Pobierz fragment - Wydawnictwo UMCS
Transkrypt
Pobierz fragment - Wydawnictwo UMCS
WPROWADZENIE Wprowadzenie Interpretacja zaburzeń mowy wymaga gruntownej wiedzy na temat istoty języka – procesu jego nabywania, roli w kształtowaniu ludzkich umysłów i budowaniu relacji społecznych.1 Refleksja autorów tego podręcznika ujęta jest w ramy wyznaczone trzema następującymi tezami: ▷ Język jest częścią umysłu i zarazem bytem konstruującym umysłowe i społeczne możliwości człowieka. Idea ta wynika z rozbudowanej w teoriach lingwistycznych dyskusji nad funkcjami języka. Sądzę, że w kontekście zaburzeń mowy należy językowi przypisać przynajmniej trzy role: a) poznawczą: język umożliwia na sposób ludzki zdobywać wiedzę i organizować ją w umyśle; b) interakcyjną: język, byt będący osnową wypowiedzi, jest nośnikiem informacji, pozwala wiedzę o sobie i o świecie przekazywać innym; c) grupotwórczą: język organizuje życie społeczne i umożliwia jednostkom pełnienie społecznych ról. ▷ Zaburzenia mowy zawsze mają ostateczną przyczynę w biologicznych możliwościach jednostek, ujawniają się zwykle w czynnościach poznawczych oraz zawsze w zachowaniach interakcyjnych i procesach socjalizacji; 1 Wiedza przybliżająca istotę języka rozwijała się od czasów starożytnych. Poprzez wieki narosło wiele teorii ujmujących jego tajemnice z różnych perspektyw. XX wiek dostarczył osobom zainteresowanym czterech ważnych, być może dotychczas najważniejszych teorii budujących interpretacje niezwykle głębokie i dalece od siebie odbiegające. Są nimi: strukturalizm, gramatyka generatywna, socjolingwistyka i językoznawstwo kognitywne. Dlatego też ze zdziwieniem czytam niekiedy prace, szczególnie psychologów, wygłaszających na temat języka prawdy jedynie słuszne, tyleż samo proste, co i bałamutne. Przyjmowane wybiórczo, na zasadzie kalek z literatury amerykańskiej, z zupełnym brakiem świadomości, że polszczyzna – język fleksyjny z rozbudowanym słowotwórstwem – jest zupełnie innym bytem niż język angielski (por. choćby liczne prace na temat autyzmu, afazji lub kalkowane narzędzia do badania sprawności językowej). Niestety, refleksja tego rodzaju, traktująca problemy języka lekko i naiwnie, wkracza także i do literatury logopedycznej. W tym podręczniku chcemy się tej tendencji ustrzec. 10 WPROWADZENIE ▷ Diagnozując język jednostek i różne formy ich zachowań interakcyjnych możemy orzekać o stanie tych procesów i czynności, które warunkują mowę. Są to czynności poznawcze oraz procesy i czynności umożliwiające przekaz wiedzy. Zachodzą w mózgu, w obwodowym układzie nerwowym oraz w mięśniowym i kostnym wyposażeniu człowieka. Struktura tomu jest obrazem postępowania logopedycznego. Logopeda bowiem diagnozuje zaburzenia mowy, buduje programy terapii i prowadzi terapię. Diagnozowanie zaburzeń mowy wymaga wiedzy na temat sprawności językowych i komunikacyjnych oraz na temat przyczyn zaburzeń, które zawsze tkwią w biologicznym wyposażeniu człowieka. Rozdział drugi pt. „Sprawności formacyjne” poświęcamy biologicznym procesom i czynnościom budującym umysł i warunkującym nabywanie języka, mechanizmom słuchu i ich zaburzeniom, słuchowi fonematycznemu i prozodii mowy, objaśnianiu zjawisk głosowych i trudności grafomotorycznych. Pozostałe trzy rozdziały są odzwierciedleniem najważniejszych w postepowaniu logopedycznym procedur prognostycznych. Ujawniają się one w trzech następujących strategiach postepowania logopedycznego: a) budowaniu kompetencji; b) usprawnianiu realizacji; c) stabilizowaniu rozpadu. Procedury te chyba najwyraziściej porządkują zaburzenia mowy wyznaczając jasno zróżnicowane klasy, które prezentujemy w kolejnych rozdziałach. Zjawiska rozpatrywane w rozdziale trzecim pt. „Zaburzenia kompetencji” wymagają od logopedy umiejętności formowania umysłu: budowania wiedzy o świecie (kompetencja kulturowa), programowania wiedzy językowej (kompetencja językowa) i kształtowania społecznych wzorców zachowań językowych (kompetencja komunikacyjna). W teorii języka, te trzy rodzaje wiedzy odznaczają się swoistymi cechami, a od logopedy wymagają odrębnych sposobów postępowania terapeutycznego. Są to zresztą zaburzenia wymagające niezwykłych umiejętności diagnostycznych i ogromnej wiedzy na temat programowania języka. Zamieszczamy w tym rozdziale charakterystykę niemal wszystkich zaburzeń opisywanych współcześnie w literaturze przedmiotu, a zatem głuchoty i możliwości osób głuchoniewidomych; opóźnień rozwoju mowy, które w polskiej tradycji od kilkudziesięciu lat nazywamy „alalią” (obecnie upowszechnia się amerykańska nazwa „SLI” – „specyficzne opóźnienie rozwoju mowy”); autyzmu; oligofazji oraz padaczek, które jak się okazuje w sposób istotny wpływają na umysłowe i językowe funkcjonowanie człowieka. WPROWADZENIE 11 W rozdziale czwartym pt. „Zaburzenia realizacji” opisujemy te sfery komunikacyjnych zachowań człowieka, które dotyczą fizycznej postaci wypowiedzi, przy zachowanych w normie czynnościach umysłowych. Są nimi dysglosja wynikająca z anomalii w budowie narządów artykulacyjnych, dyzartria będąca wynikiem porażeń i jąkanie. Rozdział piąty wreszcie – „Rozpad kompetencji” – przynosi charakterystykę afazji, demencji (na przykładzie choroby Alzheimera) i schizofazji. Teoretycznym tłem interpretacji poszczególnych zaburzeń mowy stała się naukowa wykładnia ważnych pojęć pozwalających opisać zjawiska mieszczące się w przedmiocie logopedii: języka, mowy i jej zaburzeń, odwiecznych i współczesnych modeli porządkujących zaburzenia, procedur postępowania logopedycznego. Została ona pomieszczona w rozdziale pierwszym – „Mowa i jej zaburzenia”. Rozdział ten prezentuje spójną teorię zaburzeń mowy, która ukształtowała się w ciągu dwudziestu ostatnich lat w badaniach pracowników Zakładu Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS. Teoria ta obejmuje również swoim zakresem i te propozycje opisu zaburzeń mowy, które przez wieki budowały logopedię i które do dziś nie straciły naukowej aktualności. Wdzięczni jesteśmy autorom poszczególnych rozdziałów – wybitnym specjalistom różnych pokoleń badaczy, którzy zawsze łączą refleksję teoretyczną z doświadczeniem praktycznym. Ich gruntowna wiedza winna w najwyższym stopniu służyć studentom. Dziękujemy wszystkim osobom, które swoją wiedzą i talentem przyczyniły się do określenia ostatecznego kształtu tej publikacji: mgr Magdalenie Kozłowskiej za koordynację wysiłku poszczególnych autorów i za wkład w Indeks rzeczowy tomu, mgrowi Tadeuszowi Ostrowskiemu za Indeks nazwisk i czuwanie nad prawdą w zapisach bibliograficznych, dr Ewie Niestorowicz za artystyczną wizję logopedii zawartą w okładce książki, drowi Lechowi Maliszewskiemu, redaktorowi tomu z woli wydawcy, za profesjonalizm i precyzję w postępowaniu edytorskim, wreszcie Wydawnictwu UMCS, któremu pracownicy Zakładu Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS są wdzięczni i wierni od lat. Stanisław Grabias