Agnieszka Pilch Umorzenie kompensacyjne w trybie art

Agnieszka Pilch
Umorzenie kompensacyjne w trybie art. 59a k.k.
– wybrane zagadnienia
W dniu 1 lipca 2015 r. wejdzie w życie
największa od czasów uchwalenia Kodeksu
karnego w 1997 roku nowelizacja przepisów
materialnych prawa karnego. Stanowi ona reakcję na prowadzoną od czasu wejścia w życie
Kodeksu karnego politykę legislacyjną, niejednokrotnie opierającą się na populizmie karnistycznym, a której rezultatem było ponad 60
nowelizacji, często prowadzących do wzajemnej niespójności obowiązujących przepisów.
Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych
ustaw z dnia 27 września 2013 r. (Dz.U. z 2013 r.
poz. 1247 ze zm.) w brzmieniu nadanym przez
ustawę z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 396) wprowadza do
polskiego prawa karnego nową instytucję, opisaną w art. 59a k.k., pozwalającą na redukcję
odpowiedzialności karnej poprzez umorzenie
postępowania na wniosek pokrzywdzonego.
Sposób sformułowania przez ustawodawcę
treści tego przepisu już od momentu rozpoczęcia prac nad jego kształtem stanowił przedmiot
rozlicznych polemik, prowadzonych zarówno
wśród teoretyków, jak i praktyków, a których
celem miało być nadanie mu formy, która
pozwoli na spełnianie zakładanych przez kodyfikatorów celów i jednocześnie zredukuje
pojawiające się wątpliwości interpretacyjne.
Zamierzenie to zostało zrealizowane tylko
połowicznie. Z uwagi na obszerność problematyki związanej z wykładnią tej instytucji
niniejsze opracowanie ograniczy się jedynie
do zasygnalizowania wybranych kwestii.
Podejmując się analizy art. 59a k.k., w pierwszej kolejności należałoby rozstrzygnąć,
w jakiej fazie prowadzonego postępowania
właściwy organ jest uprawniony do podjęcia
decyzji w przedmiocie wniosku pokrzywdzonego złożonego w tym trybie. Treść przepisu
art. 59a k.k. nie wskazuje bowiem, na jakim
etapie procesu taka decyzja miałaby zapaść.
Zważywszy jednak, że ustawodawca posługuje się pojęciem „sprawca” odnoszonym do
realizacji znamion konkretnych typów czynów
zabronionych, tj. występku zagrożonego karą
nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności,
występku przeciwko mieniu zagrożonego karą
nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, występku określonego w art. 157 § 1 k.k.,
uprawnione wydaje się przyjęcie, że zastosowanie art. 59a k.k. stanie się możliwe dopiero
po takim wyjaśnieniu okoliczności sprawy,
jakie pozwoli na stwierdzenie, iż doszło do
realizacji znamion wskazanych przestępstw.
Organ podejmujący decyzję o umorzeniu musi
być przekonany, że dana osoba dopuściła się
wskazanego w ustawie przestępstwa. Oznacza to tym samym, że stopień pewności tego
organu zarówno co do sprawstwa, jak i winy
określonej osoby winien być nie niższy od tego,
57
Agnieszka Pilch
który jest wymagany dla postawienia jej zarzutów. Wyklucza to zatem umorzenie postępowania w tym trybie na etapie wcześniejszym niż
w fazie in personam, dopiero bowiem wówczas
zebrany materiał dowodowy będzie pozwalał
na ustalenie realizacji przez sprawcę znamion
określonego typu czynu zabronionego1. Mając
na względzie charakter analizowanej instytucji
i konsekwencje związane z jej zastosowaniem,
należy przychylić się również do stanowiska,
zgodnie z którym ewentualne skorzystanie
z dobrodziejstwa art. 59a k.k. będzie możliwe
tylko wtedy, gdy w danej sprawie nie pojawi
się żadna z negatywnych przesłanek procesowych z art. 17 § 1 k.p.k.2 Stwierdzenie wystąpienia okoliczności wskazanych w tym przepisie jest możliwe zaś tylko wtedy, gdy organ
prowadzący postępowanie uzyska informacje
w zakresie pozwalającym na weryfikację tych
przesłanek. To natomiast wymaga przeprowadzenia postępowania co najmniej w zakresie
pozwalającym na stwierdzenie, że zachowaniem swoim sprawca dopuścił się realizacji
znamion określonego typu czynu zabronionego i nie zachodzą okoliczności wskazujące na
to, że nie popełnia on przestępstwa bądź nie
podlega karze. Powyższe zatem niejako wymusza dokonanie przez organ rozpoznający
wniosek o umorzenie postępowania w trybie
art. 59a k.k. takich ustaleń faktycznych w sprawie, jakie są wymagane dla postawienia danej
osobie zarzutu popełnienia przestępstwa3.
Obecny kształt art. 59a k.k. nie nasuwa
wątpliwości w zakresie, w jakim odnosi się do
realizacji przez strony warunku, jaki stanowi
PALESTRA
pojednanie się sprawcy z pokrzywdzonym.
Ustawodawca pozostawił stronom swobodę
w zakresie decyzji o tym, w jaki sposób i w jakim trybie pojednanie to ma zostać osiągnięte,
wskazując jedynie możliwość wykorzystania
drogi postępowania mediacyjnego, a tym samym skorzystania z pomocy profesjonalnego
mediatora. W sytuacji gdy strony zdecydują się
na udział w posiedzeniu mediacyjnym, treść
i warunki, na jakich do pojednania doszło,
znajdą odzwierciedlenie w protokole sporządzonym przez mediatora, a mediator zadba
o to, by prawa osób uczestniczących w mediacji
zostały w sposób właściwy zabezpieczone. Natomiast w przypadku, gdy pojednanie nastąpi
w wyniku porozumienia pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą dokonanego w ramach prywatnych negocjacji, a tym samym bez udziału
osób niezaangażowanych w konflikt, ryzyko
nadużyć prawa przez każdą ze stron znacznie
rośnie4. W rezultacie – niezależnie od zobowiązania stron do udokumentowania treści
i warunków, na jakich do pojednania doszło
– dla właściwego zabezpieczenia praw obu
stron postępowania oraz w celu ograniczenia
sytuacji, w których pojednanie zostaje zawarte
nie dobrowolnie, ale wskutek nacisków wywieranych przez jedną ze stron konfliktu, zasadne
wydaje się nałożenie na organ uprawniony do
rozpoznania wniosku obowiązku odebrania
oświadczeń dotyczących zarówno samego
pojednania, jak i warunków, na jakich do niego doszło.
Gdy wniosek o umorzenie postępowania został złożony przez pokrzywdzonego
A. Lach, Umorzenie postępowania karnego na podstawie art. 59a k.k., „Prokuratura i Prawo” 2015, z. 1–2, s. 143–144.
Tak też ibidem, s. 138.
3
Także na gruncie rosyjskiej i ukraińskiej regulacji karnej, w przypadku podobnej instytucji, tj. zwolnienia od
odpowiedzialności karnej, okoliczności popełnienia przestępstwa nie mogą budzić wątpliwości, tzn. powinno istnieć
przekonanie, że przestępstwo zostało faktycznie popełnione i jego sprawcą jest oskarżony. Co więcej, dla zastosowania tej instytucji ukraiński kodeks karny wymaga uprzedniego ustalenia, że doszło do popełnienia przestępstwa,
a sprawę karną można skierować do sądu wraz z aktem oskarżenia. Aczkolwiek uregulowania prawne związane ze
zwolnieniem od odpowiedzialności karnej pozwalają wydać rozstrzygnięcie niemające charakteru orzeczenia skazującego, niemniej jednak wydając je, sąd tym samym stwierdza fakt popełnienia przestępstwa. O. Sharvan, Zwolnienie
od odpowiedzialności karnej na Ukrainie i w Rosji a warunkowe umorzenie postępowania karnego w Polsce, CzPKiNP 2013,
nr 2, s. 5–24.
4
Zob. A. Pilch, Umorzenie postępowania w trybie projektowanego art. 59a k.k., „Państwo i Prawo” 2013, z. 4, s. 94–106.
1
2
58
7–8/2015
w trakcie postępowania przygotowawczego,
weryfikacja warunków pojednania spoczywa
na prokuratorze (na co wydaje się wskazywać
treść art. 23b § 1 k.p.k.). W konsekwencji to
prokuratora obciąża obowiązek zapewnienia,
by warunki formalne umorzenia zostały spełnione, a ono samo nie pozostawało w sprzeczności z potrzebą realizacji celów kary. Mając
na uwadze cel, jakiemu instytucja umorzenia
konsensualnego ma służyć, wydaje się zasadne przyznanie prokuratorowi uprawnienia
do wpływania na treść warunków, jakie musi
pojednanie spełniać (wskazywanie dodatkowych czynności lub zobowiązań, jakich musi
się strona podjąć), aby można było uznać, że
umorzenie postępowania jest zasadne. Przyjęcie takiego rozwiązania nie koliduje z treścią
przepisów regulujących przebieg postępowania przygotowawczego.
Sytuacja komplikuje się jednak, gdy wniosek o umorzenie postępowania zostaje skierowany do sądu po wpłynięciu aktu oskarżenia.
Wprowadzając art. 59a k.k. do porządku prawnego, ustawodawca nie wyodrębnił jednocześnie trybu, w jakim miałoby przebiegać posiedzenie w przedmiocie rozpoznania wniosku.
Zgodnie z treścią art. 339 k.p.k. prezes sądu
kieruje sprawę na posiedzenie w przedmiocie
rozpoznania wniosku, a stosownie do regulacji zawartej w § 5 powołanego przepisu strony, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć
udział w tym posiedzeniu. Jednocześnie treść
art. 117 § 2 k.p.k. jednoznacznie wskazuje, że
w takiej sytuacji strony, obrońcy i pełnomocnicy powinni być powiadomieni o miejscu
i terminie posiedzenia, a ich usprawiedliwione niestawiennictwo nakazuje odroczyć posiedzenie. Niestety – jak wynika z powyższego
– przepis ten gwarantuje możliwość partycypowania w przebiegu posiedzenia wyłącznie
stronom, tj. w szczególności oskarżonemu
i podmiotowi działającemu w charakterze
oskarżyciela posiłkowego, oraz obrońcom
i pełnomocnikom. Kwestią, która wymaga
zmiany, jest umożliwienie wzięcia udziału
w tym posiedzeniu pokrzywdzonemu, który
nie złożył oświadczenia o przystąpieniu do
Umorzenie kompensacyjne...
sprawy w charakterze oskarżyciela posiłkowego, a tym samym nie uzyskał statusu strony
postępowania. Co znamienne, w przypadku
posiedzenia w przedmiocie wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z racji niepoczytalności sprawcy i zastosowania do niego
środka zabezpieczającego, a także wniosku
o skazanie bez rozprawy czy też o warunkowe umorzenie postępowania – przewidując
możliwość wystąpienia takiej sytuacji – ustawodawca zdecydował, że na mocy odrębnego
uregulowania ustawowego udział w tych posiedzeniach może wziąć pokrzywdzony, który
nie nabył jeszcze statusu strony (art. 354 pkt 2
in fine, art. 343 § 5 i art. 341 § 1). Wobec ważkich skutków, do jakich prowadzić może rozpoznanie wniosku o umorzenie konsensualne, wydaje się zasadne recypowanie opisanej
wyżej regulacji również do sytuacji, w których
przedmiotem posiedzenia jest rozpoznanie
wniosku o umorzenie postępowania w trybie
art. 59a k.k. Zwrócić należy jednocześnie uwagę, że art. 341 k.p.k., znajdujący zastosowanie
do instytucji warunkowego umorzenia postępowania, nakłada na prokuratora, oskarżonego i pokrzywdzonego obowiązek udziału
w posiedzeniu, jeżeli prezes sądu lub sąd tak
zarządzi. Zważywszy na konsekwencje, jakie
wiążą się z uwzględnieniem wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k.,
wydaje się zasadne również w przypadku tej
instytucji wprowadzenie regulacji, które nakładałyby na strony i pokrzywdzonego obowiązek wzięcia udziału w posiedzeniu. Takie
rozwiązanie umożliwiłoby dokonanie przez
sąd adekwatnej oceny wniosku w zakresie,
w jakim odnosi się on do realizacji warunków, których spełnienie obciąża te podmioty.
Obecnie w sytuacji, gdy wniosek o umorzenie
postępowania w trybie art. 59a k.k. został złożony po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu,
wobec braku jakichkolwiek unormowań
w tym zakresie, na gruncie obowiązujących
przepisów nałożenie na pokrzywdzonego
i strony obowiązku udziału w posiedzeniu
w tym przedmiocie nie jest możliwe.
Mając na względzie funkcję kompensa-
59
Agnieszka Pilch
cyjną5, jaką przede wszystkim ma realizować
instytucja z art. 59a k.k., należy dopuścić
możliwość modyfikacji wniosku przez pokrzywdzonego, stosownie do sugestii organu
rozpoznającego go, analogicznie jak ma to
miejsce obecnie w przypadku rozpoznawania
przez sąd wniosku o warunkowe umorzenie
postępowania (art. 341 k.p.k.) bądź wniosku
o skazanie bez przeprowadzania rozprawy
w trybie art. 335 k.p.k. (art. 343 k.p.k.). W rezultacie postulować należy wprowadzenie do
Kodeksu postępowania karnego unormowania, które wyposaży sąd w narzędzia pozwalające na weryfikację wniosku. Wymaga to
jednak opracowania i wdrożenia przez ustawodawcę szczegółowej regulacji dotyczącej
przebiegu posiedzenia w przedmiocie rozpoznania wniosku o umorzenie postępowania
w trybie art. 59a k.k., odnoszącej się zarówno
do udziału poszczególnych podmiotów w tym
posiedzeniu, jak i uprawnień sądu w zakresie
wpływania na treść uzgodnień dokonywanych
pomiędzy oskarżonym a pokrzywdzonym
w sprawie. Kwestią otwartą pozostaje ocena i weryfikacja przez organ uprawniony do
rozpoznania wniosku, czy zaspokojone przez
sprawcę, a żądane przez pokrzywdzonego
świadczenia są adekwatne do szkody faktycznie mu wyrządzonej i wyczerpują roszczenie
odszkodowawcze pokrzywdzonego w całości,
zakreślona zaś przez pokrzywdzonego i uiszczona przez sprawcę kwota tytułem zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę została
ustalona na właściwym poziomie.
Analiza instytucji umorzenia kompensacyjnego prowadzi wreszcie do konieczności
udzielenia odpowiedzi na pytania o charakter,
jaki ma wydane przez uprawniony organ orzeczenie w tym przedmiocie, czy umorzenie postępowania na podstawie art. 59a k.k. jest umo-
PALESTRA
rzeniem, o którym mowa w art. 17 § 1 k.p.k.,
czy też stanowi instytucję odrębną, wreszcie
czy wydanie orzeczenia umarzającego postępowanie w fazie in personam będzie prowadziło
do aktualizacji skierowanego do organów postępowania zakazu ponownego wszczynania
i prowadzenia postępowania o ten sam czyn.
Podjęcie próby udzielenia odpowiedzi na
powyższe pytania wymaga w pierwszej kolejności rozstrzygnięcia, czy podjęcie przez
organ procesowy decyzji o umorzeniu postępowania bądź o odmowie uwzględnienia
wniosku o umorzenie postępowania w trybie
art. 59a k.k. będzie równoważne z rozstrzygnięciem o odpowiedzialności karnej sprawcy,
w związku z realizacją znamion przestępstwa,
czy też będzie kreowało wyłącznie jeden ze
sposobów zakończenia postępowania, bez
aktualizowania i konkretyzowania prawnokarnych konsekwencji popełnienia przestępstwa6. Rozważając przedmiotowe zagadnienie, w doktrynie wskazuje się, że w sytuacji
gdy organ procesowy umarza postępowanie
lub uniewinnia oskarżonego, korzysta z norm
kompetencyjnych, które odnoszą się do sytuacji prawnej uczestników procesu, a nie do
zakresu odpowiedzialności karnej podejrzanego/oskarżonego rozumianej jako ponoszenie przez sprawcę określonych przez prawo
karne konsekwencji prawnych popełnienia
przestępstwa7. Wskazuje się nadto, że wobec
takiego sformułowania treści przepisu, jak to
ma miejsce w przypadku umorzenia postępowania w trybie art. 59a k.k., rozstrzygnięcie
właściwego organu wywiera wpływ wyłącznie na sytuację procesową oskarżonego i nie
reguluje jego sytuacji prawnej poza procesem.
Tym samym umorzenie postępowania nie
stanowi pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej. W konsekwencji zatem in-
5
Zob. też K. Mamak, Idea sprawiedliwości naprawczej w polskim postępowaniu karnym, (w:) P. Hofmański (red.), Kluczowe problemy procesu karnego, Warszawa 2011, s. 89–107; P. Czarnecki, K. Mamak, Triumfy funkcji kompensacyjnej w prawie
karnym na marginesie art. 59a k.k., (w:) Nowelizacja części ogólnej Kodeksu karnego – nieunikniona konieczność czy pozorna
potrzeba, Kraków 2013, s. 89–112.
6
A. Jezusek, Tzw. umorzenie konsensualne – węzłowe problemy wiążące się z wykładnią art. 59a k.k., CzPKiNP 2014,
nr 4, s. 96.
7
Ibidem, s. 97.
60
7–8/2015
stytucji tej przyznać należy charakter tożsamy
z umorzeniem, o którym mowa w art. 17 § 1
k.p.k. Rozstrzygając w przedmiocie wniosku
o umorzenie postępowania w trybie art. 59
a k.k., organ bowiem na potrzeby wydania
postanowienia co prawda ustali, że sprawca
popełnił przestępstwo, ale nie będzie się to
wiązało dla niego z żadnymi negatywnymi
konsekwencjami. W rezultacie bowiem po
uprawomocnieniu się orzeczenia o umorzeniu sprawca będzie nadal traktowany jako
osoba niewinna8.
Czy zatem zaktualizuje się przesłanka res
iudicata w sytuacji, gdy do prawomocnego
umorzenia postępowania doszło bądź na etapie postępowania przygotowawczego w fazie
in personam, bądź przed sądem? W doktrynie
i orzecznictwie konsekwentnie wskazuje się,
że przeszkoda procesowa wynikająca z treści
art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. zachodzi wówczas, gdy
uprzednio zakończono postępowanie co do
tego samego czynu tej samej osoby9. Tym samym zakaz ponownego postępowania odnosi
się do ewentualnego drugiego postępowania
co do tego samego czynu tej samej osoby. Aczkolwiek słusznie podnosi się w doktrynie, że
nie można tego zakazu bez ograniczeń rozciągać na wszystkie możliwe orzeczenia incydentalne, gdyż wiele postępowań rozstrzyga
tylko o określonym przedmiocie, co powoduje, że w nowych okolicznościach orzekanie
o tej samej kwestii jest możliwe10, niemniej
jednak zastrzeżenia te nie będą się odnosić do
sytuacji, o której mowa w art. 59a k.k. Mimo
Umorzenie kompensacyjne...
że wydając rozstrzygnięcie o umorzeniu konsensualnym, właściwy organ faktycznie nie
podejmuje decyzji w przedmiocie pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej,
jednkowoż na potrzeby wydania tego postanowienia jest zobowiązany do ustalenia, że
sprawca popełnił przestępstwo. Tym samym
przedmiotem jego osądu staje się określone
zdarzenie faktyczne, do którego opisu przyjęto określoną kwalifikację prawną dokonaną na podstawie poczynionych uprzednio
ustaleń odnośnie do przedmiotu czynności
wykonawczej, przedmiotu przestępstwa,
miejsca, czasu i okoliczności jego popełnienia.
W konsekwencji zarówno gdy prawomocne
umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k.
nastąpiło na etapie postępowania przygotowawczego w fazie in personam11, jak i wtedy,
gdy decyzja ta została podjęta przez sąd po
wpłynięciu aktu oskarżenia, wykluczone jest
ponowne prowadzenie postępowania w tym
przedmiocie, stosownie do treści art. 17 § 1
pkt 7 k.p.k.12 Zakaz prowadzenia postępowania w postaci res iudicata zachodzi bowiem
wtedy, gdy uprzednio zakończone zostało
prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby, nowe zaś postępowanie pokrywa się z przedmiotem postępowania w sprawie już zakończonej13.
W dalszej kolejności rozważyć należy,
czy możliwe jest ponowne złożenie wniosku w trybie art. 59a k.k. wtedy, gdy organ
pierwszej instancji w prawomocnym orzeczeniu odmówił uwzględnienia wniosku
Ibidem, s. 99–100.
Por. P. Kardas, Res iudicata a konstrukcja czynu ciągłego, CzPKiNP 2007, nr 2, s. 58–99; A. Sakowicz, (w:) K. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 71–76.
10
P. Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom I, Warszawa 2011, s. 188–189.
11
Zob. M. Bielski, Obiektywna przewidywalność skutku w prawie karnym, rozprawa doktorska, niepublikowana, s. 47.
12
Na marginesie zaznaczyć jedynie należy, że w orzecznictwie podnosi się, iż aczkolwiek samo wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie, a następnie umorzenie postępowania po przeprowadzeniu czynności niewykraczających poza fazę in rem, nie powoduje stanu rzeczy osądzonej, niemniej jednak stan taki zaistnieje w sytuacji,
gdy umorzono postępowanie w fazie in rem z uwagi na znikomą szkodliwość czynu, a w postanowieniu o umorzeniu
wskazano osobę domniemanego sprawcy, nie przedstawiając jej zarzutów. Tak T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, tom I, Warszawa 2014, s. 143.
13
W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 49–50.
8
9
61
Agnieszka Pilch
o umorzenie postępowania z uwagi na fakt,
że zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, że umorzenie postępowania byłoby
sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary
bądź z uwagi np. na pojednanie się sprawcy tylko z niektórymi z ustalonych osób pokrzywdzonych. Idąc w sukurs dominującym
stanowiskom reprezentowanym w doktrynie,
trzeba by uznać, że w sytuacji, gdy stwierdzony przez właściwy organ brak ma charakter
usuwalny (np. pojednanie tylko z niektórymi
pokrzywdzonymi), a złożony poprzednio
przez pokrzywdzonego wniosek o umorzenie postępowania nie został uwzględniony
prawomocnie właśnie z powodu przesłanki
o charakterze względnym (usuwalnym), dopuszczalne staje się ponowne rozpoznanie
wniosku o umorzenie postępowania w wypadku usunięcia tej przeszkody (np. wniesienia wniosku przez wszystkie podmioty
uprawnione). W takiej sytuacji nie dojdzie
bowiem do naruszenia zakazu ne bis in idem,
gdyż w nowym postępowaniu w przedmiocie
wniosku w trybie art. 59a k.k. wystąpi inny
układ okoliczności sprawy14. Jak podnosi się
w doktrynie i orzecznictwie, odnosząc się do
umorzenia postępowania w związku z zaistnieniem przesłanek opisanych w art. 17 § 1
k.p.k., stan rzeczy osądzonej tworzą zawsze
prawomocne orzeczenia merytoryczne, rozstrzygające o kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy (skazanie, uniewinnienie, warunkowe umorzenie postępowania), orzeczenia
formalne zaś, a więc o dopuszczalności procesu, tylko jeżeli oparte są na ujemnej przesłance
bezwzględnej, a więc nieusuwalnej (np. przedawnienie, śmierć oskarżonego). W przypadku prawomocnego umorzenia postępowania
z uwagi na przeszkodę usuwalną (a za taką
uznać należy np. niezłożenie wniosku przez
wszystkich pokrzywdzonych) zakaz ne bis in
idem funkcjonuje jedynie w układzie procesowym, w jakim nadal ta przesłanka istnieje. Jej
PALESTRA
usunięcie powoduje, że nie ma już przeszkód
do ponownego prowadzenia postępowania
o ten sam czyn tej samej osoby15. Argumentacja ta znajduje w pełni zastosowanie do sytuacji, w której przedmiot rozstrzygnięcia stanowi rozpoznanie wniosku pokrzywdzonego
o umorzenie postępowania w trybie art. 59a
k.k., a przyczyną nieuwzględnienia wniosku jest wystąpienie przesłanki negatywnej
o charakterze formalnym. Aczkolwiek orzeczenie (o odmowie uwzględnienia wniosku)
ma charakter negatywny, wydaje się jednak,
że sposób, w jaki został sformułowany art. 59a
k.k., i charakter tego przepisu pozwalają na
dokonanie opisanej wyżej interpretacji i w rezultacie zastosowanie wykładni wypracowanej na gruncie art. 17 § 1 k.p.k.
Analogicznie w sytuacji, gdy organ pierwszej instancji odmówił uwzględnienia wniosku
o umorzenie postępowania w trybie art. 59a
k.k. z uwagi na fakt, że zachodzi szczególna
okoliczność uzasadniająca, iż umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary, dopuszczalność ponownego
złożenia wniosku w tym trybie będzie możliwa
wówczas, gdy zmieniły się okoliczności mogące mieć wpływ na podjęcie przez organ decyzji
w tym zakresie. Nie dojdzie bowiem wtedy do
naruszenia zakazu ne bis in idem, gdyż w nowym postępowaniu w przedmiocie wniosku
w trybie art. 59a k.k. wystąpi inny układ okoliczności sprawy.
Aczkolwiek regulując problematykę dotyczącą wniosku o umorzenie w trybie art. 59a
k.k., ustawodawca nie rozstrzygnął, z jakimi
konsekwencjami dla dalszego toku postępowania będzie się wiązało wniesienie środka
zaskarżenia przez uprawniony podmiot, wydaje się jednak, że w świetle obowiązujących
przepisów, w sytuacji gdy wniosek o umorzenie postępowania został złożony na etapie
postępowania przygotowawczego, prokurator
może w dalszym ciągu prowadzić niezbędne
Por. P. Hofmański (red.), Kodeks, s. 192.
T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 143; zob. też M. Kurowski, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
Warszawa 2013, s. 126–128.
14
15
62
7–8/2015
czynności w sprawie, gdy zaś do złożenia
wniosku doszło po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu, sąd może rozprawę odroczyć do
czasu wydania rozstrzygnięcia przez sąd drugiej instancji.
Jednocześnie nie wprowadzając żadnego
przepisu ograniczającego bądź wyłączającego
możliwość cofnięcia wniosku przez pokrzywdzonego, ustawodawca przesądził o pozostawieniu mu swobody w zakresie dysponowania wnioskiem aż do uprawomocnienia się
postanowienia wydanego w przedmiocie
tego wniosku. Jak wynika bowiem z regulacji
procesowych, w przypadku gdy ustawodawca decyduje się na wyłączenie uprawnienia
strony do cofnięcia wniosku, wyraźnie wskazuje to w przepisie. Taka sytuacja ma miejsce w szczególności odnośnie do wniosku
o ściganie, kiedy to ustawodawca wyraźnie
zaznaczył, że „wniosek może być cofnięty
w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym
za zgodą sądu – do rozpoczęcia przewodu
sądowego na pierwszej rozprawie głównej.
Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne” (art. 12 § 3 k.p.k.). Analogicznie jak
w przypadku art. 12 k.p.k., uznać należy, że co
do zasady uprawnienie do cofnięcia wniosku
o umorzenie postępowania będzie miał wnio-
Umorzenie kompensacyjne...
skodawca. W sytuacji jednak, gdy wniosek
składał przedstawiciel małoletniego pokrzywdzonego, a pokrzywdzony w międzyczasie
osiągnął pełnoletność, uprawnionym do cofnięcia go stanie się wyłącznie sam pokrzywdzony. Wniosek może także zostać cofnięty
przez pełnomocnika, o ile nie ma wątpliwości, że wyraża to wolę wnioskodawcy16, a w
razie śmierci pokrzywdzonego – przez jego
najbliższych.
* * *
Jak wskazano na wstępie, niniejsze opracowanie jest zaledwie przyczynkiem do kompleksowej interpretacji instytucji umorzenia
kompensacyjnego. Niemniej jednak już
pobieżna analiza art. 59a k.k., prowadzona
zarówno z perspektywy materialnoprawnej,
jak i procesowej, skłania do wniosku, że zakończenie prac nad kształtem tej instytucji
uznać należy za przedwczesne. Aby kontynuacja prac legislacyjnych w tym przedmiocie przyniosła zadowalające efekty, wydaje
się zasadne w konkluzji zasugerowanie, aby
kodyfikatorzy, podejmując się tego wyzwania,
skorzystali również z doświadczeń zdobytych
przez państwa, które już wprowadziły do porządku prawnego regulacje o analogicznym
charakterze17.
Zob. postanowienie SN z 23 października 2012 r., III KK 2/12.
Tytułem przykładu wskazać można ustawodawstwo ukraińskie i rosyjskie, w których funkcjonuje instytucja zwolnienia od odpowiedzialności karnej w sytuacji, gdy pociągnięcie osoby do odpowiedzialności karnej
oraz orzeczenie w stosunku do niej kary lub środka karnego jest niecelowe. W obu powołanych krajach podstawą
zwolnienia sprawcy od odpowiedzialności karnej są regulacje zawarte w kodeksach karnych (ukraińskim kodeksie karnym z 2001 r. oraz rosyjskim kodeksie karnym z 1996 r.). Zgodnie z art. 44 § 1 u.k.k. zwolnienie od odpowiedzialności karnej może nastąpić w enumeratywnie wyliczonych wypadkach, do których w szczególności
należy pojednanie z pokrzywdzonym bądź poręczenie za niego. Aczkolwiek rosyjski kodeks karny nie zawiera
katalogu sytuacji, w których może znaleźć zastosowanie ta instytucja, niemniej jednak zwolnienie to może nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie, do których należy pojednanie z pokrzywdzonym, naprawienie szkody oraz zapłacenie dodatkowego świadczenia pieniężnego na poczet Skarbu Państwa (w przypadku
realizacji znamion przestępstwa gospodarczego). Co znamienne, stosownie do uregulowań zawartych w ukraińskim kodeksie karnym zwolnienie od odpowiedzialności może mieć miejsce tylko na podstawie rozstrzygnięcia
sądowego. O ile decyzja o zwolnieniu sprawcy od odpowiedzialności karnej na gruncie prawa rosyjskiego może
być podjęta do udania się sądu na naradę, o tyle uregulowania ukraińskie pozwalają na jej podjęcie na każdym
etapie postępowania (również postępowania odwoławczego). O. Sharvan, Zwolnienie od odpowiedzialności karnej,
s. 5–24; zob. też A. Pilch, Umorzenie postępowania w trybie projektowanego art. 59 k.k., „Państwo i Prawo” 2013, z. 4,
s. 104–105.
16
17
63
Agnieszka Pilch
PALESTRA
Summary
Agnieszka Pilch
Compensatory discontinuation of the criminal proceedings
under art. 59a C.C. – selected problems
This article is devoted to the selected aspects of the new institution of the substantive criminal
law described in art. 59a of the criminal code (called compensation discontinuance), enabling a
reduction of criminal responsibility through discontinuance of the proceedings at the request of
the victim. The author of the work makes an attempt to answer the following questions: at which
stage of the proceedings the competent authority can make a decision on the petition, how to
verify the conditions of reconciliation and whether the entity authorized to submit the petition is
free to dispose of it. Then, the author analyses the problem of updating the ban on reinstituting
and conducting proceedings regarding the same offence if a ruling on discontinuation of the
proceedings has been issued under this regulation.
Key words: compensatory discontinuation, reconciliation, course of the hearing, aleration of
a motion, withdrawal of a motion
Pojęcia kluczowe: umorzenie kompensacyjne, res iudicata, pojednanie, przebieg posiedzenia,
modyfikacja wniosku, cofnięcie wniosku
64