Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wiara i siła. Religijność w procesach koherencji - Beata Zarzycka, Anna Tychmanowicz,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015
Wstęp
Język religii – wiara, nadzieja, transcendencja, wyrzeczenie, cierpliwość,
sens – przemawia do ograniczeń ludzkiej natury. Kiedy życie wydaje się być poza
kontrolą i brak jest racjonalnych uzasadnień zdarzeń – przekonania i praktyki religijne wyjątkowo skutecznie nadają znaczenia, wprowadzają porządek
i przywracają poczucie bezpieczeństwa w miejsce ludzkich pytań, nieporządku
i lęku ...
– Pargament, Magyar, & Murray-Swank
(2005, za: Park, 2005a, s. 300)
Polska jest jednym z krajów europejskich, w których religijność manifestuje się w szczególnie wyraźny sposób. Z sondażu przeprowadzonego przez Fundację Bertelsmanna w roku 2008 wynika, że 95% dorosłych Polaków deklaruje
przynależność do wyznania rzymskokatolickiego (Zarzycka, 2009). W sondażach CBOS przeprowadzonych w roku 2011 ponad 90% Polaków określało siebie jako wierzących. Na przykład w październiku 2011 r. 7,4% badanych określiło siebie jako głęboko wierzących, 84,8% – jako wierzących, 4,4% – jako raczej
niewierzących i 3,4% – jako całkowicie niewierzących. Wskaźniki te utrzymują
się na względnie stałym poziomie od ponad 20 lat (Mariański, 2011). Analizy porównawcze w badaniach międzynarodowych lokują Polskę na trzeciej pozycji pod
względem poziomu religijności (za USA i Irlandią), a polski katolicyzm charakteryzują jako ludowy i tradycjonalny (Szawiel, 2007).
Religia jest nie tylko ważnym elementem kultury, ale odgrywa również istotną rolę w życiu wielu osób – dostarcza znaczeń i struktur ludzkim zachowaniom
i doświadczeniom na przestrzeni historii. Badania potwierdzają, że religijność
jest źródłem wsparcia społecznego (Oman & Thoresen, 2005) i ważnym zasobem w procesach radzenia sobie ze stresem trudnych zdarzeń życiowych (Gall
& Guirguis-Younger, 2013; Pargament, 1997). Zaangażowanie religijne zmniej-
Wiara i siła. Religijność w procesach koherencji - Beata Zarzycka, Anna Tychmanowicz,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015
8
Wstęp
sza częstotliwość zachowań ryzykownych, np. nadużywania alkoholu (Johnson,
2013), sprzyja zachowaniom prozdrowotnym (Allicock, Resnicow, Hooten, &
Campbell, 2013), wzmacnia zdrowie psychiczne (Park & Slattery, 2013) i fizyczne (Masters & Hooker, 2013), oraz ułatwia kształtowanie dyspozycji warunkujących dobrostan i pozytywne stany psychiczne, takie jak: radość, nadzieja, współczucie czy przebaczenie (Emmons, 2005). Na przykład większość z blisko 850
badań nad uwarunkowaniami zdrowia psychicznego, uwzględniających zmienne religijne i duchowe, wskazywała na związki zaangażowania religijnego z lepszymi wskaźnikami zdrowia (Mueller, Plevak, & Rummans, 2001; Tagay, Erim,
Brähler, & Senf, 2006).
Pomimo dużej liczby danych empirycznych, potwierdzających dobroczynny
efekt religijności na zdrowie (Koenig, McCullough, & Larson, 2001), nie brak
badaczy, którzy sugerują nieobecność, a nawet ujemne powiązania religijności
ze zdrowiem (Gartner, Larson, & Allen, 1991; Larson i in., 1992). Potencjalnych źródeł rozbieżności w zakresie prezentowanych stanowisk można poszukiwać w sposobie pomiaru religijności (np. Hackney & Sanders, 2003). Niektóre dane pochodzą z badań budzących wątpliwości metodologiczne lub takich,
którym brak jasności i precyzji (np. Park & Slattery, 2013; Sloan & Bagiella,
2002; Tagay, Erim, Brähler, & Senf, 2006). Dodatkowo część badaczy opisuje religijność jako konstrukt jednowymiarowy. W innych badaniach religijność
jest wprawdzie ujmowana wielowymiarowo, ale opiera się na Allporta (Allport
& Ross, 1967) konceptualizacji wewnętrznej i zewnętrznej orientacji, krytykowanej zarówno na płaszczyźnie teoretycznej, jak też empirycznej (Kirkpatrick &
Hood 1990). W badaniach uwzględniających inne miary religijności konstrukt
religijny ujmowany jest jako zaangażowanie (np. Ellison, Boardman, Williams, &
Jackson, 2001) lub postawa religijna (np. O‘Connor, Cobb, & O‘Connor, 2003).
Wyniki uzyskane w ostatnich latach sugerują, że różnice w zakresie postaw religijnych mają większe znaczenie w przewidywaniu zdrowia psychicznego niż
poziom zaangażowania religijnego (np. Dezutter, Soenens, & Hutsebaut, 2006;
Francis, Robbins, Lewis, Quigley, & Wheeler, 2004). Można zatem wnioskować, że różne aspekty religijności przejawiają zróżnicowaną predykcyjność w wyjaśnianiu dyspozycji związanych ze zdrowiem. Szczególnie intrygujące są jednak pytania o psychologiczne mechanizmy tych zależności. W ten nurt badań
nad funkcją religijności w obszarze dyspozycji warunkujących zdrowie wpisuje
się również niniejsza praca.
Zasadniczym celem prezentowanych badań jest próba odnalezienia odpowiedzi na pytanie o to, czy i w jaki sposób różne aspekty religijności wyznaczają
procesy koherencji. Większość badaczy podziela pogląd, że religijność jest zjawiskiem wielowymiarowym, zawierającym aspekty poznawcze, emocjonalne,
behawioralne i motywacyjne (zob. Oman, 2013a, 2013b; Pargament, Mahoney,
Exline, Jones, & Shafranske, 2013). Batson, Schoenrade i Ventis (1993) zauwa-
Wiara i siła. Religijność w procesach koherencji - Beata Zarzycka, Anna Tychmanowicz,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015
Wstęp
9
żyli, że narzędzia do pomiaru religijności koncentrują się albo na zaangażowaniu
i praktykach religijnych, albo na postawach i orientacjach religijnych. Obydwa
aspekty wydają się mieć odmienne związki ze zdrowiem psychicznym. Francis,
Robbins, Lewis, Quigley i Wheeler (2004) odkryli, że pozytywne postawy wobec chrześcijaństwa były silniejszym predyktorem ogólnego zdrowia niż zaangażowanie religijne. Ważną zatem kwestią wydaje się zidentyfikowanie zmiennych
w obszarze religijności, które najlepiej przewidują procesy koherencji jako dyspozycji warunkującej zdrowie (Antonovsky, 1979, 1987/2005).
Prezentowane badania zmierzają do oceny znaczenia w obszarze poczucia
koherencji trzech modeli religijności: centralności religijności (Huber, 2003a),
przywiązania do Boga (Granqvist & Kirkpatrick, 2013) oraz poznawczych postaw wobec religii (Wulff, 1991/1999). Model Hubera (2003a) posiada swoje źródło w pracach Allporta (1950). Uwzględnia on motywacyjny aspekt religijności
i ujmuje ją jako system konstruktów zajmujących określoną pozycję w układzie
wszystkich konstruktów osobistych osoby. Model przywiązania do Boga nawiązuje do prac Bowlby’ego (1991) i akcentuje relacyjny aspekt religijności. Model
Wulffa (1991/1999) ma swoje źródło w koncepcji społeczno-poznawczej i ujmuje
poznawcze postawy wobec religii. Celem prezentowanych badań jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania, czy badane aspekty religijności są związane z poczuciem koherencji oraz jakie są wzorce wzajemnych powiązań między tymi zmiennymi.
Praca składa się z trzech części. W części pierwszej, złożonej z trzech rozdziałów, przedstawiono podstawy teoretyczne. Rozdział 1 zawiera opis uwzględnianych koncepcji religijności. W rozdziale 2 przedstawiono problematykę poczucia koherencji. W rozdziale 3 zreferowano funkcje religijności w zakresie
zdrowia i dobrostanu. W drugiej części pracy zawarto metodologię badań własnych. W rozdziale 4 przedstawiono problem i hipotezy badawcze, w rozdziale
5 – charakterystykę zastosowanych metod, a w rozdziale 6 – strategię badań i opis
osób badanych. Trzecia część, złożona z trzech rozdziałów, zawiera wyniki badań własnych. W rozdziale 7 zaprezentowano charakterystykę religijności i poczucia koherencji osób badanych, w rozdziale 8 przedstawiono uzyskane wyniki,
obrazujące zależności między badanymi aspektami religijności i poczuciem koherencji, a w rozdziale 9 przedyskutowano uzyskane rezultaty. W dalszej kolejności
zamieszczono spis cytowanej literatury.
*
Praca ta powstała dzięki pomocy i współpracy wielu osób, którym chciałybyśmy w tym miejscu podziękować. Dziękujemy dr hab. Elżbiecie Rydz z Katedry
Psychologii Rozwojowej KUL, która od samego początku uczestniczyła w realizacji tego projektu, a także zachęcała nas do jego finalizacji. Dziękujemy dr. Rafałowi Bartczukowi z Katedry Psychologii Społecznej i Psychologii Religii KUL
Wiara i siła. Religijność w procesach koherencji - Beata Zarzycka, Anna Tychmanowicz,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015
10
Wstęp
za jego życzliwą pomoc na etapie statystycznej analizy danych. Dziękujemy osobom, które zgodziły się wziąć udział w badaniach i wypełniły dość duży zestaw
kwestionariuszy, oraz studentom Instytutu Psychologii KUL, którzy służyli pomocą podczas ich przeprowadzania. Szczególne podziękowania należą się recenzentom tej książki – ks. dr. hab. Dariuszowi Krokowi z Uniwersytetu Opolskiego
oraz dr. hab. Cezaremu Domańskiemu z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Ich rzeczowe uwagi pomogły w redakcji ostatecznej wersji tej
pracy.