nie było. Wyznania
Lermontowskich mnichów; Anna Paziuk Topos śmierci w rosyjskim wierszu duchownym;
Agata Puchała „Раскольники” у М. М. Пришвина; Magdalena Sroka Анджей Сапковский
и поэтика постмодернизма; Eliza Torbicz, Mariola Rusinek Mit Świętej Rusi w ludowej
„Opowieści o niewidzialnym grodzie Kitieżu” i „Opowieści o niewidzialnym grodzie Kitieżu
oraz Fiewroni Dziewicy” Włodzimierza Bielskiego; Małgorzata Ułanek Motyw gry w karty
i jego funkcje w opowiadaniu Michała Lermontowa „Stoss”; Paulina Wójcikowska Сложная человеческая жизнь. Интерпретация рассказа Людмилы Петрушевской „Такая
девочка совесть мира”.
Świat Słowian w języku i kulturze VII: Literaturoznawstwo to zbiór tekstów przynoszących
nowe spojrzenie na problemy i utwory będące już obiektem badań literaturoznawczych, ale
także poruszających zagadnienia zupełnie nowe, otwierające dopiero dyskusję na tematy
związane ze współczesną słowiańską rzeczywistością literacką. Są lekturą inspirującą
zwłaszcza młode pokolenie do dalszych poszukiwań.
Agnieszka Lis-Czapiga
Świat Słowian w języku i kulturze VII: Kulturoznawstwo. Historia
Red. E. Komorowska i A. Krzanowska, Szczecin 2006, 239 s.
Tom Świat Słowian w języku i kulturze VII: Kulturoznawstwo. Historia jest zapisem wystąpień uczestników VII Międzynarodowej Konferencji Slawistycznej Młodych Naukowców,
organizowanej od 1996 roku przez Prof. Ewę Komorowską i Koło Naukowe Slawistów
Uniwersytetu Szczecińskiego.
Ogół problemów poruszanych w tekstach zamieszczonych w tej książce dotyczy różnych
tematów z kręgu szeroko pojętej kulturologii słowiańskiej. Autorzy badają zagadnienia
związane z tożsamością kulturową, problematyką państwowości, przekładem w aspekcie
różnic kulturowych, etnolingwistyką, stereotypizacją i feminizmem. Poruszają również
PR 2008 nr 1.indb 128
2008-02-28 19:14:19
Recenzje
129
kwestie z zakresu filmu, prasy, estetyki oraz przedstawiają sylwetki wybitnych jednostek
ze świata Słowian.
Jednym z najbardziej zróżnicowanych i najczęściej podejmowanych w artykułach kręgów problemowych jest szeroko pojęta etnolingwistyka. Tak więc Beata Walęciuk-Dejneka
w szkicu Pozasłowna komunikacja w polskim folklorze tradycyjnym, symbolika milczenia
wyjaśnia sens milczenia w tradycyjnych obrzędach rodzinnych (wesele, pogrzeb), dorocznych (obrzędy bożonarodzeniowe) i sytuacji okazjonalnej (choroba). Autorka zauważa, że
milczenie — metonimia śmierci — podkreślało wyłączność „tamtego” świata, wzmacniało
porządek kulturowy, stanowiło rodzaj obcowania z Bogiem i ułatwiało kontakt z „duszami”.
Przestrzeganie ciszy podkreślało ważny moment, wpływało na podniosłość chwili, łączącej wszystkich biesiadujących, a przede wszystkim stanowiło element kontaktu z sacrum.
Zagadnienie obrzędowości porusza również Wioleta Wenerska w artykule Obrzędy słowiańskie w powieści „Zmierzch Popielidów”. Autorka przedstawia rekonstrukcje trzech
starosłowiańskich obrzędów: obrzędu postrzyżyn, pogrzebu i święto przesilenia dnia z nocą
(święto Kupały). Roli wypowiedzianego słowa poświęca swój szkic Moc słowa w ludowych
zachowaniach magicznych Karolina Berczyńska. Badania prowadzi na podstawie
XIX-wiecznych zapisków etnograficznych z terenów zamieszkałych przez Słowian Południowych i ogranicza do dwóch praktyk magicznych — związanych z chorobą i sytuacją
zagrożenia. Z kolei Katarzyna Chrobak i Anna Zura w publikacji Językowo-kulturowy obraz
wodnika w literaturze czeskiej zauważają, że postać wodnika postrzegana stereotypowo w
kulturze w barwie zielonej, w literaturze „dopełniona” została barwą czerwoną, łamiąc tym
samym tradycyjne wyobrażenie. Natomiast Magdalena Szmorąg w artykule Postać czarta
we frazeologii polskiej i rosyjskiej pokazuje, że leksem czart/чёрт nie zatracił swojego
podstawowego znaczenia — postaci negatywnej, złośliwej, będącej sprawcą wszelkich
nieszczęść człowieka, mającej zły wpływ na ludzi. Badaniem związków między językiem i
kulturą zajmuje się również Polina Furgal w szkicu Organizacja leksyki w polskiej i rosyjskiej
pieśni ludowej. Analizie poddaje funkcjonowanie epitetu w polskich i rosyjskich pieśniach
lirycznych i weselnych, które uważane są za najbardziej reprezentatywne pod względem
artystycznych środków wyrazu gatunki ludowej twórczości słownej.
Zagadnienia związane z problematyką tożsamości kulturowej i państwowości podejmuje
m.in. Maciej Wyrwa. W artykule Miejsce i rola kultury jako wyznacznika świadomości
narodowej mniejszości polskiej w Kazachstanie dowodzi, że w przypadku kazachstańskich
Polaków nie jest możliwe zdefiniowanie „polskości” poprzez kryteria kulturowe, tj. znajomość historii Polski, zwyczajów czy potraw. Jest to spowodowane tym, że są oni oderwani
od Polski od ponad 200 lat i wszelkie przejawy polskości w okresie zaborów i władzy
radzieckiej były szykanowane. Z kolei Ewelina Lesisz w szkicu Rola i miejsce kategorii
słowiańskości w dziewiętnastowiecznych rozpoznaniach tożsamości etnicznej Hucułów
stwierdza, że na podstawie dziewiętnastowiecznego piśmiennictwa można jedynie zrekonstruować mit Hucuła-Słowianina, ponieważ ówcześni badacze w swoich pracach w pewnym
stopniu kreowali stan postulowany, pożądany, nie oddając w pełni rzeczywistości. Bartosz
Gołąbek, autor tekstu Patriarcha Nikon i Protopop Awwakum w ideologii współczesnego
eurazjatyzmu, przedstawia wymienione postacie widziane przez współczesnych myślicieli
rosyjskich, przedstawicieli nurtu eurazjatyckiego: filozofa i politologa Aleksandra Dugina
i politologa Aleksandra Panarina. Grzegorz Harasimiak w szkicu Rak jest rybą, czyli uwag
kilka o języku prawa i prawników podkreśla, że język prawa i prawników mimo swej specyfiki
i złożoności nie może być językiem oderwanym od życia, a dla prawodawcy, obok wiedzy
merytorycznej, niezbędna jest znajomość tego języka na odpowiednim poziomie.
Odrębną grupę stanowią szkice poświęcone problematyce państwa ukraińskiego. Joanna
Bobula w artykule Wołodymyr Wynnyczenko. Twórca idei Państwa Ukraińskiego przybliża
sylwetkę ukraińskiego pisarza — męża stanu i na podstawie jego trzyczęściowej pracy Odro-
PR 2008 nr 1.indb 129
2008-02-28 19:14:19
130
Recenzje
dzenie narodu przedstawia ewolucję jego poglądów na temat idei państwa ukraińskiego, idei
Patriarchatu i wojska ukraińskiego. Z kolei problemy współczesnej Ukrainy są przedmiotem
rozważań Pawła Pietnoczki. W publikacji Główne siły polityczne w wyborach parlamentarnych na Ukrainie 2006 roku spośród 45 partii i koalicji wyborczych, które wzięły udział w
wyborach parlamentarnych na Ukrainie, autor szczegółowo omawia Partię Regionów, Blok
Julii Tymoszenko i Blok „Nasza Ukraina”.
Niewątpliwie ciekawą kwestię z dziedziny translatorskiej podejmuje Agnieszka Lasek
w tekście Allah znaczy Bóg — o problemie konotacji kulturowych w przekładzie poezji
C
Abd Ar-Rahmâna Al.-Mağdūba na język polski. Już we wstępie podkreśla, że powodem
powstawania barier translacyjnych nie są różnice językowe, a różnice kulturowe. Autorka
koncentruje się na przekładzie tekstów wywodzących się z krańcowo odmiennych kultur,
tj. tłumaczeniu z tradycji arabsko-muzułmańskich na potrzeby polskich czytelników, reprezentujących słowiańsko-chrześcijańskie kręgi kulturowe.
Wiele opracowań zamieszczonych w omawianym tomie dotyczy kręgu tematycznego
związanego z kobietą, feminizmem i stereotypizacją tego kręgu zagadnień. Karolina Bielenin
w szkicu Kobieta w tradycyjnej rodzinie na Bałkanach. Stereotypy a rzeczywistość omawia
na przykład rolę kobiety w tradycyjnie pojmowanym i przyjmowanym na Bałkanach stereotypie w porównaniu z jej rolą w rzeczywistości, na którą ogromny wpływ ma sytuacja
i przemiany zachodzące w mentalności współczesnych. Kobiece postrzeganie świata oraz
spojrzenie na społeczne role kobiet i stereotypy w utworach Dubravki Ugrešić i Ireny
Vrkljan — przedstawicielek literatury kobiecej — szczegółowo analizuje Dorota Johaniuk
w publikacji Kobiety o kobietach na przykładzie współczesnej prozy chorwackiej. W kręgu
omawianej tematyki pozostaje również artykuł Anny Pięcińskiej zatytułowany Językowy
obraz kobiety w szantach, czyli Sally, Cutty Sark, Słoneczko i Ja. Badaczka wyróżnia cztery
kategorie kobiet: Sally — kobieta z portu, Cutty Sark — kobieta-żaglowiec, Słoneczka
— pokładowe ozdoby i maskotki oraz Ja-kobieta-żeglarka.
W prezentowanym tomie wiele uwagi poświęcono problemom związanym z radiem, prasą,
muzyką i reklamą. Na podstawie analizy wybranych reportaży nadawanych w Programie
I PR, Monika Skarżyńska w szkicu Fonosfera reportażu radiowego (wybrane zagadnienia)
omawia niektóre aspekty naturalnej i kreacyjnej rzeczywistości dźwiękowej, rejestrowanej
przez mikrofon i tworzonej przed mikrofonem. Radka Čermáková natomiast w studium Prasa
polonijna w Stanach Zjednoczonych przedstawia historię i stan obecny czasopiśmiennictwa
polonijnego w Stanach Zjednoczonych. Stwierdza, że cechą charakterystyczną prasy polonijnej jest to, iż wiadomości z Polski i USA przedstawiane są w skrócie, a najwięcej miejsca
poświęca się wydarzeniom z życia lokalnej społeczności polonijnej. Zdaniem autorki, dostarczanie tego typu informacji sprawia, że nie może ona być zastąpiona przez prasę amerykańską
czy polską. Z kolei Katarzyna Kordalska w artykule Odzwierciedlenie literatury w muzyce
rosyjskiej na podstawie twórczości Piotra Czajkowskiego zauważa, że największy wpływ
na muzykę tego rosyjskiego kompozytora miały dzieła Aleksandra Puszkina, np. Eugeniusz
Oniegin, Mazepa czy Dama Pikowa. Bogata w nawiązania do literatury jest też twórczość
baletowa, w której odwołuje się głównie do pisarzy francuskich (Śpiąca królewna, Dziadek
do orzechów). Zagadnieniom związanym z reklamą poświęcony jest tekst Agnieszki Krzanowskiej Idea na sprzedaż? Slogany wyborcze jako typ sloganów reklamowych. Autorka
udowadnia, że slogan wyborczy jest typem sloganu reklamowego, różniącym się jedynie
zasięgiem działania, utożsamianiem się nadawcy z odbiorcą i zakresem użytych środków
językowych. Podobieństwo dotyczy zaś pozostałych elementów współtworzących slogan.
W tomie nie zabrakło szkiców poświęconych tematyce filmowej. Kwestią scenariusza
filmowego będącego częściowo dziełem literackim, częściowo utożsamianego z dziełem
filmowym zajmuje się Michał Garcarz w artykule Scenariusz filmowy jako literackie dzieło
skończone. Autor dowodzi, że scenariusz spełnia się przed kamerą i tu kończy się jego egzy-
PR 2008 nr 1.indb 130
2008-02-28 19:14:20
Recenzje
131
stencja jako dzieła literackiego. Nie jest on też dziełem filmowym, gdyż jego powstanie jest
potrzebą czysto technologiczną, niezbędną do powstania samego filmu. Trudności związane
z przełożeniem języka literatury na język filmu omawia Katarzyna Możuch w publikacji
Pierwowzór literacki a scenariusz filmowy. Ten złożony proces wymagający niejednokrotnie
zmiany wątków i bohaterów przedstawia na podstawie ekranizacji bestsellerowej powieści
Nigdzie w Afryce w reżyserii Caroline Link.
Wśród prac o charakterze biograficznym na uwagę zasługuje szkic Klaudii Koczur-Lejk
Bartłomiej Paprocki w kontekście epoki (zarys problematyki) przedstawiający sylwetkę
pisarza polsko-czeskiego i jego wpływ na rozwój stosunków polsko-czeskich w XVI wieku.
Monika Pawica natomiast w artykule „O oświacie ludu naszego” — Walerego Wielogłowskiego projekty kształcenia włościan galicyjskich koncentruje uwagę na nieomal zupełnie
zapomnianej dziś postaci Walerego Wielogłowskiego oraz jego niemałych dokonaniach
w dziedzinie oświaty, które pozwalają umieścić go w czołówce wybitnych działaczy polskich
Galicji połowy XIX wieku.
Ramy niniejszej recenzji nie pozwalają na szczegółową charakterystykę wszystkich 42
artykułów. Zostały zatem omówione tylko niektóre, mieszczące się w poszczególnych
grupach tematycznych.
Teksty zebrane w tomie pokonferencyjnym Świat Słowian w języku i kulturze VII: Kulturoznawstwo. Historia stanowią różnorodny i interesujący zbiór prac z zakresu szeroko
rozumianej kulturologii słowiańskiej. Cechą charakterystyczną zbioru jest to, że autorami
artykułów są młodzi pracownicy naukowi i studenci, reprezentujący krajowe i zagraniczne
uczelnie wyższe.
Anna Stasienko
Świat Słowian w języku i kulturze VII: Językoznawstwo.
Red. E. Komorowska i D. Dziadosz, Szczecin 2006, 385 s.
Prezentowana publikacja Świat Słowian w języku i kulturze VII: Językoznawstwo jest
kontynuacją serii wydawniczej pod tym samym tytułem. Stanowi ona pokłosie obrad Międzynarodowej Konferencji Slawistycznej Młodych Naukowców organizowanej przez Koło
Naukowe Slawistów Uniwersytetu Szczecińskiego pod opieką prof. Ewy Komorowskiej.
Stała problematyka konferencji przeprowadzanych od 1997 roku wnosi istotny wkład
w poznawanie, badanie i odkrywanie wciąż aktualnych, często skomplikowanych relacji
językowych w kręgu narodów słowiańskich, które na płaszczyźnie geograficznej, historycznej
i kulturowej są sobie szczególnie bliskie.
Publikacja zawiera 78 artykułów przygotowanych głównie w językach słowiańskich
— polskim, rosyjskim i ukraińskim. W przypadku przedstawiania zagadnień w planie
kontrastywnym na materiale kilku języków w tomie znalazły się również teksty w języku
angielskim i niemieckim. Autorami prac są studenci — członkowie kół naukowych, doktoranci i młodzi doktorzy, reprezentujący wiele ośrodków akademickich z kraju i zagranicy
(m.in. z Niemiec, Rosji, Litwy i Czech). Równocześnie wydane zostały pozostałe tomy
tematyczne: Literaturoznawstwo i Kulturoznawstwo.
Zamieszczone w tomie artykuły cechuje różnorodność tematyczna i wielokierunkowość
metodologiczna. Większość prac dotyczy analiz szczegółowych — słowotwórczych, morfologicznych, leksykalnych, funkcjonalnych i składniowych. Najogólniej można je zgrupować
wokół następujących obszarów badawczych: funkcjonowanie metafory językowej, językowy
obraz świata, pragmatyczne aspekty znaków językowych, stylistyczne odmiany języka,
leksykologia, frazeologia, lingwistyka tekstu, problemy przekładoznawstwa, składnia od-
PR 2008 nr 1.indb 131
2008-02-28 19:14:20
132
Recenzje
rębnych jednostek leksykalnych, problemy nauczania języków obcych. Większość tekstów
dotyczy językoznawstwa synchronicznego; w tomie znalazło się także sześć opracowań
diachronicznych.
Duża liczba szkiców oraz różnorodność problematyki badawczej nie pozwalają na choćby
pobieżne zaprezentowanie każdego tekstu, dlatego wypada ograniczyć się jedynie do zasygnalizowania ciekawych i nowatorskich ujęć problemów badawczych oraz wyeksponowania
najnowszych tendencji we współczesnym językoznawstwie slawistycznym.
Wiele artykułów poświęconych jest procesom metaforyzacji znaczeń z wykorzystaniem
różnych technik badawczych, w tym także w ujęciu kognitywnym. Badania obejmują
język polski, rosyjski, angielski i francuski. Na istotę metafory konceptualnej i językowej
oraz mechanizmu kształtowania się domeny źródłowej i docelowej na przykładzie języka
polskiego, rosyjskiego i angielskiego zwraca uwagę Katarzyna Rudkiewicz w szkicu Od
metafory konceptualnej do językowej. Metaforom pojęciowym polskich leksemów nazywających uczucia poświęcony jest artykuł Katarzyny Kondzioła-Pich Metafory pojęciowe
uczucia miłości w „Słowniku języka polskiego” M. S. B. Lindego, a Swietłana Niewzorowa
w szkicu Антропоморфная метафора как способ экспликации эмоций (на материале
русского и французского языков) przedstawia strukturalno-semantyczną klasyfikację najpopularniejszych metafor antropomorficznych w odniesieniu do emocji ‘strach’ i ‘smutek’
w języku rosyjskim w porównaniu z językiem francuskim.
Duże zainteresowanie nadal wzbudzają zagadnienia związane z językowym obrazem
świata, co znajduje wyraz w licznych artykułach poświęconych temu problemowi. Marcin
Grygiel w publikacji Domena pojęciowa ‘ludzie’ i jej leksykalno-semantyczna reprezentacja w języku serbskim koncentruje się na językowym obrazie świata serbskiego. Autor
eksponuje fundamentalną rolę w kategoryzacji rzeczywistości dwóch przeciwstawnych
procesów kognitywnych — generalizacji i konkretyzacji. Z kolei Przemysław Jackowski
widzi w językowym obrazie świata źródło nieprzetłumaczalności. Zdaniem autora, problemy tłumaczeniowe mogą wynikać z tego, że przedstawiciele różnych kultur postrzegają
rzeczywistość przez pryzmat własnego języka. W przekładzie bowiem ważne jest nie tylko
znaczenie słownikowe danego wyrazu oraz kontekst wypowiedzi, ale także rzeczywistość
pozajęzykowa. Barbara Rodziewicz natomiast w oparciu o wyniki eksperymentu lingwistycznego polegającego na psychofizjologicznym badaniu czasowych związków międzywyrazowych, tzw. testu werbalnych asocjacji, w szkicu Głupi i mądry w językowym obrazie
świata Polaków i Rosjan przedstawia zakres zbieżności skojarzeń tych dwóch nacji w reakcji
na słowa-bodźce głupi i mądry.
Problemom pragmatyki językowej poświęconych jest 6 artykułów. Na szczególną uwagę
zasługuje szkic Żanety Kozickiej-Borysowskiej Od przeprosu do soriksa, czyli o przemianach
w etykiecie językowej Polaków (na przykładzie aktu mowy przepraszania). Autorka na
świetnie dobranym materiale faktograficznym obrazuje ewolucję grzecznościowej formy
przepraszającej i dochodzi do wniosku, że w epoce staropolskiej przepraszano rzadko
i niechętnie, dziś natomiast przeprasza się często, nawet z taktycznego wyrachowania. Na
przestrzeni dziejów zmianie uległy też wykładniki aktu przepraszania. Również Mirosława
Chojnacka w artykule Siła perswazji w komunikacji interpersonalnej kobieta — mężczyzna
dokonuje analizy perswazji językowej w różnego typu aktach mowy: prośbie, propozycji,
radzie, żądaniu w relacjach między kobietą a mężczyzną. Autorka dochodzi do wniosku, że
o ile pozycja kobiety w naszej kulturze jest uważana za słabszą, o tyle w relacjach interpersonalnych w sytuacji perswazyjnej następuje zamiana ról.
Kolejna grupa artykułów dotyczy stylistycznych odmian języka polskiego i rosyjskiego.
O polskim języku potocznym pisze w obszernym szkicu Radosław Gajda, o nowym słownictwie w branży budowlanej Maciej Szelewski, a o żargonie kolejowym Maciej Walczak. Na
uwagę zasługuje zwłaszcza opracowanie Doroty Dziadosz dotyczące gwary młodzieżowej.
PR 2008 nr 1.indb 132
2008-02-28 19:14:20
Recenzje
133
W szkicu Elementy żargonu przestępczego w rosyjskiej gwarze młodzieżowej autorka opisuje
sposoby przenikania elementów żargonu przestępczego do gwary młodzieżowej i na bogatym materiale ilustracyjnym przedstawia zmiany i modyfikacje semantyczne omawianych
jednostek leksykalnych.
Również język prasy wciąż wzbudza zainteresowanie badaczy. Katarzyna Szymczak-Skalska w artykule Kontaminacje w prasie jako środek manipulacji językowej w oparciu o ciekawy
materiał badawczy ujawnia znaczną różnorodność kontaminacji w polskich nagłówkach prasowych i uważa je za technikę manipulacji językowej. Na nagłówkach prasowych koncentruje
się także Maria Puk w szkicu Семантический субъект в русских и польских газетных
заголовках. Autorka określa pozycję subiektu semantycznego w niezwykle zróżnicowanych
pod względem struktury składniowej nagłówkach prasowych. Pozycja ta nie zawsze jest
zajęta przez określoną formę językową i wówczas na podstawie kontekstu subiekt nabiera
charakteru określonego, nieokreślonego bądź uogólnionego.
Zagadnieniu frazeologii poświęcony jest m.in. szkic Marty Jasinowskiej Kilka słów
o frazeologizmach z komponentem ‘oko’ na podstawie języka polskiego, rosyjskiego i angielskiego. Na materiale trzech języków autorka określa cechy wspólne dla językowego obrazu
świata Słowian i przedstawicieli kultury zachodnioeuropejskiej. W ciekawym materiałowo
artykule Frazeologizmy komparatywne z nazwami barw w języku polskim i chorwackim Agnieszka Pluta ukazuje podobieństwa i różnice frazeologizmów zawierających nazwy kolorów
w języku polskim i chorwackim. Z kolei Agata Piasecka w szkicu Rozważania o synonimach
i wariantach we frazeologii podejmuje próbę sprecyzowania i usystematyzowania mnożących
się w lingwistyce pojęć synonimiczności oraz niejednoznacznych i dyskusyjnych wariancji
we frazeologii (synonimy frazeologiczne, warianty związku frazeologicznego, synonimydublety, synonimy stylistyczno-funkcjonalne, frazeologizmy-synonimy).
W zakresie badań leksykograficznych na uwagę zasługują opracowania Magdaleny Majdak
O metodach analizy materiału przykładowego w słownikach języka polskiego, w którym
autorka omawia sposoby ilustracji materiałowej, czyli ukazania kontekstu leksykalnego
i składniowego definiendum w szeregu słowników języka polskiego, oraz praca Beaty Kopeckiej LSP Hybrid Dictionaries as Translator’s Tool, poświęcona zagadnieniu słowników
specjalistycznych w ujęciu najnowszych trendów leksykograficznych.
Liczna grupa artykułów dotyczy różnych zagadnień z zakresu morfologii i semantyki słowa.
Marta Gugała w szkicu Znaczenia czasownika ‘chcieć’ na tle innych predykatów wolitywnych
stara się wskazać miejsce polskiego czasownika chcieć wśród wyrażeń wolitywnych, wykorzystując w tym celu ogólny scenariusz aktu wolitywnego. Z kolei w artykule Agnieszki
Gasz Uogólniająca funkcja jednostek ‘wszędzie’, ‘nigdzie’ w tekstach aforystycznych (na
materiale języka rosyjskiego i polskiego) zawarte są ciekawe rozważania na temat przysłówków upowszechniających wszędzie, nigdzie, wyróżniających się specyficzną zakodowaną
semantycznie zdolnością do najbardziej abstrakcyjnego „umiejscowienia” w przestrzeni
i ich roli w tekstach aforystycznych.
W wielu artykułach leksemy bądź grupy wyrazowe omawiane są na płaszczyźnie składniowej. Konrad Klimkowski w publikacji Wyrażenia dwuczłonowe: struktura i status
w polszczyźnie współczesnej dowodzi, że część zestawień w języku polskim ma zdolność
kontekstowego występowania raz jako formacje o funkcji leksykalnej, a innym razem
składniowej. Z kolei Anna Stasienko w artykule O subiekcie semantycznym w zdaniach
z deadiektywem w funkcji predykatu w języku polskim i rosyjskim na bogatym materiale
ilustracyjnym prezentuje duże zróżnicowanie form wyrażania subiektu semantycznego
w zdaniach z deadiektywem — predykatem.
Zagadnieniom translatorskim poświęcony jest m.in. tekst Gabrieli Szewczyk Рецептивная
эстетика текста а его перевод. „Жизнь с идиотом” Виктора Ерофеева в польском
и английском переводах. Autorka pisze o trudnościach, jakie pojawiają się przy tłumaczeniu
PR 2008 nr 1.indb 133
2008-02-28 19:14:20
134
Recenzje
na język polski i angielski powieści Wiktora Jerofiejewa, uważanego w Rosji za skandalistę,
grającego językiem. Dla tłumaczy ironia i charakter słów autora w znacznym stopniu ograniczone
są możliwościami języka przekładu, co w efekcie odbija się na interpretacji tekstu. O wyborze
strategii translatorskiej pisze Małgorzata Wideł-Ignaszczak w szkicu Z historii współczesnych
przekładów Nowego Testamentu na język rosyjski. Autorka dokonuje przeglądu rosyjskich przekładów Nowego Testamentu i dochodzi do wniosku, że wybór strategii translatorskiej powinien
być podyktowany świadomością celów, jakie stawia przed sobą tłumacz oraz mieć na uwadze
adresata przekładu i uwzględniać jego oczekiwania.
Problemom nauczania języka obcego, zwłaszcza w szkole wyższej, poświęcone są liczne
szkice omawianego tomu. Z uwagi na aktualność i wagę problematyki wymienić należy
publikację Teresy Pietraszkiewicz Realizacja celów i treści kształcenia na studiach filologicznych w opinii studentów rusycystów. Autorka opiera badania na ankietach przeprowadzonych wśród studentów rusycystyki z 7 ośrodków akademickich i dochodzi do wniosku,
że w kształceniu filologów należy stosować elastyczne modele nauczania, uwzględniające
predyspozycje poznawczo-językowe studentów oraz stwarzające możliwości zaspokajania
ich indywidualnych potrzeb komunikacyjnych. Natalia Haładuda z kolei w szkicu Typ temperamentu a wyniki osiągane w nauce języka rosyjskiego przez studentów filologii słowiańskiej
w oparciu o badania ankietowe dowodzi, że istnieje zależność między typem temperamentu
poszczególnych badanych a subiektywnym obrazem przyswajania języka obcego.
Diachroniczny charakter mają m.in. badania Anny Kamińskiej Kilka uwag o sufiksalnych
nazwach osób (rzeczowniki apelatywne) w języku rosyjskim XVII w., Izabeli Stąpor Liczebniki zbiorowe w słownikach języka polskiego od XVI do XIX wieku, Agnieszki Piotrowskiej
Patrzać i patrzyć w „Słowniku staropolskim” i „Słowniku polszczyzny XVI wieku” — wyrazy
pierwotnie oznaczające percepcję wzrokową, a wtórnie mające między innymi znaczenie
mentalne oraz Moniki Malusi Realizacja prasłowiańskiego *e na przykładzie rzeczowników
w „Osmanie” Ivana Gundulicia.
Ograniczenia wydawnicze nie pozwalają na omówienie wszystkich tekstów zamieszczonych w prezentowanym tomie a godnych uwagi ze względu na ciekawą problematykę,
nowatorstwo stosowanych technik badawczych oraz skrupulatność opisu. Całość bowiem
stanowi szczególną panoramę zasadniczych tendencji i kierunków badawczych w odniesieniu
do szeroko pojmowanej słowiańskości.
Artur Czapiga
PR 2008 nr 1.indb 134
2008-02-28 19:14:20
2008, nr 1 (121)
K
S
I
Ą
Ż
K
I
N
A
D
E
S
Ł
A
N
E
Irina Lappo: Mrożek à la russe. Teatralna recepcja dramaturgii Sławomira Mrożka w rosyjskim kręgu językowo-kulturowym. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej 2007, 265 s.
Katarzyna Lukas: Obraz świata i konwencja literacka w przekładzie. O niemieckich tłumaczeniach dzieł Adama Mickiewicza. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT. Wrocławskie
Wydawnictwo Oświatowe 2008, 370 s.
Kultura rosyjska w ojczyźnie i diasporze. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi
Lucjanowi Suchankowi. Red. L. Liburska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego 2007, 387 s.
Ewa Rajewska: Stanisław Barańczak — poeta i tłumacz. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie
2007, 310 s.
Halina Waszkielewicz: Чернушная и прекрасная. Twórczość Ludmiły Pietruszewskiej.
Red. A. Gildner. Kraków: Collegium Columbinum 2007 (ROSJA — myśl — słowo
— obraz. Red. H. Waszkielewicz. T. IX), 262 s.
PR 2008 nr 1.indb 135
2008-02-28 19:14:20

PR 2008 nr 1.indb - Przegląd Rusycystyczny

Transkrypt

Podobne dokumenty

Noc, sen i bezsenność w powieści Borysa Pasternaka Doktor Żywago

этой ссылке

Pobierz numer - Gazeta Petersburska

SZNWkołoRosji_3_2015 - Studenckie Zeszyty Naukowe Wkoło Rosji

Прикази књига Agnieszka Spagińska-Pruszak: leksykalno-semantyczne rzeczownika w języku polskim, rosyjskim i serbsko-chorwackim.