Regulacje i sądownictwo – przeszkody w konkurencji między

Łukasz Goczek*
Regulacje i sądownictwo – przeszkody w konkurencji
między firmami w Europie Środkowej i Wschodniej
Wstęp
Celem artykułu jest analiza przeszkód dla konkurencji pomiędzy firmami
w Europie Środkowej i Wschodniej. Analiza ta ma duże znaczenie praktyczne
ze względu na dużą wagę poprawnego funkcjonowania gospodarki rynkowej
w krajach regionu, czynnika niezbędnego dla wzrostu zamożności krajów regionu w trakcie konwergencji z Unią Europejską [UNCTAD, 2004]. Zastosowaną metodą badawczą jest analiza regresji logistycznej na próbie 12 tysięcy
firm. Badane firmy określały jak odczuwają proces konkurencji ze strony konkurentów z sektora oficjalnego i szarej strefy oraz podawały szeroki zakres
swoich charakterystyk. Zależność ta została zbadana ekonometrycznie na potrzeby artykułu. W literaturze przedmiotu wedle wiedzy autora dane te nie były
analizowane pod tym kątem.
Podstawową hipotezą pracy jest stwierdzenie, że sądy i nadmierny proces
regulacji gospodarki regionu stanowi problem dla konkurowania przedsiębiorstw w regionie. Przeprowadzona analiza empiryczna potwierdza główną
hipotezę artykułu. Przeprowadzone testy wrażliwości modelu empirycznego
na przyjętą procedurę testowania potwierdzają prawidłowość przyjętej metody
statystycznej.
1. Dane empiryczne
W artykule użyto danych na temat konkurencji ze strony konkurentów
z sektora oficjalnego i szarej strefy postrzeganej jako przeszkoda w prowadzeniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwa zebrane w Business Environment Survey (BEEPS). Sondaż ten jest wspólną inicjatywą Europejskiego
Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Banku Światowego. Badaniem objęto prawie
29 000 przedsiębiorstw w 29 krajach. Dane mają charakter przekrojowy.
Przedmiotem badania były przedsiębiorstwa handlowe, usługowe i przemysłowe z co najmniej pięcioma pracownikami zatrudnionymi w pełnym wymiarze
godzin. Organizacje rządowe, w tym wojskowe, policyjne, edukacyjne, służba
zdrowia i podobne działania publiczne zostały wyłączone z badania, podobnie
jak w sektorze podstawowym – rolnictwo, górnictwo, itp. Czwarta runda badania została wdrożona w 29 krajach (Albania, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś,
Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Macedonia, Gruzja, Węgry, Kazachstan, Republika Kirgiska, Łotwa, Litwa, Mołdawia, Mongolia, Czarnogóra, Polska, Rumunia, Rosja, Serbia, Słowacja, Słowenia, Tadżyki*
Dr, Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego Wydział Nauk Ekonomicznych,
Uniwersytet Warszawski, [email protected]
96
Łukasz Goczek
stan, Turcja, Ukraina i Uzbekistan). W tablicy 1 zaprezentowano statystki odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu przedsiębiorstwo konkurencji ze strony
konkurentów z sektora oficjalnego i szarej strefy postrzeganej jako przeszkoda
w prowadzeniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwa oraz podstawowe dane dotyczące firm.
Przedstawiony zestaw danych ma szereg zalet. Przede wszystkim baza danych zawiera bezpośrednie informacje sondażowe na temat postrzegania tego,
w jakim stopniu przedsiębiorstwo doświadcza zjawiska konkurencji. Dlatego
też istnieje przewaga nad badaniami opartymi na innych metodach wywodzących się bezpośrednio z danych statystycznych dotyczących koncentracji przedsiębiorstw w danym sektorze. Innymi słowy chodzi o zapewnienie bezpośrednich informacji o sytuacji firm, które nie mogą być uzyskane z danych zdezagregowanych do poziomu firm. Po drugie, baza danych zawiera informacje
na szerokim przekroju różnych rodzajów przedsiębiorstw w wielu krajach,
w tym na temat dużej liczby małych i średnich przedsiębiorstw, co zapewnia
dużą różnorodność wyników. Co istotne, według wiedzy autora dane te nie były
używane do celów podobnych do celu niniejszego artykułu. W tablicy 1 przedstawiono statystyki próby w zakresie zmiennych będących przedmiotem badania.
Tablica 1. Podstawowe statystyki uzyskanej próby
Zmienna
Obserwacje
Średnia
Odchylenie
W jakim stopniu
konkurencja ze
strony konkurentów z sektora
oficjalnego po11660
.8155232
2.910923
strzegana jest
jako przeszkoda
w prowadzeniu
działalności
gospodarczej
W jakim stopniu
konkurencja ze
strony konkurentów z sektora
nieoficjalnego
9708
1.532429
1.427844
postrzegana jest
jako przeszkoda
w prowadzeniu
działalności
gospodarczej
Udział własności
24011
9.809671
27.36981
zagranicznej
Rok oficjalnej
rejestracji przed7777
1994.075
14.11764
siębiorstwa
Min
Max
0
4
0
4
0
100
1825
2008
Regulacje i sądownictwo – przeszkody w konkurencji między firmami…
Udział własności
państwowej
Płatności przeterminowane
ponad 90 dni:
Podatki
Płatności przeterminowane
ponad 90 dni:
Pozostałe
Przeszkody w
bieżącej działalności: sądy
W ostatnim roku
podatkowym,
jakie były przychody z całkowitej rocznej
sprzedaży?
Przeszkody w
bieżącej działalności: regulacje
gospodarcze i
zezwolenia
97
24005
7.483524
24.87071
0
100
22575
1.95052
.2168718
1
2
22577
1.949816
.2183289
1
2
23288
1.15669
1.200679
0
4
20308
5.02e+09
7.02e+11
-17.51683
1.00e+14
23825
1.056831
1.132082
0
4
Legenda: * p < 0.05, ** p < 0.01, *** p < 0.001
Źródło: Opracowanie własne.
2. Hipotezy badawcze
Na podstawie literatury przedmiotu [Ospina, Schiffbauer, 2010] można
wskazać hipotezy badawcze dotyczące charakterystyk przedsiębiorstw. Główną
hipotezą pracy jest stwierdzenie, że przewlekle i nieefektywnie działające sądy
oraz nadmiar regulacji stanowi barierę dla konkurencji pomiędzy firmami. Badanie wskazuje też szereg hipotez pomocniczych. Jedna z nich wskazuje,
że postrzeganiem tego problemu różnią się firmy konkurujące z firmami z szarej strefy i konkurujące z firmami z działającymi oficjalnie.
Jednocześnie przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego oraz
przedsiębiorstwa państwowe nie powinny wskazywać częściej konkurencji jako
przeszkody. Jest to skutek wysokiej wydajności przedsiębiorstw będących bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi oraz barier regulacyjnych wznoszonych wokół przedsiębiorstw państwowych przez państwo będące regulatorem
rynku.
W tablicy 2 przedstawiono zmienne odnoszące się do kolejnych hipotez
badawczych. Wyjaśniana zmienna rośnie wraz ze wzrostem trudności, tak więc
dodatni znak oznacza wzrost postrzegania danej zmiennej jako dla konkurencji
pomiędzy firmami.
Łukasz Goczek
98
Tablica 2. Hipotezy badawcze
Hipoteza badawcza
Spodziewany znak
Udział własności zagranicznej
-
Rok oficjalnej rejestracji przedsiębiorstwa
-
Udział własności państwowej
-
Płatności przeterminowane ponad 90 dni: Podatki
+
Płatności przeterminowane ponad 90 dni: Pozostałe
+
Przeszkody w bieżącej działalności: sądy
+
W ostatnim roku podatkowym, jakie były przychody z
całkowitej rocznej sprzedaży?
-
Przeszkody w bieżącej działalności: regulacje gospodarcze i zezwolenia
+
Źródło: Opracowanie własne.
3. Przyjęta procedura badania empirycznego
W badaniu empirycznym przyjęto, że prawdopodobieństwo, iż zjawisko
konkurencji ze strony konkurentów z sektora oficjalnego i szarej strefy postrzeganej jako przeszkoda w prowadzeniu działalności gospodarczej znajdzie się
w jednym z pięciu stanów określonych skalą Likerta zależy od zmiennych
przedstawionych w tabeli 2 oraz nieobserwowalnych czynników charakterystycznych dla kraju. Dlatego w celu oceny względnego znaczenia charakterystyk firm zgrupowanych w powyższych czterech grupach w wyjaśnieniu istnienia ograniczeń w dostępie do finansowania, użyto następującego równania:
yi * =
ĺ
β k Xi +
k
ĺ
γ p Kraj p + εi
p
(1)
y*
gdzie i to nieobserwowane zjawisko konkurencji ze strony konkurentów z sektora oficjalnego lub szarej strefy (w zależności od modelu) postrzeganej jako przeszkoda w prowadzeniu działalności gospodarczej dla i-tego przedsiębiorstwa z kraju j, Xi to wektor charakterystyki tego przedsiębiorstwa, β to
szacowane współczynniki regresji, Kraj, to zmienne zerojedynkowe odnoszące
się do poszczególnych krajów w celu kontroli nieobserwowalnych efektów
związanych z krajem działalności przedsiębiorstwa.
W omawianym przypadku analizowana w dwóch modelach ekonometrycznych zmienna zależna, czyli konkurencja ze strony konkurentów z sektora
oficjalnego postrzeganej jako przeszkoda w prowadzeniu działalności gospo-
Regulacje i sądownictwo – przeszkody w konkurencji między firmami…
99
darczej oraz konkurencji ze strony konkurentów z szarej strefy postrzeganej
jako przeszkoda w prowadzeniu działalności gospodarczej, nie jest zmienną
ciągłą lecz zmienną dyskretną. Przyjmuje ona wartości z przeliczalnego i skończonego zbioru wartości o określonej hierarchii i tym samym jest zmienną dyskretną o charakterze kategorii uporządkowanych. Zatem zmienną tą w postaci
obserwowalnej można opisać w następujący sposób:
yi = 0 dla
yi = 1 dla
yi = 2 dla
M
M
yi = J dla
y* Ł 0
0 < y * Ł μ1
μ1 < y * Ł μ 2
μJ- 1 Ł y *
(2)
dla
0 < μ1 < μ 2 < ... < μ J- 1 = 1
(3)
gdzie μ jest szacowanym współczynnikiem odcięcia kolejnej kategorii.
W takim przypadku nie można użyć zwykłej regresji liniowej szacowanej
Metodą Najmniejszych Kwadratów. Efektywność estymacji zwiększa również
wykorzystanie faktu uporządkowania zmiennej zależnej, co pozwala na wykorzystanie niosącego dodatkowe informacje wymiaru hierarchicznego tej zmiennej. Pozwala to na wykorzystanie modelu dyskretnego wyboru dla kategorii
uporządkowanych. Dla takiego modelu funkcja prawdopodobieństwa zajścia
pojedynczego zdarzenia j z J możliwości jest dana wzorem:
Pr( yi = 0 | x) = F (- x 'β)
Pr( yi = 1| x) = F (μ1 - x 'β) - F (- x 'β)
Pr( yi = 2 | x) = F (μ 2 - x 'β) - F (μ1 - x 'β)
M
Pr( yi = J | x) = 1- F (μ J - 1 - x 'β)
(4)
gdzie F oznacza dystrybuantę rozkładu składnika losowego.
Przyjęcie założenia, że składnik losowy ma rozkład normalny pozwoli
otrzymać model probitowy dla uporządkowanych zmiennych zależnych, jeżeli
zaś zastosowany zostanie rozkład logistyczny, pozwoli to uzyskać model logitowy. Wybór pomiędzy rodzajami rozkładów na potrzeby badania przeprowadzonego w artykule dokonano kierując się łatwiejszą interpretacją ekonomiczną
oszacowanych współczynników w modelu logitowym, dlatego wybrano go
do dalszych oszacowań. Do estymacji modeli zastosowano metodę największej
wiarogodności.
Wszystkie prezentowane w artykule wyniki pochodzą z przeprowadzonych
badań ekonometrycznych w kolejności ich powstawania w celu uniknięcia problemów związanych z eksploracją danych i nadmiernym dopasowaniem modelu. W tablicy 3 zaprezentowano wyniki oszacowania modelu ogólnego. Wyniki
100
Łukasz Goczek
te wskazują, że trudności związane z sądami oraz regulacjami są najbardziej
istotnymi czynnikami determinującymi zjawisko konkurencji ze strony konkurentów z sektora oficjalnego i szarej strefy postrzeganej jako przeszkoda
w prowadzeniu działalności gospodarczej stanowią regulacje i sądy.
Oszacowano wpływ omawianych istotnych zmiennych na utrudnienia
transportowe z zakładanymi znakami. Wyniki te kontrolowane są na nieobserwowalne efekty dla kraju, czyli nieobserwowalne dla danego kraju cechy, które
mogłyby mieć wpływ na odpowiedzi firm w badaniu.
Statystyka LR na poziomie istotności 1% potwierdza istotność modelu
w wyjaśnianiu objaśnianej zmiennej.
Tablica 3. Wyniki oszacowanego modelu
(1)
W jakim stopniu konkurencja ze strony
konkurentów z sektora nieoficjalnego postrzegana jest jako
przeszkoda w prowadzeniu działalności
gospodarczej
Współczynnik / błąd
standardowy
Udział własności zagranicznej
Rok oficjalnej rejestracji
przedsiębiorstwa
Udział własności państwowej
Płatności przeterminowane
ponad 90 dni: Podatki
Płatności przeterminowane
ponad 90 dni: Pozostałe
Przeszkody w bieżącej działalności: sądy
W ostatnim roku podatkowym, jakie były przychody
z całkowitej rocznej sprzedaży?
(2)
W jakim stopniu konkurencja ze strony
konkurentów z sektora oficjalnego postrzegana jest jako
przeszkoda w prowadzeniu działalności
gospodarczej
Współczynnik / błąd
standardowy
-.0021614**
-.0047029***
(.000716)
(.0007162)
.0000157
-7.65e-06
(.0000641)
(.0000641)
-.0027741
-.0045032**
(.0016499)
(.0016506)
-.0552334
-.0451487
(.0285836)
(.0292192)
*
.0237119
(.0285952)
(.0289374)
***
.0613902***
(.0063007)
(.0064578)
1.47e-14
1.52e-14
(1.49e-14)
(1.46e-14)
.0700115
.0278056
Regulacje i sądownictwo – przeszkody w konkurencji między firmami…
Przeszkody w bieżącej działalności: regulacje gospodarcze i zezwolenia
cut1
Constant
cut2
Constant
cut3
Constant
cut4
Constant
cut5
Constant
cut6
Constant
LR<p
Obserwacje
.0890963***
.0751498***
(.0078456)
(.0079998)
-3.7614***
(.1443189)
-3.304473***
(.1367727)
-3.378116***
(.1390854)
-2.493707***
(.1316105)
-.9742017***
(.1283231)
-.3900854**
(.127921)
-.2315896
(.1278376)
.2203538
(.1277763)
1.012195***
(.1281721)
1.046708***
(.1281007)
2.256227***
(.1305293)
0.000
9708
2.019876***
(.1298437)
0.000
9708
101
Legenda: * p < 0.05, ** p < 0.01, *** p < 0.001
Źródło: Opracowanie własne.
Jedno z założeń regresji logistycznej na danych uszeregowanych stwierdza, że stosunek między każdą parą grup wynikowych jest ten sam. Innymi
słowy do tej pory zakładano, że współczynniki opisujące związek między
zmiennymi w najniższym w stosunku do wszystkich wyższych kategorii zmiennej wyjaśnianej są takie same jak te, które opisują relacje między kolejnym
wyższym stopniem kategorii i wszystkich kategorii wyższej, itp. Warunek ten
nosi nazwę proporcjonalnych ilorazów szans lub równoległych regresji. Jeżeli
związek między wszystkimi parami kategorii w ramach tej samej grupy jest
proporcjonalny, wówczas istnieje tylko jeden zestaw zmiennych (tylko jeden
model) opisujący proces generowania danych. Jeśli założenie to nie byłoby
spełnione, konieczne byłoby użycie różnych modeli do opisu relacji między
każdą parą grup wynikowych. Dlatego też sprawdzono je przy pomocy testu
Branta [Brant, 1990].
Wyniki testu Branta zaprezentowano w tabeli 4. Statystyka testowa potwierdza, że założenie to jest spełnione w przypadku wszystkich zmiennych
i oszacowany model jest poprawny. Zatem przeprowadzone testy diagnostyczne
modelu empirycznego na przyjętą procedurę testowania potwierdzają prawidłowość przyjętej metody statystycznej.
102
Tabela 4. Wyniku testu Branta*
Zmienna
Łącznie
Udział własności zagranicznej
Rok oficjalnej rejestracji przedsiębiorstwa
Udział własności państwowej
Płatności przeterminowane ponad 90 dni: Podatki
Płatności przeterminowane ponad 90 dni: Pozostałe
Przeszkody w bieżącej działalności: sądy
W ostatnim roku podatkowym,
jakie były przychody z całkowitej sprzedaży?
Przeszkody w bieżącej działalności: regulacje gospodarcze i
zezwolenia
Łukasz Goczek
chi2
p>chi2
chi2
p>chi2
df
96.57
0.000
88.11
0.000
40
5.56
0.351
11.51
0.042
5
10.03
0.074
19.46
0.002
5
1.44
0.920
6.14
0.293
5
6.06
0.301
5.76
0.330
5
5.71
0.335
0.87
0.972
5
2.40
0.791
13.49
0.019
5
0.30
0.998
3.01
0.699
5
2.32
0.803
14.82
0.011
5
Uwagi: Istotna statystyka poszczególnych zmiennych dowodzi, że założenie regresji równoległej
zostało naruszone.
Źródło: Opracowanie własne.
Zakończenie
Przeprowadzona na potrzeby artykułu analiza regresji logistycznej kategorii uporządkowanych na danych zebranych przez Bank Światowy wskazuje
na główne przyczyny postrzegania konkurencji jako przeszkody w prowadzeniu
działalności gospodarczej. Badanie empiryczne potwierdza główną hipotezę
pracy, że to przewlekle i nieefektywnie działające sądy oraz nadmiar regulacji
stanowi barierę dla konkurencji pomiędzy firmami – czynnika niezbędnego
do funkcjonowania gospodarki rynkowej. Badanie też wykazało, że postrzeganiem tego problemu, co ciekawe nie różnią się firmy konkurujące z firmami
z szarej strefy.
Jednocześnie wykazano, że ogólnie przedsiębiorstwa z udziałem kapitału
zagranicznego oraz przedsiębiorstwa państwowe nie wskazują częściej na konkurencję jako przeszkodę w działalności gospodarczej. Prawdopodobnie jest to
skutek wysokiej wydajności przedsiębiorstw będących bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi oraz barier regulacyjnych wznoszonych wokół przedsiębiorstw państwowych przez samo państwo będące regulatorem rynku.
Wskazaniem płynącym dla polityki państwa z tego badania jest konieczność usprawnienia pracy sądów oraz ograniczenia regulacji gospodarki.
Regulacje i sądownictwo – przeszkody w konkurencji między firmami…
103
Literatura
1. Brant R. (1990), Assessing Proportionality in the Proportional Odds Model
for Ordinal Logistic Regression, Biometrics, 46: 1171-1178.
2. Goczek Ł. (2012), Empiryczne determinanty ograniczonego dostępu
do finansowania, Bank i Kredyt, w druku.
3. Goczek Ł.(2012) Jak dojechać? – Utrudnienia w transporcie na poziomie
firm, UE Poznań, w druku.
4. Greene W. H. (2011), Econometric Analysis 7th edition, Prentice Hall
1232pp
5. Greene W. H., Hensher D. (2010), Modeling Ordered Choices, Cambridge
Books, Cambridge University Press, number 9780521142373.
6. Mycielski J. (2009), Ekonometria, WNE UW.
7. Ospina S., Schiffbauer M. (2010), Competition and Firm Productivity: Evidence from Firm-Level Data,IMF Working Papers 10/67, International
Monetary Fund.
8. UNCTAD (2004), Competition, competitiveness and development: lessons
from developing countries, UN New York.
Streszczenie
Celem artykułu jest analiza przeszkód dla konkurencji pomiędzy firmami w Europie Środkowej i Wschodniej. Analiza ta ma duże znaczenie praktyczne ze względu
na dużą wagę poprawnego funkcjonowania gospodarki rynkowej w krajach regionu,
czynnika niezbędnego dla wzrostu zamożności tego regionu w trakcie konwergencji
z Unią Europejską. Zastosowanych metodą badawczą jest analiza regresji logistycznej
na próbie 12 tysięcy firm. Badane firmy określały jak odczuwają proces konkurencji
ze strony konkurentów z sektora oficjalnego i szarej strefy oraz podawały szeroki zakres swoich charakterystyk. Zależność ta została zbadana ekonometrycznie na potrzeby
artykułu.
Podstawową hipotezą pracy jest stwierdzenie, że sądy i nadmierny proces regulacji gospodarki regionu stanowi problem dla konkurowania przedsiębiorstw w regionie.
Przeprowadzona analiza empiryczna potwierdza główną hipotezę artykułu. Przeprowadzone testy wrażliwości modelu empirycznego na przyjętą procedurę testowania potwierdzają prawidłowość przyjętej metody statystycznej.
Słowa kluczowe
konkurencja, badanie empiryczne, regulacje, sądownictwo
Regulation and courts - obstacles to competition between companies
in Central and Eastern Europe (Summary)
This article aims to analyze the obstacles to competition between companies
in Central and Eastern Europe. Research method used is logistic regression analysis
on a sample of 12,000 companies. The analysis confirms that the main obstacles
for competition are excessive regulations and inefficient courts.
Key words
competition, empirical investigation, regulation, court system