Epidemiologiczna ocena spożywania napojów erozjogennych

PRACE ORYGINALNE
Joanna CHŁAPOWSKA
Tamara PAWLACZYK-KAMIEŃSKA
Epidemiologiczna ocena spożywania napojów
erozjogennych – badania ankietowe studentów
Epidemiological evaluation of soft drinks consumption
– students surveys
Katedra i Klinika Stomatologii Dziecięcej,
Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
Kierownik:
Prof. dr hab. Maria Borysewicz – Lewicka
Dodatkowe słowa kluczowe:
erozje zębów
napoje sprzyjające erozji
badania ankietowe
Additional key words:
dental erosion
soft drinks
questionnaire survey
Adres do korespondencji:
Tamara Pawlaczyk-Kamieńska
ul. Bukowska 70, 60 – 812 Poznań
tel.: 061 854 70 53,
fax.: 061 854 70 59
e-mail: [email protected]
896
Coraz częściej obserwuje się ubytki
niepróchnicowego pochodzenia, w
tym także zmiany o typie erozji. Na
ich etiologię wpływa wiele czynników
m.in. kwasy zawarte w powszechnie
dostępnych napojach.
Celem badań była ocena częstości
spożywania przez młodych dorosłych
napojów sprzyjających powstawaniu
erozji zębów.
Badaniem ankietowym objęto 266
studentów medycyny oraz stomatologii z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Kwestionariusz ankiety zawierał m.in. pytania dotyczące spożywania
napojów sprzyjających powstawaniu
ubytków erozyjnych.
Studenci deklarowali częstą konsumpcję napojów izotonicznych,
energetyzujących, gazowanych oraz
typu Cola.
Na podstawie badania ankietowego
studentów Uniwersytetu Medycznego
w Poznaniu można stwierdzić, że występuje u nich stosunkowo wysokie
ryzyko powstawania erozji zębów.
Istnieje konieczność upowszechniania
wiedzy o etiologii ubytków o typie erozji, w celu zminimalizowania ryzyka ich
występowania w młodej populacji.
Non carious lesions, including
erosion changes, are becoming increasingly apparent. There are multiple
factors involved in the etiology of dental erosion i.a. acids in commercially
available drinks.
The aim of this study was to determine the frequency of soft drink consumption that promote dental erosion
among young adults.
The 266 subjects were asked to fill
in a questionnaire. The questionnaire
inquired questions about consumption
of drinks favouring tooth erosion.
The students declared frequent
drinking of isotonic drinks, energetic
drinks, fizzy drinks and coca-cola type
drinks.
On the basis of a survey of Poznań University of Medical Sciences
students it can be determined, that
they have relatively high risk of dental
erosion. To minimize the risk of dental
erosion occurrence in young population there is a need to disseminate
knowledge about the etiology.
W ostatnim czasie w praktyce stomatologicznej obserwuje się zwiększoną liczbę
pacjentów, u których występują objawy
zmian patologicznych szkliwa niepróchnicowego pochodzenia, w tym również erozji
szkliwa.
Erozję zębów (erosio dentinum) wywołują kwasy pochodzenia zewnętrznego
(nieprawidłowe zwyczaje dietetyczne,
narażenie związane z wykonywaną pracą)
lub wewnętrznego (refluks żołądkowo–przełykowy, wymioty, bulimia), które prowadzą
do nieodwracalnej utraty twardych tkanek
zęba. Proces ten zachodzi bez udziału
mikroorganizmów. Erozję mogą powodować kwasy, które po zadziałaniu na powierzchnię zęba, pozbawionego bariery w
postaci błonki nabytej lub płytki nazębnej,
prowadzą do rozpuszczania i/lub chelacji
związków mineralnych tkanek twardych.
W wyniku tego procesu dochodzi do utraty
związków nieorganicznych z podpowierzchniowej warstwy szkliwa powodując jego
zmiękczanie. Szkliwo staje się matowe i
miękkie. Z biegiem czasu, zmiany obejmują
głębsze warstwy szkliwa, a w momencie gdy
wytrzymałość najbardziej zewnętrznej warstwy osiągnie punkt krytyczny, dochodzi do
jego rozpadu. Klinicznie obserwujemy brak
szkliwa w postaci dołkowatych ubytków,
których szerokość jest zwykle większa od
ich głębokości. Rozmiar ubytków erozyjnych
uzależniony jest od rodzaju i częstotliwości
ekspozycji kwasów oraz czynników obronnych gospodarza [7-9,11-13].
Istnieje wiele produktów spożywczych,
które mogą przyczyniać się do powstawania
ubytków twardych tkanek zębów. Jak dotąd
nie sprecyzowano wartości krytycznej pH,
przy której zostaje zapoczątkowane odwapnienie szkliwa. Proces ten może przebiegać
nawet przy wyższych wartościach pH w
przypadku, gdy następuje wiązanie jonów
wapnia ze środkami chemicznymi zawartymi
w pożywieniu. Z kolei przy bardzo niskim pH
mogą występować inne czynniki wykazujące
efekt profilaktyczny. Wiadomo zatem, że
pH nie jest jedynym czynnikiem etiologicznym wpływającym na potencjał erozyjny
danego pokarmu. Równie ważne jest stężenie i rodzaj kwasu, zawartość związków
mineralnych tj. wapń i fosforany, fluorki,
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
J. Chłapowska i wsp.
pojemność buforowa danego produktu, jego
zdolność przylegania do powierzchni zęba
i od wysokich właściwości chelatujących
jony wapnia. Dodatek wapnia i fosforanów
do środków spożywczych (np. soki, napoje
gazowane) redukuje ich potencjał erozyjny.
Wprawdzie proces odwapniania nie zostaje
zahamowany całkowicie, jednak toczy się
znaczenie wolniej. Stwierdzono, że dodatek
fluorków do pożywienia nie odgrywa istotnej
roli w obniżaniu jego potencjału erozyjnego,
dlatego nie jest wykorzystywany do tego
celu [4,11,14].
Istotnym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu ubytków erozyjnych jest również
czas przylegania produktów o wysokich
właściwościach odwapniających (produkty
kwaśne) do powierzchni zęba, co zależne
jest od sposobu ich przyjmowania. Zwyczaj
przetrzymywania pokarmów tj. kwaśne
cukierki, owoce cytrusowe, jak również
nieprawidłowy nawyk połykania, (np. zatrzymywanie napojów w jamie ustnej przed
połknięciem) wydłuża czas obniżonego pH
w jamie ustnej, co sprzyja demineralizacji i
rozpuszczaniu kryształów hydroksyapatytów szkliwa. Niektórzy autorzy zalecają picie
kwaskowatych płynów przez słomkę, dzięki
czemu napój przechodzi bezpośrednio
do gardła omijając najbardziej zagrożone
zęby przednie [2,12,14]. Narażenie zębów
na pokarmy i napoje o wysokim potencjale
erozyjnym bezpośrednio przed spoczynkiem
oraz w ciągu nocy (gaszenie pragnienia), ze
względu na zmniejszone, o tej porze doby,
wydzielanie śliny stanowi szczególne ryzyko
wystąpienia nadżerek szkliwa [12].
Umiarkowane spożywanie pokarmów
o niskim pH nie zawsze musi prowadzić
do powstania erozji. Należy pamiętać o innych czynnikach, które mogą współdziałać
lub przeciwdziałać powstawaniu ubytków
erozyjnych.
W ostatnich latach obserwuje się wzrost
spożywania gazowanych napojów, co związane jest z ryzykiem wystąpienia erozji.
Nadmierna ich konsumpcja, dodatkowo
powiązana z niską zdolnością buforową
śliny, może być przyczyną agresywnej erozji
[2,6,12,14].
Badania wielu autorów potwierdzają
wysoką frekwencję erozji zębów wśród
dzieci i młodzieży związaną z konsumpcją
napojów typu soft drinks [5,8,9,11]. Spożywanie napojów tego typu jest coraz bardziej
popularne i stało się w niektórych środowiskach stałym elementem codziennej diety.
Panuje „moda” na napoje energetyczne czy
też soft drinks, szczególnie wśród młodych
osób, co nie zawsze sprzyja utrzymaniu
zdrowego uzębienia. Zęby stałe osób w
wieku rozwojowym są bardziej podatne na
atak kwasów znajdujących się w napojach,
ze względu na porowatą strukturę niedojrzałego szkliwa.
Spożywanie produktów o niskim pH
przez osoby uprawiające sport bezpośrednio po wysiłku fizycznym (zmniejszone
wydzielanie śliny) może stanowić zagrożenie dla zębów. Częste picie napojów
przeznaczonych dla sportowców (napoje
izotoniczne), napojów energetyzujących,
coca coli i innych gazowanych lub niegazowanych płynów może być przyczyną erozji
zębów [2,11].
Panuje pogląd, że napoje te działają
pobudzająco na organizm, wzmagają
koncentrację, pomagają szybko zregenerować zmęczenie zarówno fizyczne jak i
psychiczne, a tym samym ułatwiają przyswajanie nauki. Opinia taka powoduje, że
młode osoby chętnie sięgają po tego typu
płyny licząc, że po ich wypiciu zwiększy się
wydolność organizmu. Niekontrolowane,
częste spożywanie tych napojów może niekiedy prowadzić do uzależnienia się od ich
stosowania i w konsekwencji spowodować
problemy zdrowotne.
Materiał i metody
Badaniem ankietowym objęto studentów kierunków
medycznych pierwszego i drugiego roku medycyny oraz
stomatologii z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.
Kwestionariusz ankiety zawierał szereg pytań dotyczących ogólnego zdrowia ankietowanych, nawyków
dietetycznych oraz stosowanych zabiegów higienicznych.
Na użytek pracy wykorzystano pytania dotyczące spożywania napojów sprzyjających powstawaniu ubytków
erozyjnych (nadżerek szkliwa). Badania wykonano w
ramach projektu badawczego pod patronatem Sekcji
Stomatologii Dziecięcej PTS.
W badaniu ankietowym ogółem wzięło udział 266
osób (77 mężczyzn i 189 kobiet). 68 spośród nich było
studentami II roku Wydziału Lekarskiego, pozostali to
studenci Wydziału Lekarskiego Oddziału Stomatologii: II
roku – 92 osoby, oraz I roku – 106 osób. Wiek badanych
wahał się między 18 a 26 rokiem życia.
Wyniki
Ankietowani studenci deklarowali, że
regularnie spożywają napoje typu Cola –
37,22%, przy czym nieznacznie częściej
odpowiadały tak kobiety (38,10%) w porównaniu z mężczyznami (35,06%). Odpowiadający chętnie też sięgają po napoje
izotoniczne – 36,84%, jednak mężczyźni
robią to zdecydowanie częściej niż kobiety
(odpowiednio: 44,16% i 33,86%). Ponad
20% badanych studentów podało, że gasi
pragnienie napojami gazowanymi; takich
odpowiedzi udzielili zarówno mężczyźni
Tabela I
Liczba osób deklarujących spożywanie poszczególnych napojów.
Number of persons reported drinking particular drinks .
Płeć
Liczba badanych
Kobiety
189
Mężczyźni 77
Ogółem
266
Rycina 1
Odsetek badanych deklarujących spożywanie napojów izotonicznych.
Percentage of examined persons reported drinking isotonic drinks .
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
Celem badań była ocena częstości
spożywania przez młodych dorosłych napojów sprzyjających powstawaniu ubytków
o typie erozji.
Napoje
izotoniczne
energetyzujące
gazowane
typu Cola
N
64
10
39
72
%
33,86
5,29
20,63
38,10
N
34
10
16
27
%
44,16
12,99
20,78
35,06
N
98
20
55
99
%
36,84
7,52
20,68
37,22
Rycina 2
Odsetek badanych deklarujących spożywanie napojów energetyzujących.
Percentage of examined persons reported drinking energetic drinks.
897
(20,78%) jak i kobiety (20,63%). Najrzadziej
wybieranym przez respondentów płynem
były napoje energetyzujące (7,52%), przy
czym mężczyźni w porównaniu z kobietami
piją je dwukrotnie częściej (odpowiednio:
12,99% i 5,29%).
Omówienie wyników
Z powodu częstszej zgłaszalności pacjentów z objawami nadwrażliwości zębów
spowodowanej występowaniem ubytków
erozyjnych zaczęto poszukiwać przyczyn
tego zjawiska. Mimo, że z problemem
tym spotykamy się od dłuższego czasu,
to jednak wciąż mało jest publikacji na ten
temat.
Dane z literatury wskazują, że frekwencja erozji jest stosunkowo wysoka, jednak
ze względu na stosowanie różnych wskaźników do oceny tych zmian porównywanie
wyników nie zawsze jest możliwe. W Polsce
badania populacji z regionu Białegostoku
wykazały występowanie erozji u 15,0% osób
w wieku 18 – 20 lat oraz 19,44% między 25
– 30 rokiem życia [13]. Hasselkvist et al. z
Orebro (Szwecja) odnotowali występowanie
zaawansowanej erozji u 22,3% badanych w
wieku 18 –.19 lat spożywających znaczne
ilości soft drinks [5]. Przeprowadzone w
Wielkiej Brytanii badania populacji 22-letnich
studentów (1010 osób) wykazały, że odsetek osób, u których odnotowano ubytki o
charakterze erozyjnym był wysoki i wynosił
77,0% [3]. W ramach ogólnopolskich Badań
Monitoringowych Zdrowia Jamy Ustnej
(2011r.) w województwie dolnośląskim u
15-letnich uczniów (180 osób) wykazano
frekwencję ubytków erozyjnych na poziomie
36,1% [11].
Za jeden z czynników odpowiedzialnych
za wywoływanie niepróchnicowych ubytków
szkliwa uważa się nadmierne spożywanie kwaśnych pokarmów oraz płynów. W
ostatnich latach zwiększyła się konsumpcja
napojów gazowanych, izotonicznych, energetyzujących oraz typu cola. Reklamy w
środkach masowego przekazu zachęcają do
ich spożywania widząc w nich źródło energii
i dobrego samopoczucia [3, 11].
Równolegle z badaniami ankietowymi
przeprowadzonymi w Poznaniu na takie
same pytania kwestionariusza odpowiadali
studenci z Uniwersytetów Medycznych w
Białymstoku, Lublinie, Łodzi, Warszawie,
Krakowie, Zabrzu, a także Akademii Medycznych w Szczecinie i Wrocławiu. Ogółem
w badaniu wzięło udział 1317 respondentów.
Odsetek osób deklarujących spożywanie
napojów typu cola w badaniach poznańskich
oraz ogólnopolskich był zbliżony i wynosił
ok. 37,0%. O ile nie było znaczącej różnicy
w odpowiedziach odnośnie płci wśród studentów z Uniwersytetu w Poznaniu (tab.1)
to w Polsce zdecydowanie częściej twierdząco odpowiadali mężczyźni niż kobiety
(odpowiednio: 49,03% i 32,27%). Również
po napoje gazowane równie często sięgali
studenci obu płci z Poznania. Natomiast
z badań ogólnopolskich (24,52%) wynika,
że były one preferowane głównie przez
mężczyzn (mężczyźni – 37,18%;kobiety
– 18,60%). Ponad jedna trzecia ankietowanych w kraju i w Poznaniu spożywa
napoje izotoniczne (odpowiednio: 31,87%
i 36,84%). W obu badaniach odsetek mężczyzn pijących te płyny był zdecydowanie
wyższy w porównaniu do kobiet (tab.1,
mężczyźni – 42,86% i kobiety – 26,73%) [1].
Potwierdziły to także badania wykonane w
Krakowie, gdzie odsetek studentów pijących
napoje izotoniczne wynosił 33,04%, w tym
43,82% mężczyzn i 26,08% kobiet [10]. Być
może wynika to z faktu, że przedstawiciele
płci męskiej uprawiają częściej niż kobiety
sporty wysiłkowe (np. siłownia), w czasie
których w procesie wydzielania potu następuje utrata wody i elektrolitów, stąd chęć ich
uzupełnienia.
Badania ankietowe Waszkiel grupy 130
osób w wieku 18 – 30 lat z objawami erozji
i bez erozji wykazały, że osoby z objawami
destrukcji tkanek częściej piły napoje gazowane niż w grupie ze zdrowym uzębieniem.
Kilkakrotne spożycie w ciągu dnia deklarowało 18,3% osób z grupy badanej i tylko
5,0% z grupy kontrolnej [14].
Również inni badacze jako jedną z przyczyn powstawania ubytków o charakterze
erozji wskazują częste spożywanie napojów
typu soft drinks [2,4,5,11].
Podkreślić należy, że ustalenie etiologii
erozji jest często bardzo trudne. Uważa się,
że rozwój ubytków erozyjnych najczęściej
jest wynikiem sumarycznego oddziaływania
Rycina 3
Odsetek badanych deklarujących spożywanie napojów gazowanych.
Percentage of examined persons reported drinking fizzy drinks.
898
kilku czynników, a więc ma podłoże wieloprzyczynowe [11,12,14].
U pacjentów, u których rozpoznano
erozje, pomimo braku dolegliwości, należy
zastosować odpowiednie zabiegi profilaktyczno – lecznicze. Lekarze w praktyce
dentystycznej powinni wykazać większe
zainteresowanie tym zagadnieniem i
informować pacjenta o zagrożeniach wynikających z nieprawidłowych zachowań
zdrowotnych. Niezmiernie istotna jest zatem
edukacja pacjenta w celu uświadomienia
mu popełnianych błędów i motywowania do
zmiany niewłaściwych nawyków. Obserwowana obecnie zmiana stylu życia sprawia,
że problem erozji będzie narastał, dlatego
konieczne jest prowadzenie dalszych badań
nad zapobieganiem tej patologii.
Wnioski:
Na podstawie badania ankietowego
studentów Uniwersytetu Medycznego w
Poznaniu można stwierdzić, że występuje
u nich stosunkowo wysokie ryzyko powstawania erozji zębów.
Istnieje konieczność upowszechniania
wiedzy o etiologii ubytków o typie erozji, w
celu zminimalizowania ryzyka ich występowania w młodej populacji.
Piśmiennictwo
1. Borysewicz-Lewicka M., Kaczmarek U., Lisiecka
K. i wsp.: Ryzyko erozji zębów u młodzieży – ogólnopolskie badania ankietowe studentów. Czas. Stomat.
2009, 5, 364.
2. Coombes J.S.: Sports drinks and dental erosion. Am.
J. Dent. 2005, 18, 101.
3. Daly B., Newton J.T., Fares J. et al.: Dental tooth
surface loss and quality of life in university students.
Prim. Dent. Care 2011, 1, 31.
4. Gambon D.L., Brand H.S., Veerman E.C.: Dental
erosion in the 21st century: what is happening to
nutritional habits and lifestyle in our society? Br.
Dent. J. 2012, 27, 55.
5. Hasselkvist A., Johansson A., Johansson A.K.:
Dental erosion and soft drink consumption in Swedish
children and adolescents and the development of a
simplified erosion partial recording system. Swed.
Dent. J. 2010, 4, 187.
6. Jensdottir T., Arnadottir I.B., Thorsdottir I. et
al.: Relationsip between dental erosion, soft drink
consumption, and gastroesophageal reflux among
Icelanders. Clin. Oral. Invest. 8, 91.
7. Johansson A.K., Omar R., Carlsson G.E. et al.:
Dental Erosion and Its Growing Importance in Clinical
Rycina 4
Odsetek badanych deklarujących spożywanie napojów typu Cola
Percentage of examined persons reported drinking Cola-type drinks
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
J. Chłapowska i wsp.
Practice:From Past to Present. Int. J. Dent. 2012; doi:
10.1155/2012/632907, 17 pages
8. Johansson A.K., Sorvari R., Birkhed D. et al.:
Dental erosion in deciduous teeth–an in vivo and in
vitro study. J. Dent. 2001, 29, 333.
9. Jones S.G., Nunn J.H.: The dental health of 3-yearold children in East Cumbria 1993. Community Dent
Health 1995, 12, 161.
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
10. Jurczak A., Kołodziej I., Maga I. i wsp.: ocean
czynników ryzyka powodujących narażenie na występowanie ubytków nie próchnicowego pochodzenia –
badania ankietowe krakowskich studentów Wydziału
Lekarskiego. Porad. Stomatol. 2012, 1, 36.
11. Kaczmarek U., Czajczyńska-Waszkiewicz A.,
Składnik–Jankowska J.: Występowanie erozji
zębów u 15-letniej młodzieży z województwa dolno-
śląskiego. J. Stoma. 2012, 3, 359.
12. Lussi A.: Dental Erosion. From Diagnosis to Therapy.
S. Karger AG, Basel, 2006.
13. Waszkiel D.: Nadżerki nietypowe szkliwa – etiopatogeneza, klinika i zapobieganie w świetle badań
własnych. Praca habil., AM Białystok 2000, 27.
14. Waszkiel D.: Dieta – istotny czynnik w etiologii erozji
zębów. Wiad. Lek. 2004, 11–12, 648.
899